Сахна жне актер алы сз
 Скачать 0.58 Mb.
|
|
КЕЙІПКЕРЖАНДЫЛЬІҚ ӨНЕРІ (ИСКУССТВО ПЕРЕЖИВАНИЯ) Кәсіпқойлық пен кейіпкерсындылық өнер ағымы — К. С. Станиславскийге дейін өмір сүріп, өктемдік еткен өнер үлгісі. Ал, кейіпкержандылық мектебі XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас жағында Ресей жерінде өмірге келді. Оның іргесін өріп, қабырғасын қалаған адам — әлемдік сахна өнерінің ұлы реформаторы К. С. Станиславский. Ол кісі өзіне дейін өмір сүрген дүние жүзілік театр теориясы мен тәжірибелерін егжей-тегжей зерттеп, екшей келе тұңғыш рет жаңа сипаттағы режиссер мен актер шеберлігінің сахналық ережесін жасады. Ол — кейіпкержандылық өнер мұратына көгенделген «Станиславский жүйесі» еді. Бұл әлемдік театр саласында бұрын- соңды болып көрмеген бірден-бір прогрессивті жеке-дара ағым болды. Күллі мәдениет ошағы — «Станиславский жүйесі» ашқан заңдылықтар негізінде кереге жайып, отау тігетін үрдіске көшті. Сөйтіп, сахна қызметі мен режиссура, актер шеберлігінің теориясы К. С. Станиславский негізін салған «кейіпкержандылық өнер» мектебінен лұғат алып, сусындайтын болды. Ендеше, аталмыш еңбектің бұдан былайғы тарам-тараулары тұтастай осы өнердің теориялық қыры-сырын талдап, тарқатуға арналады. «Кейіпкержандылық өнерінің» мақсаты — сахнада тірі адамның рухани тіршілігін сомдап, оның кескін-келбетін сахналық көркем пішінде бейнелеп беру болып табылады» (там же, с. 73) дейтін К. С. Станиславский анықтамасы — күллі сахна өнеріміздің көркемдік критерийі әм оның творчестволық бүкіл процесін басшылыққа алатын асау арналы ізгі идеясы. Көркемөнердің іргетасын өріп, қабырғасын қалайтын да осы заңдылық. Әсілі, сахна алаңында, «адамның рухани тіршілігі» — сумаңдаған су жұқпас актердің сумақай жылпостығы мен сайқымазақ сайқал әрекеті арқылы бейнеленбейді, керісінше, шыншыл, сахнампоз сарабдал актердің құштар көңілі мен шынайы сезімі арқылы өрнектеледі. «Біздің ақыл-парасатымыз драма жазушысынан — ұсынылған тосын жағдай өмірге әкелген құштарлық ақиқатын шынға балап сезінуді талап етеді» деп айтылған А. С. Пушкиннің аталы сөзі — өнер ережесіне лайық лебіз. Осы айтылған «құштарлық ақиқаты» мен шықтай мөлдір шынайы сезім ғана көрермен жүрегіне жол тауып,— «адамның рухани тіршілігін» сомдай алады. Кейіпкержандылық өнері саласында кейіпкер бейнесінің саналы және санадан тыс жақтары, яғни «адамның рухани тіршілігінің» психологиялық қос қыры, егіз сипаты сынға түседі. Ағылшынның психолог ғалымы Генри Модсли (1835—1918): «Сана өзіне меншіктелген функциялардың оннан бірін де атқара алмайды» десе, эксперименттік психологияның профессоры, американдық ғалым Эльмар Гетс (1895—1923): «Біздің ақыл-ой тіршілігіміздің ең аз дегенде тоқсан проценті санасыз тіршілік» деп айтыпты. Психологиялық процесс осылай болғанда, біз сахнада рольдің саналы тіршілігінің оннан бірін ғана сомдай алады екенбіз. Бұл — бейбақтық. Ал, К. С. Станиславский болса: «Қандай роль, қандай спектакль болмасын, артист рольдің рухани тіршілігінің тек, саналы жағын ғана емес, санасыз жағын да, яғни күнделікті тіршілігіміз ғана емес, сахналық тіршілігіміздің де ең маңызды, ең терең жағын бейнелей алатын болу керек» (там же, с. 74) дейді. Сонда қалай? Егер сана процесіне санасыздық процесі бағынбайтын болса, К. С. Станиславский айтқан «адамның рухани тіршілігінің» ұйқыда жатқан санасыз аймағын қалай оятуға болады? Атақты ғалымдардың айтуына қарағанда — ең дарынды, техникалық шеберлігі мүлтіксіз дейтін айтулы актердің өзі де бір-біріне бағын- байтын кереғар қос процесс — сана мен санасыздық тізгінін тең ұстауға дәрменсіз екен. Ғажабы, психологиялық егіз процестің тамыр тартар негізі өзіміздің кісілік болмысымызда, өз жаратылысымызда жатыр. Солай бола тұра, олар бізге көнбейді екен де, біз көндіре алмайды екенбіз. Хош. Сонда, творчестволық тебіреніс сәтінде — сана мен санасыздық құбылысын қос қатар әрекет желісіне қалай жегуге болады? Екеуінің басы қосылып, егіз қызмет атқара ала ма? Бізге анығы — техникалық шеберлігі шыңына жеткен сандалкөк сахнампоз актердің өзі де мұндай күрделі кереғар құбылыстың алдында шарасыз көрінеді. Солай десек, тірі кейіпкердің кескінін санасыз жолмен бейнелеп беру тек, табиғатдың ғана қолынан келетін кұдірет болса керек. Сөзді К. С. Станиславскийдің өзіне берейік: «Тірі бейнені санасыз түрде тудыра алатын құдірет табиғаттың өз қолында. Сондықтан да кейіпкержандылық өнері өз ілімінің негізіне табиғаттың өзі үйлестірген творчестволық табиғи заңдылықтарын іргетас етіп алып отыр. Өнер, творчество — «ойын» мен «жасандылық» немесе «техникалық хас шеберлік» те емес, ол рухани әм қимыл-іс табиғатынан туындайтын жасампаз процесс» (там же, с. 74) дейді ғұлама. Сөйтіп, өнер мен творчество дегеніміз — актердің өз табиғаты, оның жаны мен тәні екен. Бар тетік, бар тылсым — адамның табиғат қойнауларында болып шықты. Ал, актер табиғаты — кәусар сезім, қуаныш пен қайғы, мақсат-мұрат, ой мен арман, қимыл-іс; роль табиғатынан бастау алатын — ойын өрнегі, оқиғалар ошағы, идея ізгілігі, творчестволық толғақ сияқты көңіл күй пернелерінен үн төгетін күрделі құбылыс. Бейнелеп айтқанда, кеудесінен күй төккен күйсандық іспеттес тылсым жаратылыс. Творчествода ең басты көркемдік критерий табиғатқа ғана тиесілі болса, сол табиғат тудырған творчество іргетасы — актер сезімінің түйсігі болып саналады. Яғни актер табиғаты — өз сезімінің түйсігінен тамыр тартады. Анықтап айтар болсак, қуану үшін немесе жабырқау үшін, адам алдымен түйсінеді, сонан соң барып не қуанады, не жабырқайды. Солай десек, санасыздық процесінің бір ұштығы актер сезімінің түйсігімен байланысты емес пе екен? Біз санасыздық процесін әрекетке жегуге пейілміз ғой. К. С. Станиславский: «артист рольдің рухани тіршілігінің тек, саналы жағын ғана емес, санасыз жағын да ашу керек» демей ме? Асықпайық. Жерге дән егіп, оны өсіріп, орып алғанға дейін табиғаттың өзі белгілеген мерзімі болады ғой. Сол сияқты рольді тудырып, жетілдіру үшін де творчествоның өз табиғаты қалыптастырған мезгіл-мерзімі бар. Оның да сәбилік, жастық, жасамыстық шақтары болады. «Бір сөзбен айтқанда, кез келген сахналық туындының, кез келген рольдің — жан мен тән секілді органикалық тірі элементтерден тұратын өз өмірі, өз тарихы, өз табиғаты болады» (там же, с. 75) дейді ұлы реформатор. Ал, сезімнің атқаратын творчестволық қызметі — рольдің рухани тіршілігінің өмір сүру процесін сахнадан терең толғаныс арқылы бейнелеп берумен іске асады. Кейіпкержандылық өнер қағидасы — актер әр ойын сайын ролімен бірге тығыз өмір сүріп, оның сезім пернесін тұшыну болып табылады. Бұдан шығатын түйін аталмыш өнер ағымының творчестволық табан жол танабы — сахнада шынайы өмір сүру мен сезіну процесі екен. К. С. Станиславский: «Кез келген адам өз өмірінің кезеңінде сәт сайын бірдеңені сезініп отырады, ал, егер ол ештеңе сезбейтін болса, онда ол, өлікпен тең. Тек өлік қана ештеңе сезбейді (там же, с. 76) дейді. Осылардан байқалғандай К. С. Станиславский сезім процесін ылғи да алдыңғы планға шығарып отырады. Сезімнің творчестволық қызметі — адамның рухани тіршілігінің шынайы өмір сүру процесінің сахнада терең толғаныс арқылы бейнелеп беруімен іске асады. Творчествоны әр қайталаған сайын рольмен қосылып өмір сүру керек, яғни рольдің сезімін түйсіну керек — дейді ол. Артист қызметінің іргетасын өріп шығаратын өмір сүру процесінің кейіпкержандылық өнері аталып, актер шеберлігінің грамматикасына айналу себебі — кейіпкердің рухани тіршілігімен, мөлдір сезімімен қосылып ғұмыр кешу концепциясы ірге тепкен. Ал, кәсіпқойлық өнер арнасында — таптаурындылық пен қайталау принципі өрнек өрсе, кейіпкерсындылық өнер негізіне — сыртқы әсем пішінді бейнелеу үлгісі тән. Сахнада рольдің тіршілігімен өмір сүріп, оның жан дүниесін сезіну қасиеті оларға жат. Кейіпкержандылық өнерінің алдыңғы екі ағымнан айырмашылығы осындай көркемдік сипатымен айқындалады. Сезіну процесіне келетін болсақ, кейіпкержандылық өнер өрнегіне жататын алғашқы сезіну (первичные чувства), қайталап сезіну (повторные чувства) сияқты психологиялық екі функция бар. К. С. Станиславский актердің сахнада алғашқы сезімнен гөрі қайталау сезіммен өмір сүруін мақұлдайды. «Бар мәселе, алғашқы сезім өмірдің тұрмыстық, күнделікті ұсақ-түйегінен туындайды да, сахнаға ешқандай қатысы жоқ қажетсіз, кездейсоқ дүниелермен тұмшаланып, көміліп қалады. Ал, сахнада қайталау сезімімен қаруланған актер басы артық олпы-солпылықтан арылады» (там же, с. 76) дейді ол. Сахна абызының айтуынша аталмыш эстетикалық процесс еске түсіру (воспоминания) мен сезім зердесі (аффективная память) арқылы іс атқарады екен. Еске түсіру мен сезім зердесі тікелей уақытқа тәуелді процесс: Уақыт — сауықтыру сияқты емдік құбылыс. Ол — сезім дүниесін басы артық майда-шүйде қажетсіз заттардан аршып алып, сахнаға ең қажетті сезім мен құштарлық қасиеттерін тасымалдайды. «Еске түсіру өмір шындығынан әлдеқайда әдемі. Ең жақсы эстет — уақыт. Алғашқы тебіреніске қарағанда көрермендерге қайталау тебіренісінің әсері қуатты болмақ. Өйткені, көп жағдайда адам өмірде ең алғаш күшті тебіреністі бастан кешкенде; көз жасына тұншығып, үні шықпай ойы шатасып сөйлей алмай қалады. Ал, тыңдап тұрған адам оның не туралы қайғырып тұрғанын ұға алмайды. Солай десек, уақыт эстет қана емес, сезімді жұмсартып, қайғысын басатын өтіп кеткен оқиғаға мүлдем басқаша қарауға мәжбүр ететін ең жақсы емші де. Өтіп кеткен нәрсе туралы асығып-аптықпай, жүйе-жүйесімен, түсіндіріп айтар болар. Осылай айтып бергенде ғана тыңдаушы адам қайғысының мәнісін ұғынбақ. Айтушысы сабырлы болса, тыңдаушысы жас төкпек. Өнерде де солай. Артист ролін үйінде немесе репитиция кезінде ұстамсыздықпен түсініксіз түрде қызу жүргізіп бағады. Ал, уақыт пен өз бетінше жұмыс істеу кезеңі оның жан мен тән қызметін тепе-теңдік пен гармонияға үйлестіреді. Спектакль кезінде артист басынан кешкен оқиғасын ап-анық, әп-әдемі әрі байсалды қалыпта зор ұстамдылықпен баяндап береді, есесіне, көрермен қауым көз жасына ерік береді» (там же, с. 77) деп К. С. Станиславский қайталау сезімінің актер творчествосында атқаратын ерекше роліне талдау жасайды. Атап айтқанда, актер ойын-өрнегінің үлгісі — алғашқы сезім емес, қайталау сезімі болмақ. «Кейіпкержандылық өнері — сахнада өмір сүру мен сезім процесінің сыртқы даңғаза қуатын» емес, өмір сүру мен сезім процесінің ішкі сапалық қасиетін бағалайды. Табиғаттың өзі тудырған творчестволық шынайы өмір сүру процесі творчествоның іргетасы болып қаланған сәттен бастап, күллісі сол жасампаз іске көмектесу үшін атсалысады. Аталмыш көмек, бір жағынан актердің өз бетімен жұмыс істеуі (работа актера над собой) арқылы атқарылса, екінші жағынан артистің рольмен жұмыс істеуі арқылы қос сатылы негізде атқарылады. Артистің роль мен жұмыс істеу кезеңі пьесаны алғаш рет оқып, танысудан басталады. Осы сәттен бастап, көрермен алдына шыққанға дейін артист, ақынның; режиссердің және өз ролінің ұсынған т о с ы н ж а ғд а й ы саналы түрде өмірге келеді де, ал артистің өз құштарлық ақиқаты санасыз түрде өмірге келеді. Роль мен пьесаның ұсынылған тосын жағдайы сол рольдің ішкі, сыртқы өмірін егжей-тегжей терең зерттеу, яғни бақайшағына дейін шағып, талдау арқылы іске асырылады. Атап айтқанда, актердің рольге көзқарасы, сезімі, білім байлығы, қиял қазынасы, көкжиек әлемі, жан дүниесі, қуат қоры түп-түгел қамтылады. Бұл сатыға актер өзінің рухани әм күш-қуатын сарқып барып, яғни жан мен тән қызметінің тығыз байланысы нәтижесінде ғана сахнада «адамның рухани тіршілігін» бейнелеуге қол жеткереді. Ал, актердің өз бетімен жұмыс істеуі — мәңгілік процесс. Бұл салаға рухани әм қимыл-іс мүмкіншіліктерін «тот бастырмай» баптап ұстау ережесі енеді. Ұдайы жаттығулар жасап, гимнастикамен шұғылдану — дене тәрбиесіне саяды десек, әлемдік әдебиетті үзбей зерттеу — рухани тәрбиеге саяды. Дене мен рухани мақсаттардың ортақ игілігін өрнектеу үшін талдау процесінен бастап, образ сомдауга дейінгі сан сатылы ұзақ аралықта бейнелеу процесіне байланысты дайындық кезеңдердің бәрінен жүріп өтуге тура келеді. Мақсат — шабыт шақыруға жол салатын көркемдік көзі — дене мен рухани көңіл күйінің тууына жағдай жасау болып табылады. «Артистің өз бетімен жұмыс істеу процесі, артистің рольмен жұмыс істеу процесімен кіндіктес» (там же, с. 78—79) дейді К. С. Станиславский. Ал, осы егіз процестің іргетасын — ішкі және сыртқы, яғни рухани әм қимыл-іс техникасы қалайды. Ішкі техника — сахнада творчествомен шынайы өмір сүру процесіне қазықталса; сыртқы техника — күллі дене аппаратының (дауыс, ым, ишарат, қимыл-іс, жүріс-тұрыс) атсалысумен сахнада өмір сүру процесін бейнелеп көрсету шеберлігіне қазықталады. Әрине, кейіпкержандылық өнер творчествосының биік мұраты сахнада жанды кейіпкердің өмірін өрнектеу ғой. Олай болса, актердің өз бетімен жұмыс істеу кезеңінің басты белесі, артист шабытының негізі — рухани әм дене көңіл-күйін заказ беру арқылы іс істетуге машықтану керек,— дейді «жүйе» авторы. Осы салада актер психологиясын К. С. Станиславский а к т е р л і к к ө ң і л к ү й (актерское самочувствие) және т в о р ч е с тволық көңіл күй (творческое самочувствие) деп екіге бөледі. Біріншісі, актер көпшілік алдына шыққанда көп жағдайда кәдімгідей сасқалақтайды. Әр нәрседен жасқанып, қорғалақтап қалады. Актерді көпшіліктің пысы басады. Міне, осындай қолайсыз жағдайдан құтылу үшін, актер көпшілікке ұнау мақсатымен ойына келгенін істеуге тырысады. Соның салдарынан буындары сіресіп, денесі қақайып, асып-сасып, абдырап әбігерге түседі. Нәтижесінде, актер көркемдік қасиетінен жұрдай болып, мазаққа душар болады. Көрерменнің құлақ кесті құлына айналып, сахнада соларға тәуелді болып шыға келеді. Қалың қауымның көңілін табамын деп, өбектеп жүріп, көрерменнің ыңғайына көнгендігі сонша, олар қайда айдаса, сонда жүретін болады. Ягни ойын өрнегін актер емес, көрермен басқарады. Актерде көрерменнің әуеніне төңкерілгеннен басқа шара қалмайды. Бұлар табиғи емес, жалған көңіл күй тудырады. Міне, осындай жағдайды актерлік көңіл күй деп атайды. Ал, енді сахнада осы актерлік көңіл күйден қалай арылуға болады? Көпшілік алдында өзіңді-өзің ұстай біл, жасқанба деп,— өзіңе-өзің әмір бере алмайсың. Адам баласына тән әлсіз қасиеттерге тыйым салу пайдасыз. Ол әмісе ырқына көне бермейді. Ол үшін бір-ақ жол бар. Ол — сахнада адамның қалыпты көңіл күйін дәл табуға тырысу. Актер осы мақсатқа өзін машықтандыру керек. Осындай адамның қалыпты психологиялық сезімдік бабын творчестволық көңіл күй деп атайды. Солай десек, творчестволық көңіл күй процесі қандай құрамдас элементтерден бас құрайды деген жанды сұрақ туады. Ең алдымен, артистті творчестволық нәрі мен негізі жоқ күнделікті қарабайыр тұрмыс тіршілігінен — творчествоға лайық арман әлеміне жеткізе алатын тамаша қиял қажет. Өйткені, қиялдың қызметінсіз бірде-бір көркемдік процесс іске аспақ емес. Сондықтан, кез келген актерге ең алдымен қиял көкжиегін кеңітудің қамын ойлау керек. Ол үшін үздіксіз жаттығулар жасап, творчестволық рухани көңіл күйіміздің элементтері: тебіреніс, қажыр, ес сияқты психикалық тіршілік құралдарын ұдайы ұштап, дамытып отыру лазым. Талдау, ойлау процестері арқылы ес элементін жұмыска жегу оңай. Творчестволық қиял, ірі мақсат арқылы қажырды да әсерге бөлеуге болады. Ал, сезімге қақпан құру қиынның қиыны. Ол — үркек құбылыс. Оған зорлық жүрмейді. Оған, тек, жанама тәсіл: ес( ум), қажыр (воля) сияқты сыбайлас, серіктес элементтер бойынша немесе артистің табиғи дарын қасиеті арқылы қол жеткеруге болады. Артистің жеке қасиетіне: күшті жетілген творчестволық шоғырлану (творческая сосредоточенность) мен сезім зердесі (память чувствований), сезім шындығы (чувство правды), сезім әсемдігі (чувство красоты), өлшем (ритм), сезім қисыны (логика чувств), нысананы сезіну (ощущение объекта) мен саналы (сознательно) әм санасыз (безсознательно) түрде қарым-қатынас (общение) сондай-ақ рухани нұрландыру (лучеиспускание) процестері енеді. Аталмыш актерлік қасиеттер мен көңіл күй сезімдерін табиғат сыйлайды. Олар үзбей жасалған жаттығулар мен баптаудың нәтижесінде тез дамып, жетіліп отырады. Творчестволық көңіл күй мен сезім табиғатына, тек, рухани қасиет қана емес, тұлға қасиеті де, яғни әсем қимыл (пластика) актісі де зор роль атқарады. Творчестволық көңіл-күй мен әсем қимыл құралдарының құрамына: қимыл-іс аппараты, дауыс, ым, айшықты сөйлеу, тіл, бейнелі қозғалыс (выразительные движения), жүріп-тұру сияқты актердің күллі көркемдік сипаттары жатады. Осы сипаттар сахнада өзінің көз тартар әдемі қасиеттерімен құлпырып тұру керек. Сондай-ақ, олар актердің ішкі сезімінің қалауына сай үйлестік, жарастық тауып, қызмет атқарғаны абзал. Сыртқы қимыл-іс көңіл күйі мен ішкі сезім көңіл күй сабақтастығы айрықша роль атқарады. Актерлік қос қасиеттің бір арнадан құйылыс тауып, айнадай айдынға айналу сәтін К. С. Станиславский гармониялық тоғысу, үндесу құбылысы деп таныған. Бұл арада мынаған тоқталған жөн. Актердің өз бетімен және рольмен жұмыс істеу принципі:бір жағынан, табиғат пен оның заңдылықтарын тану болса, екінші жағынан, үзбей жаттығулар жасап, әдеттену теориясынан тамыр тартады. Жалпы, актер техникасы — саналы түрде әрекет етуден өріс алады. Алдымен саналы түрде терең талдаулар арқылы істеледі де, бірте-бірте механикалық сатыға, яғни санасыздыққа жеткізіледі. Кейіпкержандылық өнерінің техникалық лозунгісі — саналылық арқылы санасыздыққа қол жеткеру. Алайда санасыздық процесін :—ойсыздық, ес- сіздік деп ұғуға болмайды. Саналы түрде дамылсыз істелген репетиция нәтижесінде қол жеткен шеберлікті айтады. Біз жоғарыда санасыздық процесін актер ой- өрнегіне жегуге тиіспіз дедік. Ол үшін, ең алдымен сана процесін ояту керек. Саналылық — бастау болса, санасыздық — жалғасы, екеуінің бірігу процесі — өмір. Әлемге әйгілі ірі психологтардың ғылыми тұжырымдары — сана процесінің белсенсіздігін мойындайды. Ал, сана — парасат категориясы. Санасыздық — сезім функциясы. Сезім — ұшқыр әрі елгезек пронесс. Ол санадан бұрын қимылдайды. Актердің санасыздық әрекеті құштарлық ақиқатын өмірге әкеледі. Құштарлық, ынтызарлық, ынтықтық әм іңкәрлік — ең нәзік көңіл күй пернелері. Бұларды тудыратын ішкі толғаныс. Солай десек, санасыздықты — сана тудырады. Сахна — толғаушы, тербеуші роль атқарса, санасыздық — орындаушы роль атқарады. «Артистің рольмен жұмыс істеу кезеңі пьесаны алғаш рет оқып, танысудан басталады. Осы сәттен бастап, көрермен алдына шыққанға дейін артист, тұтас бір творчестволық зор кезеңді бастан кешіп,— ақынның, режиссердің және ролінің ұсынған тосын жағдайы саналы түрде өмірге келеді де, ал, артистің құштарлық акиқаты санасыз түрде өмірге келеді» (там же, с. 78) деп жазған ғой К. С. Станиславский. «Ұсынылған тосын жағдай»—болат балқытатын от ошағы іспеттес қызу құбылыс. Рольдің ішкі сарайы мен сыртқы сән-салтанаты аталмыш от ошағында кақталады. Ойын үлгісінің небір нәзік ою-өрнектері де осы ошақ көмейінде зергерленеді. Образдың пішіні мен бітім-бедері желдей жүйрік қиял талқысына түсігі, әсемдік сипаты сомдалады. Ең бастысы — образдың туу, сомдалу процесінің іргетасын қалайтын толғаныс, толғақ кезеңін «ұсынылған тосын жағдай» тербетеді. Өйткені, ұсынылған тосын жағдай—талдау, зерттеу лабораториясы. Оның тал бесігінде тербелген образ дүниесі сол өз құндағында ержетіп, есейіп барып өмірге араласады. Есею — сананың қалыптасуы. Ол — парасат. Ендеше, актер, творчествоның ең күрделі, жауапты кезеңі сана процесін пісіріп алу керек. Яғни күллі кейіпкер болмысын санаға ұялату ләзім. Міне, содан барып автордың, режиссердің, актердің ұсынған кейіпкерінің тосын жағдайы, яғни сана сатысы өмірге келеді де, ол құштарлық ақиқатын, яғни санасыздық сатысын тудырады. Тұжырып айтқанда, сана сипатына баса назар аударып, санасыздық құбылысын дер кезінде ауыздықтап отырған абзал. Себебі, көп жағдайда санасыздық бірінші планға шығып кетеді де, жетекшілік роль атқарады. Ал, сана процесі тежеліп қалады. Не дегенмен, санасыздық — сезім ғой. Сана болса, ол — мазмұн, көркемдік. Мазмұн бейнеленбей, жалаң сезім ойналса — образ қауқарсыз болады. Солай десек, К. С. Станиславский мұрат тұтқан — кейіпкержандылық өнерінің техникалық лозунгісі — саналылық арқылы санасыздыққа қол жеткеру принципі басты роль атқару керек. Ол үшін жан-жақты терең талдаулар арқылы сана табиғатына қозғау салған абзал. Сана белсенділігінің ролін арттыру, еселеу — құпия кілті осы. Ал, кейіпкержандылық өнерінің техникалық лозунгісі — саналылық арқылы санасыздыққа қол жеткеру десек, техника — ішкі және сыртқы болып, яғни рухани әм қимыл-іс сияқты екі сипаттан тұрады. Ішкі техника актердің өмір сүру процесін қоздыруға негізделсе, сыртқы техника дауыс, әуен, ым сияқты күллі дене аппаратының ат салысуымен образдың әрі әсем, әрі шынайы бейнеленуіне негізделеді. Сахнада творчестволық өмір сүру процесінің нәтижесі — тірі бейне болып есептелінеді. «Алайда, аталмыш тірі бейне, автор сомдаған рольдің дәлме-дәл құйып қойған көшірмесі емес, сондай-ақ өзіміз күнде көріп жүрген артистің өзі де емес. Жаңа бейне бойына жан бітіріп дүниеге әкеліп, өзіне өмір берген артист пен рольдің төл қасиетін мирас еткен жаратылыс. Жаңа бейне — артист пен рольдің жан мен тәні» (там же, с. 82) деп К. С. Станиславский жазса, тірі бейне — адам — роль мен адам — артистің органикалық рухани әм тұлға құйылысынан, яғни бірігуінен пайда болады. Кейіпкержандылық өнеріне тән нәрсе — техникасының шектен тыс қарапайымдылығы әм табиғилығы. Аты аталған өнер өкілдері сахнада өздерін өмір заңдылығына сай шындық аясында ұстайды. «Біз артист едік» деп а й р ы қ ш а а д а м қалпын танытып, одырайып, осқырмайды. Оларда бадырайып көзге ұрып тұрған жасанды театрлық, жасанды эффект, жасанды актерлік ойнақы қылық болмайды. Керісінше, олардың техникасы елеусіз, тіпті, сол техникадан ада сияқты болып көрінеді. Мұнда лепірген жалаң пафос, бапты қойылған дауысын жарнамалап гүрілдеп сөйлеу, тіл мәнерінің табиғи заңдылығын бұзып, сахналық машық үлгісіне салып тақылдап сөйлеу, әсемдік қимыл өрнектерін әсірелеп көрсету болмайды. Сахнада кұрысып-тырысып қалу, аса қарқынды қызу болып көзге түсуге тырысу, асқақ сезім тудырам деп зорлану, күшке салам деп күшенуден олар аулақ. Бұл ағым өкілдерінің тек, сыртқы қимыл-іс ою- өрнектері ғана емес, ішкі рухани әрекетінің өзі қисын мен сабақтастықка, шынайылыққа қазықталған. Олар өтірік жылап, өтірік еңіремейді. Күліп тұрған сыңай танытып, бет-аузын өтірік тыржитпайды да, қасірет шеккен болып басын құшақтап шашын шеңгелдемейді. Кейіпкержандылық мектебінің өкілдері күлкі мен жылауға, қуаныш пен қасіретке сезім сабақтастығының күллі гаммалары арқылы табиғи шындық жолдармен қол жеткереді. Бір сөзбен айтқанда, олар шынайы сезіммен өмір сүреді, басқа өнер ағымдарының өкілдері сияқты сезімнің нәтижесін ғана иемденбейді. Сондықтан да олар сахна алаңына аяқ салған сәттен бастап, актер емес—адамды, ойын емес — өнерді көресің. Ондай өмір өлмейді, көрермендер қиялында ұзақ жасайды. Өйткені, типтік шындықтан өріс жайып, шынайы сезім тебіренісінен тербеліп шығып, поэзия қуатымен суарылған адам тіршілігінің көркемдік өмірі жеке көріністен әлдеқайда биік қоғамдық, адамзаттық маңыз атқармақ. Көрермендер үшін артистің адамдарға тән тірі сезімінен ардақты, одан артық еш нәрсе болмақ емес. Сахна саласында: «Егер мені жылатқың келсе — алдымен өзің жылап көр» дейтін қанатты қағида бар. Артистің жан дүниесін жалаңаштап үңілген көрермен, оның сезімінің рухани шындығы мен бейнелеу үлгісі — қимыл-іс шындығына көз жеткерсе, онда ол біржола қалтқысыз сенеді. Жалпы, бұл ағымға тән нәрсе — шындық пен сенім. Артист сезімінің көркемдік рухани шындығы мен сенім шынайылығы. Шындық пен тіршіліктің табиғи тынысы, сенім шынайылығы мен мөлдір сезімнің жұпар исі — сахнада сирек болатын құбылыс. Шындық пен сенім — бірін-бірі тудырып, бірін-бірі қуаттап отыратын кіндіктес, көгендес категория. Егер сенім, артист сезімінің шынайылығы арқылы шындықты тудырса, шындық ойын өрнектеген актер мен ойын тамашалап отырған көрерменнің сенімін нығайтуға жәрдемдеседі. Аталмыш шынайы ойын өрнегіне көрермен қауым сеніп қана қоймай, өз сезімдерінің қатысуымен ойынға араласып кетуге мүмкіншілік алады. Артист сезіміне елтіген көрермен, сол артистпен бірге өмір сүруге айналады. Сөйтіп, рухани әм қимыл-іс арасында болатын шындық пен сенім өмірге келеді. Демек, сахна мен көрермен арасында тұрақты рухани қарым-қатынас орнығады. Қорытындысында, кейіпкержандылық өнерінің басты мақсаты — асыл арман мен қуатты көркемдік ғажайыбы салтанат құрады. Ол салтанат — сахна мен көрермен залынан қарама-қарсы сәуле шашып, мыңдаған жүректерге рухани жалын дарытқан қарым-қатынастың көзге көрінбейтін сезім қуатының қасиеті. «Творчествоға елтіген көрермен, бұрынғыдай шіренген қалпы жайбарақат отыра алмайды, өйткені, артист олардың көңілін көтеру үшін іс істеп жүрген жоқ. Сондықтан, көрермен қауымның сахнаға аңсары ауып, бар ой, бар сезімімен творчествоға араласып кетеді. Ал, спектакльден соң өз сезіміне өзі ие бола алмайтындай дәрежеге жетеді. Ол театрдан шулы шапалақсыз, әсіреқызыл овациясыз, үн-түн жоқ күйде үйіне қайтады. Өйткені, шындыққа, көзі тірі адамдарға, әке мен шешеге, әпкеге, дос пен дұшпанға қол соғуға болмайды. Оларды жек көруге, не жақсы көруге ғана болады. Жан дүниесінің кемерінен асып-төгілген дүниесін төгіп-шашудан жасқанған көрермен, театрдан айғай-шусыз аттанады. Оның аңсары айғай-шуы мол, шұбар-ала тобыры құжынаған ресторанға емес, үйге ауады. Ол театрдан көргендері туралы емес, жан дүниесінің сезімін оятқаны туралы айтқысы келеді. Өзге мен өз өмірінің кейбір ой мен сезімінің енжар тұстары есіне түсіп, көңіл көкжиегі кеңиді, әлдеқашан ұмыт болған өлеңдер, суреттер мен әуендер қайта тіріліп, қысқасы, оның көркемдік әлемінің тіршілігі қайта оянады. Ал, ертеңіне осы әсер, бейне бір аса маңызды нағыз өмірлік оқиғадан соң болғандай, әлсіреудің орнына, керісінше күшейіп, кеңейіп, тереңдеп толыққаны сондай, қайыра өмір сүріп, төбесін көкке тигізген әсерге бөлену үшін театрға қайта барғысы келеді» (там же, с. 87) деп К. С. Станиславский сахнадағы нағыз шындық пен сенімнің көрерменге тигізер ізгі әсер- қуатын жеріне жеткізе көркемдікпен кестелейді. Иә, театрға сену керек. Алайда, театрда көргені мен естігеніне сену үшін сахнаның әсер-қуаты көрерменнің жан дүниесіне тереңдеп ену қажет. Әсердің көркемдік қуатына көрермен рақатпен бөлену үшін, ең алдымен өзі сомдаған сахналық туындысына актердің өзі сену керек. Өзінің өмір сүру процесі мен өз сезімінің шынайылығына сенбеген жерде нағыз творчество да болмайды. Артистің сахнада өмір сүру процесі мен сезім шындығына көрермен күдік туғызса, ол жерде әсердің де салмағы қауқарсыз болмақ. Қөрерменнің жан дүниесінің терең түкпіріне бойлай енетін әсердің ғана құны қымбат. Кейіпкержандылық өнеріне тән сахналық шындық — артист сенімі. Періштедей пәк, баладай мұңсыз сенім ғана көркемөнер қабырғасын қалай алады. «Өнер болып қалу үшін артист пен көрерменнің көз алдына тіпті, өтіріктің өзін шындыққа айналдырып жіберу керек. Тек осылай болғанда ғана өнер мен өтіріктің басы қосылады» (там же, с. 88) деп жазады «жүйе» негізін салушы. «Сенім — артист пен көрерменнің балалық пәк аңқаулығынан туа ма, болмаса өмір шындығынан туа ма — бәрібір» дейді ол, тағы да. Солай десек, кейіпкержандылық өнер өкілдеріне халқымыз айтатын: «Өтірікті — шындай, ақ сауытты — кудай» қылып жеткізетін шеберлік те керек. Сайып келгенде: «Өнер құпиясы — ойдан шығарылған нәрсені көркемдік әсем шындыққа айналдыру»,— дейді К. С. Станиславский. Бар мәселе мынада: егер актер табиғаты жасандылыққа органикалық түрде шындап тұрып сенсе, әлгі жасандылық шындыққа айналады да, актер табиғаты — табиғи, шынайы түрде тіршілік етеді. Ал, егер, керісінше, актер мен көрермен сахнада сомдалған образдың шындығына күдік келтірсе, онда бар тіршілік, өмір сүру процесі, өнер мен шындық өтірікке айналып, сол сәттен бастап боямалық, жалғандық, кәсіпқойлық, кейіпкерсындылық кінәраттары басталады. Өйткені, табиғат пен шындық, шындық пен сенім, сенім мен сезім — кіндіктес. Ал, табиғаттың төркіні — шынайы әдемілік. Табиғат жаратқан әдеміліктің өзі — шындық. Сондықтан, кейіпкержандылық өнері — шартты түрдегі әдемілік пен әдемісымақ, әсемсымақты қабылдмайды. Кез келген шарттылық — жалғандық пен зорлықтың жемісі, сол себепті ол, әдемі бола алмайды. Шарттылық атаулының бәрі ойдан шығарылып, қолмен жасалады. Мәселен, бутафория тәсілімен жасалған сахналық алма, алмұрт, жүзім сияқты жемістер түгелімен шарттылық, қолдан жасалынған бояма, жалған дүниелер. Әдемілік — табиғат перзенті. Ол біздің санамыздан биік құбылыс. Жарық жалғанда табиғаттан сұлу, табиғаттан әдемі еш нәрсе болмақ емес. «Әдемілікті көре білу керек. Ал, сол әдемілікті табиғат пен өмірден сахнаға солдырмай, бүлдірмей көшіре де білу қажет. «Үлгі өрнегін табиғат пен өмірдің өзінен ала біліңдер»— міне ұстазымыз М. С. Щепкиннің лұғатының ортақ мағынасы осы» (там же, с. 89) деп К. С. Станиславский, табиғат пен өмір шындығын кейіпкержандылық мектебінің асыл арқауына айналдырды. Бір ортақ әрекетке көгенделмеген сахналық ішкі көңіл күй элементтері шашылып жатқан моншақ іспеттес. Егер оларды мөлдіретіп жіпке тізіп, жіптің екі ұшын түйістіріп түйіп қойса, әдемі алқаға айналады. К.С. Станиславский «жүйесі» де сондай құбылыс. Солай десек, сахна мұраты — жібін үзіп, моншағын шашып алмай «Станиславский элементтерінен» алқа тізу. Біздің де мақсат осы. Жібектен жіп есіп, мөлдіретіп моншақ тізіп, сахнаға алқа тағу. Жібі үзілмей, моншағы шашылмай, алқасы құтты болғай. |