Тэорыя для фак пач ад. Тэорыя літаратуры
 Скачать 0.93 Mb.
|
Дасье.Узнік у ХV ст. у Францыі як скарочаная форма рандэля. У рускай паэзіі з’явіўся ў пачатку ХІХ ст. (М. Карамзін). Цэлае стагоддзе не ўжываўся. Адрадзіўся ў 10-я гады ХХ ст. (К. Фофанаў, К. Бальмонт, В. Брусаў). Першы украінскі трыялет належыць В. Бадзянскаму. У беларускую паэзію ўвёў М. Багдановіч: “... Дзераўлянае яечка”, “Мне доўгае расстанне з Вамі...”, “...Калісь глядзеў на сонца я” (прысвечаны дачасна памёршаму Сяргею Палуяну): Калісь глядзеў на сонца я, Мне сонца асляпіла вочы. Ды што мне цемень вечнай ночы, Калісь глядзеў на сонца я. Няхай усе з мяне рагочуць, Адповедзь вось для іх мая: Калісь глядзеў на сонца я Мне сонца асляпіла вочы У сучаснай беларускай літаратуры да трыялетаў звярталіся Данута Бічэль-Загнетава (“Не называй мяне жаданай”), Рыгор Барадулін (“...Юнацтва светлая часіна”), Хведар Чэрня (цыкл “Трыялеты”), Сяргей Панізнік (“На белай хвалі”), Алесь Барскі (цыкл “Трыялеты”), Янка Сіпакоў. Санет – від верша, які складаецца з 14-ці радкоў, як правіла, гэта пяцістопны ямб. Гэтыя 14 радкоў утвараюць 2 катрэны (чатырохрадкоўі) і 2 тэрцэты (трохрадкоўі). У санеце кампазіцыйная будова цесна звязана са зместам. У катрэнах назіраецца развіццё тэмы, у тэрцэтах – кульмінацыя і развязка. Пытанне № 27. Санет. Гісторыя і тэорыя санета. Вянок санета. Вянок вянкоў санета Санет – від верша, які складаецца з 14-ці радкоў, як правіла, гэта пяцістопны ямб. Гэтыя 14 радкоў утвараюць 2 катрэны (чатырохрадкоўі) і 2 тэрцэты (трохрадкоўі). У санеце кампазіцыйная будова цесна звязана са зместам. У катрэнах назіраецца развіццё тэмы, у тэрцэтах – кульмінацыя і развязка. З нарыса Максіма Багдановіча пра тэорыю санета: М. Багдановіч пра будову санета пісаў так: “Першыя восем строк санета скованы між сабой ланцугом адзінакавых рыфм, знітаваны імі ў нешта цэльнае, звернуты ў нейкі паэтычны маналіт; а каб гэтая знітоўка была мацнейшай, каб пачатак верша не расслаіўся на два зусім незалежныя куплеты, – канец першага з іх і пачатак другога маюць адзінакавыя рыфмы. Стаячыя ж далей ужо новыя рыфмы павінны зрабіць глыбокую трэшчыну паміж гэтымі кавалкамі і ўсім астатнім. Значыцца, санетная форма распадаецца на дзве асобныя часткі, што вымагае і ад зместу кожнай з іх як скончанасці, нак і н е з а л е ж н а с ц і... Павэдлуг гэтага ў першых васьмі строчках развіваецца тэма санета, а ў астатніх – заключэнне да яе”. Звернемся да вядомага вам санета М. Багдановіча. Санет (Ахвярую А. Пагодзіну) Un sonnet sans defaut vaut seul un long poeme. Boileau* *Беззаганны санет варты адзін цэлай паэмы Буало (франц.) Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі,Над хвалямі сінеючага Ніла, Ўжо колькі тысяч год стаіць магіла: Ў гаршку насення жменю там знайшлі. Хоць зернейкі засохшымі былі, Усё ж такі жыццёвая іх сіла Збудзілася і буйна ўскаласіла Парой вясенняй збожжа на раллі. Вось сімвал твой, забыты краю родны, Зварушаны нарэшце дух народны, Я верую, бясплодна не засне, А ўперад рынецца, маўляў крыніца, Каторая магутна, гучна мкне, Здалеўшы з глебы на прастор прабіцца. Пракаменціраваць. Далей. Асаблівая нагрузка ў снеце падае на апошні тэрцэт, Нават на апошні радок тэрцэта, якм па думцы і вобразнасці павінен быць самым моцным у санеце. гэта так званы санетны замок. Больш таго, па законах класічнага санета апошняе слова ў санеце павінна быць своеасаблівым сэнсавым “ключом” твора. У той жа час ніводнае слова, выключаючы хіба дапаможныя, не павінна ў ім паўтарацца. Гэта пра класічны санет. Па такіх правілах напісаны санеты самога М. Багдановіча, Я. Купалы, У. Дубоўкі, А. Звонака. Санет мае сваю гісторыю, свой шлях эвалюцыі. Гісторыю санета распавёў А. Пушкін у фрме санета: Суровый Дант не презирал сонета, В нем жар любви Петрарка изливал, Игру его любил творец Макбета; Им скорбну мысль Камоэнс1 облекал. И в наши дни пленяет он поэта: Вордсворт его орудием избрал, Когда, вдали от суетного света, Природы он рисует идеал. Под сенью гор Тавриды отдаленной Певец Литвы в размер его стесненной Свои мечты мгновенно заключал; У нас еще не знали девы, Как для него уж Дельвиг забывал Гекзаметра священные напевы. 1 Камоэнс – партугальскі паэт 16 ст. Санет узнік у Італіі (13 ст.), потым пашыраўся ў іспанскай, партугальскай, французскай, англійскай і іншых літаратурах. Паступова пашыраліся тэматычныя і жанравыя рамкі санета. Напачатку быў прыналежнасцю выключна інтымнай лірыкі. У Шэкспіра санет – гэта не толькі твор пра каханне, ён напоўніўся філасофскім роздумам над жыццём. На беларускую мову ўсе 154 санеты В. Шэкспіра пераклаў Уладзімір Дубоўка. Паэты надавалі санету самую розную форму. Адсюль і іх назвы. Суцэльны санет, у якім прысутнічалі толькі дзве рыфмы. Перавернуты санет. У ім катрэны і тэрцэты мяняліся месцамі. Безгаловы санет. У ім не ставала аднаго катрэна. Напаўсанет, у якім адсутнічалі адзін катрэн і адзін тэрцэт. Хвастаты санет, у якім колькасць тэрцэтаў даходзіла да трох і нават да чатырох. У 19 ст. у Італіі ўзнікла складаная вершаваная форма – вянок санетаў. Своеасаблівасць вянка санетаў у тым, што ён складаецца з 15 санетаў. Першыя 14 санетаў узаемазвязаны паміж сабою з дапамогаю паўтарэння асобных радкоў. Другі санет пачынаецца апошнім радком другога санета. Чацвёрты санет пачынаецца апошнім радком трэцяга санета і г.д. 15-ы санет заключны. Называюць яго магістрал. Ён складаецца з першых радкоў папярэдніх санетаў. Спецыялісты сцвярджаюць, што паслядоўнасць напісання вянка санетаў такая: спачатку пішацца магістрал, потым ідзе над астатнімі 14-цю санетамі. Першыя беларускія вянкі санетаў напісалі М. Кавыль (“Чорны мёд” – 1958), А. Салавей (“Вянок санетаў” – 1958), Н. Гілевіч (“Нарач” – 1965). Затым да гэтай складанай формы звярнуліся Х. Жычка (“Абеліск), А. Сербантовіч (“Васілёк”, “Курганы”, “Салдат”), Я. Сіпакоў, Т. Бондар і інш. Нарэшце, ёсць яшчэ вянок вянкоў санетаў. У ім самым цесным чынам звязаны па форме, зместу, сэнсу чатырнаццаць вянкоў санетаў. Апошні ж, 15-ы, атрымліваецца з іх магістралаў. Відавочна, што такім па-сапраўднаму віртуозным майстэрствам валодае далёка не кожны аўтар. У свой час марыў напісаць вянок вянкоў санетаў Анатоль Сербантовіч, ды ранняя смерць перашкодзіла яму ажыццявіць гэтую задуму. А першы вянок вянкоў санетаў у беларускай літаратуры з’явіўся дзякуючы З. Марозаву і атрымаў назву “Апакаліпсіс душы” (1992). Апакаліпсіс – 1) частка Бібліі, адна з кніг “Новага запавету”, якая змяшчае прароцтвы пра канец свету; 2) магчымая пагібель цывілізацыі і чалавецтва наогул у выніку ядзернай вайны, духоўнага падзення, знішчэнне прыроднага асяроддзя. Па сцверджанні некаторых даследчыкаў, такі твор, напісаны латынню, быў у Петраркі. Як сведчыў вядомы рускі даследчык санетаў Рыгор Мяленцьеў, у калекцыі якога больш за 800 вянкоў санетаў, вянок вянкоў З. Марозава да 1995 г., ва ўсякім разе, быў адзіны ў “еўрапейскім свеце”. У 1999 г. да яго далучыўся вянок санетаў Мікалая Вянецкага “Загойвай боль. Соф’я Шах. У 1989 г. яна (яшчэ да Змітрака Марозава напісала прешы ў беларускай літаратуры вянок вянкоў санетаў, пазней апудлікавала вянок паўсанетаў “Ноч” (1999), выдала кнігу вянкоў санетаў “На ўсё дабро ў адказ” (2003) і цэлы шэраг вянкоў вянкоў санетаў (“Адухаўленне”, “Прысвячэнне”, “Прызнанне”, “Спасціжэнне”, “Увасабленне”). Як сведчыць І. Катляроў у прадмове да твора С. Шах, паэтка, апрача “Адухаўлення”, напісала яшчэ чатыры вянкі вянкоў санетаў, а таксама 136 (!) вянкоў санетаў. Такім чынам, можна смела сцвярджаць, што наш санет дасягнуў за мінулае стгоддзе свайго паўналецця, а беларускі санетарый (В. Рагойша) з’яўляецца сёння адным з багацейшых сярод нацыянальных літаратур еўрапейскага кантынента. Пытанне № 28. Міжродавыя мастацкія ўтварэнні. Паняцце пра родавую і жанравую дыфузію, жанры і жанравыя формы са змешанымі родавымі прыкметамі Паміж рознымі родамі літаратуры існуе цесная сувязь (чаму, дарэчы, дапамагае і эмацыйная танальнасць як іх спалучальнае звяно). У некаторых творах (напрыклад, у ліра-эпічнай паэме, баладзе, байцы, версэце, лірычнай прозе, вершаваных рамане, аповесці, апавяданні) сувязь гэтая настолькі адчувальная, што гаворка можа ісці пра ліра-эпас як своеасаблівае міжродавае ўтварэнне. Можна вылучыць як міжродавыя ўтварэнні ліра-драму з драматычнымі вершам, паэмай, абразком (эцюдам), а таксама ліра-драма-эпас з “драмай для чытання”, кіна-і тэлесцэнарыем. Узаемадзейнічаюць паміж сабой не толькі роды літаратуры, а таксама віды, жанры і жанравыя разнавіднасці. Так узніклі раман-эсэ, аповесць-эсэ, трагікамедыя, трагіфарс, буфанада, драма-феерыя, фарс-вадэвіль, трылер, фэнтэзі, зномы, сатырычныя элегіі, рамансы, замовы і г.д. На ўзнікненне літаратурных відаў і жанраў уплывае і ўзаемадзеянне асобных відаў мастацтваў: літаратуры -- з кіно (кінадраматургія), тэлебачаннем (тэледраматургія), музыкай (опернае лібрэта), музыкай і харэаграфіяй (балетнае лібрэта), выяўленчым мастацтвам (коміксы), музыкай і аўтарскім выкананнем твора (бардаўская песня), спецыфічнай аўтарскай манерай выканання твора (слэм)… Існуюць творы, у якіх аб’яднаны асаблівасці двух ці трох родаў. Родавая дыфузія, родавы сінтэз. Найчасцей сустракаецца сінтэз эпічнага і лірычнага. Ліра-эпічныя творы склаліся на мяжы паміж эпасам і лірыкай і цесна звязаны з адным і другім літаратурным родам. Да ліра-эпічных жанраў адносяцца: паэма, раман у вершах, вершаваная аповесць, вершаванае апавяданне, байка, балада, сюжэтны верш. Чалавек у іх паказваецца нібыта ў двух планах: з аднаго боку, перадаюцца падзеі яго жыцця, а з другога – яго перажыванні, эмоцыі, настроі. Пытанне № 29. Паэма як жанр, яе гістарычная эвалюцыя Паэма (ад грэч. від, твару) – вялікі, звычайна вершаваны твор, у якім вырашаюцца важныя праблемы сучаснасці ці мінулага. Паэме ўласцівы:
Паэма – адзін з відаў ліра-эпічнай паэзіі, у якім гэтыя важныя праблемы рэчаіснасці раскрываюцца эпічнымі і лірычнымі сродкамі.
Разам з тым пэўная ліра-эпічная раўнавага ў паэме можа парушацца на карысць эпасу, і тады мы маем справу з эпічнымі паэмамі. Да іх належаць старажытнагрэчаскія “Іліяда” і “Адысея” Гамера, асобныя рускія быліны, украінскія думы, “Слова пра паход Ігаравы”, “Пан Тадэвуш” А.Міцкевіча, “Новая зямля” Я.Коласа. У лірычных паэмах, наадварот, пераважае лірыка як характар светабачання і спосаб адлюстравання жыцця (“Безназоўнае” Купалы, “Варшаўскі шлях” Куляшова). Сустракаюцца іншыя разнавіднасці паэмы: ліра-эпіка-драматычная (“Нарач” М.Танка, “Сцяг брыгады” Куляшова), драматычная (“Адвечнаая песня” Купалы, “Хамуціус” Куляшова). Паэмныя мадыфікацыі вылучаны ў адпаведнасці з нейкім пераважаючым родавым пачаткам, ці выразнай прасутнасцю ўсіх трох. Зыходзячы са зместу, вылучаюць паэму гераічную, філасофскую, сатырычную, гістарычную, паэму-ідылію і інш. Заўвага. У паэме нярэдка прысутнічаюць і элементы драмы ў выглядзе скразнога напружана-канфліктнага дзеяння, маналогаў, дыялогаў. Падчас гэтыя элементы пераважаюць настолькі, што ўзнікае своеасаблівая разнавіднасць драматычная паэма, якая будуецца як і звычайная п’еса, у дыялагічнай форме (“Адвечная песня”, “Сон на кургане” Я.Купалы, “Хамуціус” А.Куляшова). Аднак такое “парушэнне раўнавагі” з’ява не асабліва частая. Звычайна мы заўважаем у паэме своеасаблівую гармонію лірычнага, эпічнага і драматычнага пачаткаў. Паэма мае сваю вялікую гісторыю. Самым раннім перыядам развіцця паэмы быў класічны перыяд, які даў паэму-эпапею. Да такога віду паэмы належаць перш за ўсё названыя ўжо старажытнагрэчаскія паэмы “Іліяда” і “Адысея”, пазнейшая паэма Вергілія “Энеіда” і яшчэ пазней пад іх уплывам і ў іх стылі напісалі паэмы-эпапеі Дантэ (“Боская камедыя”), Мільтан (“Страчаны рай”, “Вернуты рай”). Для такой паэмы характэрны:
У беларускай літаратуры такую паэму нагадвае толькі паэма Вікенція Равінскага “Энеіда навыварат”), але гэта паэма-пародыя. Сярэдневяковая, потым класіцыстычная эстэтыкі арыентаваліся на антычныя канцэпцыі. Нават В.Бялінскі лічыў паэму “асаблівым родам эпасу”. Далей жа даследчык пісаў, што жанр “не дапускае прозы жыцця,... схоплівае толькі паэтычныя, ідэальныя моманты жыцця, змест якога складаюць найглыбейшыя светасузіранні і маральныя пытанні сучаснага чалавецтва”. Значныя змены ў разуменні жанру адбыліся ў ХУІІІ– пачатку ХІХ ст. Звязаны з творчасцю рамантыкаў (рамантычная паэма). Канцэнтрацыя ўвагі на асобе героя, надзеленага незвычайнымі, выключнымі якасцямі характару, раскрыццё важных сацыяльна-філасофскіх і маральных праблем часу (паэмы Байрана, Пушкіна, Лермантава, Міцкевіча, Т.Шаўчэнкі. У бел. л-ры пач. ХХ ст. паэмы Купалы, Коласа “Сымон-музыка”). Рэалістычная паэма з большай увагай ставіцца да штодзённага жыцця. У шэрагу выпадкаў складанасць для вызначэння жанру ўяўляюць аўтарскія падзагалоўкі, якія не зусім супадаюць з сучаснымі ўяўленнямі пра той ці іншы жанр. У гэтым выпадку для правільнага разумення аўтарскай задумы неабходна выясніць, як успрымаўся гэты жанр аўтарам і яго сучаснікамі. Аўтарскае жанравае абазначэнне “Мёртвых душ” – паэма. Пад паэмай мы прывыклі разумець вершаваны ліра-эпічны твор, пагэтаму разгадку гогалеўскага жанру часта шукаюць у аўтарскіх адступленнях, якія надаюць твору суб’ектыўнасць і лірызм. Але, на слушную думку А.Есіна, справа зусім не ў гэтым, поста Гогаль інакш, чым мы, успрымаў жанр паэмы. Паэма для яго была “малым родом эпапеі”, г.зн. за жанравую прымету тут браліся не асаблівасці формы, а характар праблематыкі. Паэма, у адрозненне ад рамана, – гэта твор з нацыянальнай праблематыкай, у якім размова ідзе пра не пра прыватнае, а пра агульнае, пра лёс народа, краіны, дзяржавы. З такім разуменнем жанру суадносяцца і рысы паэтыкі гогалеўскага твора: шматлікасць пазасюжэтных элементаў, немагчымасць выдзеліць галоўнага героя, эпічная нетаропкасць аповеду. Рыгор Барадулін назваў паэмай вершаваны твор з двух радкоў і пяці слоў. Паэма. Мне цябе не стае Тае… А.Макаранка, выдатны савецкі педагог напісаў аўтабіяграфічны твор пра сваю педагагічную дзейнасць і назваў яго “Педагагічная паэма”. Асобая разнавіднасць паэмы – творы, напісаныя верлібрам або празаічнаю моваю, так званыя паэмы ў прозе. Кнігу своеаасаблівых паэм у прозе “Ахвярны двор” (1991) выдаў Я.Сіпакоў. Пытанне № 30. Балада, байка, прытча як кананізаваныя жанры Балада – невялікі сюжэтны верш фантастычнага ці гераічнага характару на гістарычную або сучасную тэму. Падзеі, пра якія расказваецца ў баладзе, часта маюць трагічную развязку (“Балада аб чатырох заложніках” А.Куляшова, “Герой” П.Панчанкі). Існуюць два віды балады – народныя і літаратурныя. Народныя балады – больш раннія па часе ўзнікнення. У аснове іх – незвычайныя, нярэдка трагічныя падзеі ў асабістым ці сямейным жыцці чалавека, гераічныя моманты ў жыцці грамадства пэўнага сацыяльнага асяроддзя. Літаратурныя балады ўзніклі на аснове народных яшчэ ў сярэднія вякі. Асаблівае пашырэнне набыла героіка-фантастычная балада ў паэзіі сентыменталістаў і рамантыкаў (Бёрнс, Колрдж – у Шатландыі і Агнліі, Гётэ, Шылер, Гейнэ – уГерманіі, Гюго – у Францыі, В.Жукоўскі, В.Пушкін, М.Лермантаў – Расіі). На аснове беларускага фальклору цыкл якравых балад напісаў А.Міцкевіч – “Свіцязянка”, “Рыбка”, “Пані Твардоўская”. Ліра-эпічны жанр балады – кананізаваны жанр. Ён прадугледжвае наяўнасць сюжэту (звычайна простага, адналінейнага) і, як правіла, яго эмацыйнага асэнсавання лірычным героем. Форма арганізацыі мовы вершаваная, памер адвольны. У баладзе часта назіраецца загадкавасць, тайна, з якой звязана ўзнікненне умоўна-фантастычнай вобразнасці (Жукоўскі); нярэдкі матыў року, лёсу (“Песнь о вещем Олеге) Пушкіна, “Баллада о прокуренном вагоне” А. Качаткова). Пафас ў баладзе ўзвышаны (трагічны, рамантычны, гераічны). Байка (ад старажытнарус. баяць, расказваць) – невялікі, найчасцей вершаваны алегарычны твор павучальна-гумарыстычнага або сатырычнага зместу. Фабула байкі сціслая, дзеянне развіваецца хутка. Дапамагае дыялагічная будова твора. Пішуцца пераважна вольным вершам. Важны элемент мараль, якая падаецца ў канцы, радзей на пачатку твора. Адзін з самых старажытных жанраў. Генетычна звязаны з казкай пра жывёл. Сталую жанравую форму байка набыла ў ст. Грэцыі (Эзоп, жыў у УІ ст. да н.э.). Да байкі звярталіся таксама Архілох, Сафокл, Платон. Пісьменнікі ст. Рыма Энній, Луцылій, Гарацый, Федр, Бабрый. У ІІІ ст. да н.э. з”явіўся зб. індыйскіх баек “Панчататра”. Спачатку байка існавала як празаічны твор. Але ўжо рымскія паэты выкарыстоўваюць вершаваную форму. У цэлым жа празаічная байка пераважае да ХУІІ ст. Вывучэнне байкі пачалося ў антычнасці. Папулярным жанр быў у часы сярэднявечча. Тады фарміруецца ўяўленне пра структурны канон байкі. За ўзор узята байка Эзопа. Уступ (паведамленне пра пэўную маральную ідэю) – узноўленая гісторыя – заключная частка (мараль). Жанр байкі – адзін з нешматлікіх кананізаваных жанраў. Вобразная сістэма байкі будуецца на прынцыпе алегорыі, яе персанажы абазначаюць пэўную абстрактную ідэю – улады, справядлівасці, невуцтва і г.д. Таму і канфлікт у байцы трэба шукаць не столькі ў сутыкненні рэальных характараў, колькі ў супрацьстаянні ідэй: так, в байца І.Крылова “Воўк і Ягня” канфлікт не паміж Воўкам і Ягнём, а паміж ідэямі сілы і справядлівасці; сюжэт рухаецца не столькі жаданнем Воўка паабедаць, колькі яго імкненнем надаць гэтаму “законный вид и толк”. Байка – жанр сінтэтычны. У ёй сыходзяцца адзнакі Эпасу (апісанне месца дзеяння, герояў), Драмы (паказ дзеяння, самавыяўленне герояў у дыялогавай форме). Лірыкі (мараль, вывады, ацэнкі). У сувязі з гэтым змест байкі яе змест (сюжэт) можна лёгка пераказаць (“Дыпламаваны баран”). Байку лёгка ператварыць у п’есу: дзейнічае спачатку Баран, б’ючыся лбоб аб сцяну, затым адбываецца яго дыялог з Кошкаю. Аўтар, стоячы воддаль на сцэне, каментуе тое, што бачыць. Ад лірыкі ў гэтай байцы – мараль, вывад. Мова байкі спакойна-апавядальная, блзкая да гутарковай; верш – вольны разнастопны ямб. Праслаўленым байкапісцам у рускай літаратуры з’яўляецца І.А.Крылоў. У беларускай літаратуры да жанру байкі звярталіся Ф.Багушэвіч, Я.Купала, Я.Колас. Асабліва вялікі ўклад у развіццё гэтага жанру ўнёс К.Крапіва. З іншых байкапісцаў вядомы Ул.Корбан, Э.Валасевіч. Прытча – сціслы фальклорны або літ-ны аповед павучальнага зместу, алегарычны па форме. Блізкі да байкі (павучальнасць, алегарызм, філасафічнасць, знешння падобнасць пабудовы). Адрозненні: байка малюе характары людзей, выкрывае іх негатыўныя рысы, у прытчы на характары людзей звяртаецца мала ўвагі, яны неканкрэтныя, нават абстрактныя, цалкам залежаць ад ідэі твора. Байка – сатырычны твор, прытча сатырычны змест нясе рэдка. Прытча падзяляецца на
Існуе як кароткае павучальнае выслоўе (прыказка, прымаўка, сентэнцыя), як фабульная (празаічная і вершаваная), прытча-параўнанне і інш. У аснову прытчы пакладзены прынцып парабалы: аповед адрываецца ад сучаснага аўтару свету, часу і канкрэтных абставін, далей жа, рухаючыся быццам па крывой, зноў вяртаецца да прадмета гаворкі і дае філасофска-этычнае яго асэнсаванне і ацэнку. У “надчасавым” змяшчаецца характарыстыка сучаснасці, абраны факт канцэнтруе комплекс існуючых супярэчнасцей і адносіны аўтара да іх. У прытчы, паводле Ф,Скарыны, схавана “мудрасць”, як моц у дарагім камені, і золата ў пяску, і ядро ў арэху”. Да прытчы у сваіх знакамітых словах-казаннях часта звяртаўся Кірыла Тураўскі (ХІІ ст.). Шмат прытчаў у Бібліі. На аснове адной з іх С.Полацкі напісаў камедыю “Аповесць пра блуднага сына”. Своасаблівымі прытчамі з’яўляюцца “Казкі жыцця” Колса. У ХХ ст прытча аказала ўздзеянне на паэтыку нават буйных эпічных твораў – рамана, аповесці. У сувязі з гэтым слушна гаворацьпра прытчавасць прозынекаторых буйных сусветных пісьменнікаў – Ф.Кафкі, Ж.П.Сатра, А.Камю, Чынгіза Айтматава (Кыргызстан), Васіля Быкава (Беларусь). У В. Быкава сустракаем і асобныя прытчы (“Тры словы нямых”, “Страх”, “Хутаранцы”, “Пахаджане”, “Вуціны статак” і інш.). Пытанне № 31. Верлібр, верш у прозе, лірычная проза: жанравыя характарыстыкі Свабодны верш (верлібр). Даволі шырокае бытаванне з пачатку ХХ ст. танічнай сістэмы вершавання ва ўсіх яе формах зрабіла магчымым і арганічным прышчапленне на дрэве беларускай паэзіі новага для яе гатунку – свабоднага верша, або верлібра. Узнікшы ў ХІХ ст. у заходнееўрапейскай паэзіі, верлібр пашырыўся па ўсіх літаратурах свету, у асобных нацыянальных паэзіях заняў пануючае месца сярод сістэм вершавання. Яго варта разглядаць нават не як від верша, а як вершаваную сістэму (В. Рагойша). Свабодны верш узнік у выглядзе бязрыфменнага, астрафічнага (нестрафічнага) верша, рытм якога засноўваецца на чаргаванні якіх-небудзь дапаможных рытмастваральных кампанентаў
Свабодны верш добраахвотна адмаўляецца і ад традыцыйнага рытму, і ад рыфмы – гэтых магутных сродкаў эмацыянальнай арганізацыі вершаванай мовы. У гісторыі і айчыннай, і сусветнай паэзіі можна бачыць дзве выразныя тэндэнцыі. У галіне рытмікі – усё большае рытмічнае разняволенне верша, пакарэнне інтанацыяй, якая абумоўліваецца канкрэтным зместам твора, метрычных і, урэшце, рытмічных яго межаў. У галіне вобразнасці – узмацненне аналітычнай, пазнавальнай ролі мастацкага вобраза, яго сэнсавай ёмістасці, што звязана з агульным павелічэннем ролі думкі, лагічнага мыслення ў самім працэсе паэтычнага асэнсавання рэчаіснасці. Відавочна, свабодны верш і ўзнік на скрыжаванні гэтых дзвюх тэндэнцый як мастацкая форма, якая найбольш арганічна можа выявіць адначасова кожную з іх. Апрача вобразнай спецыфікі, сучасны свабодны верш мае яшчэ дзве спецыфічныя рысы: ідэйна-тэматычную і інтанацыйна-сінтаксічную. Што да першай з іх, то лёгка заўважыць, што свабодны верш – гэта пераважна верш-развага, верш-роздум. Менавіта таму, відаць, асноўная галіна яго бытавання – лірыка медытатыўная, філасофская. Прычым філасофская не як жанр, а як тэндэнцыя да філасофскага асэнсавання пэўнай падзеі альбо з’явы, якога б парадку – інтымнага або грамадскага – яна ні была. Свабодны верш можа даць яскравыя прыклады непасрэднай абумоўленасці будовы твора паступовым разгортваннем яго паэтычнай думкі. Пры гэтым асноўную ролю тут адыгрывае інтанацыя. Таму свабодны верш часам і называюць інтанацыйным. Інтанацыя ў ім выступае ў поўнай згодзе з сінтаксісам, які яна поўнасцю падпарадкоўвае сабе і ў якім знаходзіць належную падтрымку. Менавіта таму, гаворачы пра кампазіцыю верлібра, трэба перш за ўсё мець на ўвазе яго інтанацыйна-сінтаксічную структуру. Упершыню свабодны верш у беларускай паэзіі з’явіўся дзякуючы М. Багдановічу (“Я хацеў бы спаткацца з Вамі на вуліцы…”, 1915). Другое дыханне яму надаў Максім Танк. Услед за ім, а то і побач з ім да свабоднага верша звяртаюцца ці звярталіся П. Панчанка, С. Дзяргай, А. Лойка, М. Кусянкоў, А. Марціновіч, А. Наўроцкі, М. Рудкоўскі, У. Арлоў, Р. Барадулін, А. Вярцінскі, Я. Сіпакоў і інш. Такім чынам, на працягу ХХ ст. у беларускай паэзіі склаўся свабодны верш як новая, яшчэ адна, сістэма верша. Максім Танк “Дрэвы паміраюць...» Дрэвы паміраюць, Калі перастаюць пазнаваць Зьмены года I не адгукаюцца рэхам; Вада – калі забывае, Куды ёй плыць, I нікому не спатольвае смагі; Зямля – калі перастае Радзіць хлеб I быць калыскай песьняў; Чалавек – калі страчвае здольнасьць Зьдзіўляцца і захапляцца Жыцьцём. Верш у прозе – тэрмін, якім абазначаюць невялікія празаічныя творы, якія па сваім характары напамінаюць лірычныя вершы, але пазбаўленыя вершаванай арганізацыі маўлення. Дакладней іх можна характарызаваць тэрмінам “лірыка ў прозе”. Да твораў такога віду адносяць вядомыя “Вершы ў прозе” І. Тургенева, “Паэмы ў прозе” Бодлера і інш. І.С. Тургенеў. Русский язык Во дни сомнений, во дни тягостных раздумий о судьбах моей родины,- ты один мне поддержка и опора, о великий, могучий, правдивый и свободный русский язык! Не будь тебя - как не впасть в отчаяние при виде всего, что совершается дома? Но нельзя верить, чтобы такой язык не был дан великому народу! Тыповымі прыкметамі вершаў у прозе з’яўляюцца
Маўленне твора такога тыпу характарызуецца: – багаццем эмацыянальных паўз,
Такім чынам, вершы ў прозе ўяўляюцца своеасаблівым спалучэннем прыкмет верша і прозы, чым і тлумачыцца аксюмароннае (двухсэнсоўнае) яго найменне. (Звычайна мы называем прозай такія формы маўлення, якія па сваёй арганізацыі палярныя вершу). Аднак неабходна адзначыць, што, нягледзячы на ўсе спробы вызначыць прыкметы “рытму прозы”, такога азначэння знайсці не ўдалося. Памылковасць звычайнага ўяўлення пра верш у прозе, якое вытлумачваецца і ў двухсэнсоўным яго найменні, заключаецца ў тым, што ў азначэнні яго структуры ішлі ад знешніх аналогій з вершам, у той час калі структурныя асаблівасці так званай прозы – больш глыбокія і больш своеасаблівыя Лёгка заўважыць, што ў вершы ў прозе мы сустракаемся з характэрнымі рысамі лірыкі. Рэчаіснасць у ім адлюстроўваецца не столькі шляхам непасрэднага паказу аб’ектыўных з’яў, як у эпасе, колькі шляхам выражэння суб’ектыўнага перажывання, выкліканага той ці іншай з’явай жыцця. Гэта найхарактэрнейшая рыса лірыкі прысутнічае і вершы ў прозе. Юрась Півуноў Травеньскі дождж У пакоі становіцца цёмна, нібы змярканьнем, ад вялікай шэрай хмары, і хутка па падваконьні бомкаюць буйныя кроплі дажджу, пырскі ад якіх трапляюць на шыбу, пакідаючы на ёй след свайго кароткага жыьця - жыцця ад хмары-матулі да зямлі-красуні. Срэбра-прамяністыя дажджынкі скачуць па даху, шапацяць у лістоце дрэў, смела ныраючы у шматлікія азяркі-калюжкі, якія сабраліся ад гэтага шчодрага і цёплага дажджу. Усё жывое на зямлі радуецца гэтаму травеньскаму навальнічнаму дожджыку: бярозкі-прыгажуні і рабінкі-сястрычкі, стройныя клёны і пяшчотныя жаноцкія вербачкі-дзевачкі, і нават стары мажны волат-дуб на ўзгорку, і той нібы маладзее і выпроствае свае пакручастыя галіны з лісточкамі-дубочкамі насустрач празрыстым, звонкім дажджынкам-дзяўчынкам. Зямля ўдзячна ўбірае жыватворную вадзіцу, каб потым спаўна аддаць яе ўжо сваімі гаючымі сокамі ўсяму жывому Лірычная проза.Лірычную прозу часам вызначаюць як стылістычную разнавіднасць мастацкай прозы. Разам з тым яе можна разглядаць як своеасаблівую разнавіднасць ліра-эпасу, у якім няцяжка знайсці родавыя прыкметы як эпасу, так і лірыкі. Прычым, гэта вызначаецца не столькі аўтарскай канцэпцыяй мадэлявання мастацкай рэчаіснасці, колькі характарам таленту пісьменніка. Звычайна да лірычнай прозы звяртаюцца празаікі, для якіх не чужыя здольнасці паэта. Прыкметы лірычнай прозы:
Да майстроў лірычнай прозы можна аднесці шэраг усходеславянскіх пісьменнікаў – |