Тэорыя для фак пач ад. Тэорыя літаратуры
 Скачать 0.93 Mb.
|
|
Махлярскі (плутовской) раман – узнік у канцы 15 ст. у Іспаніі, Існаваў на працягу 3-х ст. Галоўны герой махлярскага рамана – увішны прайдоха, прайдоха, авантурыст, які ўсімі магчымымі сродкамі прабівае сабе дарогу ў верхнія слаі грамадства. У Расіі пад уплывам французскіх перакладаў і перапрацовак махлярскага рамана з’яўляецца ў другой палове 18 ст. і існаваў яшчэ ў пачатку 19 ст. (раман М.Чулкова “Пригожая повариха, или Похождения развратной женщины» – 1770). Сямейна-бытавы раман Ж.Ж. Русо. “Юлія, або Новая Элаіза” (1761). Гэты раман напісаны ў форме пісьмаў Гістарычны раман. У гістарычным рамане паказаны значныя гістарычныя падзеі, сведкам якіх аўтар не быў. У ім дзейнічаюць рэальныя гістарычныя асобы. Заснвальнікам гістарычнага рамана з’яўляецца англійскі пісьменнік Вальтэр Скот (раманы “Айвенга”, “”Квенцін Дорвард”, “Талісман”). Узорам гістарычнага рамана ў беларускай літаратуры з’яўляецца раман У.Караткевіча “Каласы пад сярпом тваім”, які набліжаецца да рамана-эпапеі. У ХІХ ст. узнікае прыгодніцкі раман, або як яго яшчэ называюць авантурны. Найбольш яскравыя прыметы прыгодніцкага жанра – рэзкія павароты сюжэта, кантраснасць персанажаў, адсутнасць псіхалпгічнай глыбіні, што абумоўлівае дынамічнасць дзеяння. Да прыгодніцкага рамана адносіцца твор А.Дзюма “Тры мушкецёры”. Прыгодніцкую літаратуру актыўна развівалі Я.Маўр (“Палескія рабінзоны”, “Амок”, “У краіне райскай птушкі”), У.Караткевіч (“Сівая легенда”). Блізкі да прыгодніцкага рамана дэтэктыўны раман. Пачатак дэтэктыву паклала навела Э. По “забойства на вуліцы Морг” (1841), у якой галоўнай дзейнай асобай становіцца сышчык-аматар, надзелены бліскучымі інтэлектуальнымі здольнасцямі. Сусветную вядомасць набыў вобраз Шэрлока Холмса. У савецкай літаратуры развіваўся жанр палітычнага дэтэктыва [Уладзімір Кажэўнікаў, Юліян Сямёнаў (гісторыі пра Шцірліца, савецкага разведчыка палкоўніка Ісаева), Юрый Каралькоў (раман-хроніка “Кио Ку Мицу: Совершенно секретно, при опасности сжечь!”]. У беларускай літаратуры У,Караткевіч распачаў жанр гістарычнага дэтэктыва (“Дзікае паляванне караля Стаха”, “Чорны замак Альшанскі”). Аднак дэтэктыўны жанр не атрымаў ў беларускай літаратуры шырокага распаўсюджання. У ХІХ ст. з’яўляецца навукова-фантастычны раман, у якім спалучаецца вымысел з дадзенымі навукі. Сюжэты такіх твораў звязаны з вырашэннем нейкіх нерэальных цяпер, а магчыма і ў будучым, навуковых ці тэхнічных праблем. Жуль Верн. “2000 лье пад вадою”. Герберт Уэлс. “Чалавек-невідзімка”, “Машына часу”. Аляксей Талстой. “Гіпербалоід інжынера Гарына”. А.Бяляеў. “Чалавек-амфібія”. У беларускай літаратуры здабыткаў менш: Янка Маўр. “Фантамабіль прафесара Цыялкоўскага”; П.Місько. “Эрпіды на планеце Зямля”; К.Крапіва. “Брама неўміручасці”. Галоўнае, найважнейшае месца ў раманістыцы займае рэалістычны раман. Ідэйна-мастацкая вартасць рэалістычнага рамана – не ў арыгінальнасці вырашэння інтрыгі, а ў сапраўды мастацкім адлюстраванні жыцця, важнасці і значнасці закранутых сацыяльных праблем, глыбіні філасофскага асэнсавання рэчаіснасці. Тыповымі рысамі рэалістычнага рамана з’яўляюцца:
Уласна рэалістычны раман дасягнуў дасягнуў росквіту ў 19 ст. [Стэндаль, А.Бальзак, Г.Флабэр, Чарльз Дзікенс, У. Тэкерэй, Эміль Заля]. Вялікае значэнне для развіцця сусветнай прозы меў рускі класічны раман – творы М.Лермантава (“Герой нашага часу”), І.Ганчарова (“Абломаў”), І.Тургенева “Бацькі і дзеці”, асабліва Л.Талстога “Вайна і мір”, “Ганна Карэніна”, “Уваскрэсенне”), Ф.Дастаеўскага (“Злачынства і пакаранне”, “Ідыёт”, “Браты Карамазавы”). Жанравая форма рэалістычнага рамана разнастайная – ад шырока разгорнутых у часе і прасторы дылогій, трылогій, шматтомных эпапей (“Вайна і мір” Л.Талстога, “Ціхі Дон” М.Шолахава, Блуканне па пакутах” А,Талстога, творы Дзікенса, Голсуорсі і інш.) да невялікіх кампактных твораў (раманы І.Тургенева, Гі дэ Мапасана, Рэмарка). Разнастайная і форма апаведу ў рамане:
Сустракаюцца раманы вершаваныя (“Яўгеній Анегін” А.Пушкіна, “Родныя дзеці” Н.Гілевіча), а таксама напісаныя ў форме ўспамінаў, дзённкаў, пісьмаў (Ж.Ж. Русо. “Юлія, або Новая Элаіза”). Сучасны беларускі раман вырас на традыцях сусветнага, найперш рускага класічнага, рамана. .Заснавальнікі беларускага рамана – Я.Колас (1-я частка трылогіі – “У палескай глушы”, напісаная ў 1921–1922 гг., і своеасаблівы раман у вершах ліра-эпічная паэма “Новая зямля”, апублікаваная ў 1923 г.), Цішка Гартны (“Сокі цаліны”), Ядвігін Ш. (“Золата”). Этапам у развіцці беларускага рамана стала творчасць К.Чорнага. З першых твораў ён усё больш рашуча пранікаў у дыялектыку ўзаемаадносін чалавека і грамадства, чалавека і абставін. К.Чорны адкрыў вялікія магчымасці прынцыпу гістарызму ў мастацкім вытлумачэнні складанасці чалавечых паводзін, сацыяльных адносін “(“Трэцяе пакаленне”, “Бацькаўшчына”, “Пошукі будучыні”). Лепшыя беларускія раманісты: І.Мележ, І.Шамякін, М.Лобан, У.Караткевіч, І.Чыгрынаў і інш. На працягу апошніх паўтары стагоддзяў ў эпасе склаўся новы жанр вялікага памеру – раман-эпапея, які аб’ядноўвае ў сабе ўласцівасці гэтых двух жанраў. Нагадаем яшчэ раз, Раман і эпапея аба эпапея і раман адрозніваюцца не па свайму зместу, а па праблематыцы. Змястоўнай дамінантаю ў эпапеі з’яўляецца нацыянальная, а ў рамане – раманная (авантурная, ідэйна-маральная). Раман-эпапея– буйны шматпланавы твор, дзе народ паказваецца як вырашальная сіла гісторыі і героі раскрываюцца ў падзеях вялікага нацыянальна-гістарычнага значэння. Да гэтай жанравай традыцыі ў рускай літаратуры можна аднесці такія творы , як “Вайна і мір” Л.Талстога, “Ціхі Дон” М.Шолахава, “Блуканне па пакутах” А.Талстога, “Жывые і мёртвыя” К.Сіманава. У беларускай літаратуры раман-эпапея вызначаецца эпічнай панарамнасцю адлюстравання, маштабнасцю думкі пра народ і народны лёс у часы драматычных выпрабаванняў “Векапомныя дні” М.Лынькова, “Палеская хроніка” І.Мележа, “Каласы пад сярпом тваім” У.Караткевіча). У паэтычным эпасе 19 – пач. 20 ст. праяўляюць сябе рысы эпапеі – у шматгрпнным увасабленні нацыянальнага жыцця, паэтычным узвышэнні яго народных ідэйных і духоўна-маральных пачаткаў (“Яўгеній Анегін” А.Пушкіна, “Пан Тадэуш” А.Міцкевіча, “Новая зямля” Я.Коласа). Працягвае развівацца жанр рамана-эпапеі ў 20-м ст. (“Жан Крыстоф”, “Зачараваная душа” Р.Ралана, “Ціхі Дон” М.Шолахава, “Хвала і слава” Яраслава Івашкевіча). Пытанне № 15. “Сярэднія” і “малыя” апавядальныя формы: аповесць, яе жанравыя мадыфікацыі апавяданне, навела. Іх жанравыя адметнасці і разнавіднасці. Побач з раманам у эпічнай літаратуры шырокае распаўсюджанне атрымалі аповесць (так званы сярэдні жанр) і апавяданне (малы эпічны жанр). Прасцейшае адрозненне паміж трыма асноўнымі эпічнымі жанрамі (раман, аповесць, апавяданне) праводзіцца ў залежнасці ад іх аб’ёму. Л.Цімафееў: “Малая форма паказвае чалавека толькі ў пэўным эпізодзе, характэрным для яго жыццёвага шляху; сярэдняя ахоплівае пэўны перыяд, этап яго жыцця, некалькі такіх эпізодаў; вялікая – жыццёвы шлях чалавека ў яго найбольш складаных праявах, у перапляценні з жыццёвым шляхам іншых людзей, якія паказаны гэтак жа шматгранна, як і ён”. Такое вызначэнне вельмі агульнае і “працуе” не заўсёды. Так, жыццёвы шлях чалавека паказваецца В.Быкавым у апавяданнях “Труба, “Вочная стаўка”. У апавяданнях “На чорных лядах”, “Жоўты пясочак”, “Народныя мсціўцы” да таго яшчэ дзейнічае некалькі персанажаў. Шырока вядома апавяданне М. Шолахава “Судьба человека”. Па падобнаму прынцыпу (прасочваецца жыццёвы шлях героя) пабудаваны і некаторыя аповесці В.Быкава 80–90-х гг. (“Сцюжа”, “Аблава”). У дадзеным выпадку можна гаварыць пра творы з раманічным тыпам зместу (паняцце ўведзена Г.Паспелавым). Даследчыкі даўно, але без асаблівага выніку, шукаюць іншыя, не звязаныя з аб’ёмам твораў, асаблівасці зместу і формы рамана, аповесці, апавядання. Мастацкая практыка гэтыя канцэпцыі аспрэчвае. Так, В.Кожынаў лічыць раман і навелу больш драматычнымі за аповесць і апавяданне. Ён сцвярджае: “У параўнанні з раманам аповесць непаспешлівая, спакойная; яна не мае складанага, напружанага і закончанага сюжэтнага вузла, які характэрны для рамана”. Але аповесці В.Быкава, а побач з ім і некаторых іншых пісьменнікаў (А.Жука, В.Казько, у рускай літ-ры В.Распуціна) не аднясеш да “непаспешлівых і спакойных”. З другога боку, падзейны драматызм не ўласцівы раманам М.Гарэцкага (“Камароўская хроніка”), І.Чыгрынава (пенталогія), Я.Брыля (“Птушкі і гнёзды”). У некаторых літаратурах свету (французская, нямецкая і інш.) сярэдні эпічны жанр (аповесць) увогуле адсутнічае, ёсць толькі вялікая і малая форма эпасу. У сучасным літаратуразнаўстве пад аповесцю звычайна паразумеваюць апавядальны твор, які мае даволі разгорнутую кампазіцыю, паказвае жыццё людзей на працягу значнага часу. У адрозненне ад рамана аповесць звычайна канцэнтруе ўвагу на жыцці аднаго-двух персанажаў, развівае адну сюжэтную лінію, звязаную з галоўным героем. У параўнанні з раманам яна меншая па аб’ёму, па багаццю жыццёвага матэрыялу, у ёй менш складаны сюжэт і кампазіцыя. В.Р. Бялінскі гаварыў, што аповесць ёсць той жа раман, толькі ў меншым аб’ёме, называў яе “відам рамана”. Аповесць займае прамежкавае становішча паміж раманам і апавяданнем, і таму яго называюць сярэдняй эпічнай формай. Рэзкую граніцу паміж аповесцю і раманам, аповесцю і апавяданнем цяжка правесці (аповесць В.Быкава “Знак бяды”, апавяданне Я.Брыля “Галя”). У рускай літаратуры таксама можна знайсці шмат прыкладаў калі аповесць набліжаецца да апавядання (“Повести Белкина” А.Пушкина) або аповесць больш падобна на раман (яго ж “Капитанская дочка”). Аповесць вельмі пашыраны жанр у беларускай літаратуры: “Дрыгва” Я.Коласа, “Антон” М.Гарэцкага, “Салавей” З.Бядулі, “Сірочы хлеб” Я.Брыля, “Хатынская аповесць” А.Адамовіча, “Чазенія” У.Караткевіча, аповесці В.Быкава. Пісьменнікі нярэдка складаюць цыкл аповесцей, аб’яднаных адной задумай, ідэяй, і вобразамі: Дылогія – складаецца з 2-х частак (А.Адамовіч – “Партызаны”– “Вайна пад стрэхамі”, “Сыны ідуць у бой”. Трылогія – складаецца з 3-х частак (Я.Колас – “На прасторах жыцця” – “У палескай глушы”, “У глыбі Палесся”, “На ростанях”). Пенталогія – складаецца з 5-ці чсатак (І.Шамякін – “Трывожнае шчасце” – “Непаўторная вясна”, “Начныя зарніцы”, Агонь і снег”, “Пошукі сустрэчы”, “Мост”). З гісторыі аповесці. Слова “аповесць” як назва жанру мастацкай літаратуры бытуе з часоў Кіеўскай Русі. Тады аповесцю называліся самыя розныя па форме творы гістарычнага, ваеннага ці нават рэлігійнага зместу. Часта яны мелі форму хронікі ці летапісу. Х твораў старажытнай беларускай літаратуры да жанру тагачаснай аповесці можна аднесці “Дыярыуш” А. Філіповіча (1646), “Баркулабаўскую хроніку” (2-я пал. 16 – пач. 17 ст.), перакладныя творы – “Аповесць пра Баву”, “Аповесць пра Трышчана”, “Трою”, “Александрыю” і інш. Старажытная аповесць склалася як апавядальна-падзейны твор, у якім аб чым-небудзь расказвалася. Чалавек, характар у сярэднявеччы былі ў цэнтры ўвагі навелы, можна меркаваць, што гнасеалагічна раман складваўся не на аснове аповесці, а на аснове навелы, апавядання. Пытанне № 16. “Сярэднія” і “малыя” апавядальныя формы: апавяданне, навела. Іх жанравыя адметнасці і разнавіднасці. Малая эпічная форма прадстаўлена апавяданнем і навелай. Апавяданне – адзін з дамінуючых жанраў у сучаснай літаратуры (проза). Амаль да канца 19 стагоддзя пад апавяданнем разумелі не столькі пэўную жанравую форму, колькі манеру апавядання ў рамане або аповесці. Адсюль і назва “апавяданне”, г. зн. апавядаць. Рускае “рассказ” – “рассказывать”. Тэрмін “апавяданне” у свядомасці чытача замацаваў А.П. Чэхаў, прызнаны майстар апавядання. Яго пяру належаць: «Хамелеон», «Унтер Пришибеев», «Человек в футляре», «Крыжовник», «Ионыч», “Ванька”. Абсяг жыцця, схоплены апавяданнем, практычна неабмежаваны. Апавяданне лёсу (“Судьба человека” М.Шолахава, “Труба”, “Вочная стаўка” і інш. у В.Быкава). І ўсё ж “галоўнай адзнакай апавядання лічыцца аднападзейнасць”. Пад апавяданнем у суасным літаратуразнаўстве разумеюць эпічны твор, заснаваны на ўзнаўленні адной падзеі з жыцця героя. Што характэрна для апавядання? Звычайна ў апавяданні
Для апавядання ўласцівы “рэжым эканоміі” (А.Б. Есін). Своеасаблівая “памяць жанру” пра сваё паходжанне ў апавяданні – скіраванасць на жыццёвую верагоднасць, дакладнасць, падкрэсліванне таго, што ўзноўлены факт не плод фантазіі, а што ён меў месца ў жыцці апавядальніка. У сувязі з гэтым часта аповед вядзецца ад імя аўтара або героя-апавядальніка (на суч этапе форма апавядання ў апавяданні) і з’яўляецца недыялагізаваным пераказам. “Я дакапаўся да жанравага вызначэння “апавядання ў 20–50-я гады ХІХ стагоддзі. “Апавяданнемнем” называецца жанр, у якім абавязкова быў апавядальнік” (з ліста Ю.Тынянава да В.Шклоўскага). Нейкі час у ХІХ ст. тэрміны “аповесць” і “апавяданне” былі сінанімічнымі. У В.Бялінскага: “раман ёсць кніга жыцця, аповесць – асобная старонка гэтай кнігі” (Пушкінскія “Аповесці Белкіна”). Апавяданне традыцыйны жанр для славянскіх літаратур (А.Пушкін, Л.Талстой, А.Чэхаў, І.Бунін, І.Франко, М.Гарэцкі і інш.). Апавяданне больш псіхалагічная форма ў параўнанні з навелай. У кампазіцыі апавядання, як і кожнай малой формы, вельмі важная канцоўка, якая носіць
Цікавымі з’яўляюцца і тыя канцоўкі, якія не вырашаюць канфлікту, а толькі дэманструюць яго невырашальнасць, как званыя “адкрытыя” фіналы, як у “Даме з сабачкам” Чэхава, у “Галі” Брыля. Паводле характару адлюстравання рэчаіснасці і выяўлення асобы аўтара вылучаюць апавяданні:
У гісторыі сусветнага апавядання шырока вядомы імёны Джавані Бакачча (Італія) – (“Дэкамерон”), Гі дэ Мапасана, Праспера Мэрымэ (Францыя), Аляксандра Пушкіна, Мікалая Гогаля, Антона Чэхава, Канстанціна Паўстоўскага, Юрыя Нагібіна, Васілія Шукшына (Расія), Томаса Мана (Германія), Эрнеста Хемінгуэя (ЗША). Першыя ўзоры беларускага апавядання стварылі Адам Плуг (сапр. Пяткевіч Антоні Антонавіч) / апавяданне “Кручаная баба”, Францішак Багушэвіч / апавяданне “Тралялёначка”. Майстрамі беларускага апавядання лічацца: Цётка, Якуб Колас, Змітрок Бядуля, Максім Гарэцкі, Цішка Гартны, Кузьма Чорны, Міхась Лынькоў, Янка Маўр, Янка Брыль, Іван Шамякін, Аляксей Кулакоўскі, Ян Скрыга'н, Іван Пташнікаў. У мастацкай літаратуры нярэдка сустракаюцца вершаваныя апвяданні. Вершаванае апавяданне як жанр упершыню сустакаецца ў В.Дуніна-Марцінкевіча Асабліва пашырылася вершаванае апавяданне ў пачатку ХХ ст. Гэтым тэрмінам вызначыў жанр сваёй “Веранікі” М.Багдановіч. Жанравую разнавіднасць сатырычнага і гумарыстычнага вершаванага апавядання распрацоўваў Я.Колас (“Зяць”, “Доктар памог”, “Святы Ян”). Разнавіднасцю апавядання з’яўляецца навела. Яна мае ўсе прыкметы апавядання, але адрозніваецца ад яго большай напружанасцю сюжэта і памяншэннем апісальнай прасторы. Навела (з італьянскага – навіна) – невялікі па аб’ёму жанр апавядальнай літ-ры, які набліжаецца да аповесці або апавядання. Жанравыя межы паміж гэтымі формамі не заўсёды выразныя. Ад апавядання навела адрозніваецца вострым, захапляючым сюжэтам, менш глыбокім псіхалагізмам. Для навелы ўласціва нечаканая, парадаксальная канцоўка (развязка). “Навела... новая, нечаканая прыгода” – Гётэ. Як літ. жанр склалася ў эпоху Адраджэння (“Дэкамерон” Бакачча). Аднак зарадзілася ў Ст.Грэцыі, як кароткі аповед пра рэальныя або праўдападобныя падзеі. Мяркуюць, нават у дагамераўскую эпоху, як вусная форма. Пашырана была ў эпоху элінізма, мела пераважна эратычны змест (“Мілецкія апавяданні”). У заходнееўрапейскіх і амерыканскай літ-ры пераважае навела (Мапасан, Мерыме, Эдгар По і інш.). Многія даследчыкі лічаць навелу разнавіднасцю апавядання. У навелах сюжэт сціснуты, дзеянне сканцэнтравана.
Пытанне № 17. Міф, паданне, легенда, літаратурная казка. Жанравыя характарыстыкі. Міф(ад грэч. – слова, пераказ) – невялікі твор апавядальнага характару, у якім адлюстраваны ўяўленні калектыўнай (пераважна ранняй) свядомасці пра навакольны свет, яго паходжанне і сістэму ўзаемасувязей важнейшых элементаў светабудовы. Гэта від фальклору, найстаражытнейшы жанр эпасу. На першы план у ім выступае задача тэарэтычнага, пазнаваўчага разумення і тлумачэння прычын або гісторыі паходжання і развіцця тых ці іншых жыццёвых з”яў (міф пра Праметэя, пра Дземетру і інш.). У кантэксце еўрапейскай л-ры найбольш выразна вылучаецца старажытнагрэчаская міфалогія. Менш вядома старажытнарымская і германа-скандынаўская (апошняя пачала актыўна абжывацца ў суч. л-ры для дзяцей: злыя і добрыя тролі, гномы і г.д., а таксама ў раманах “фентэзі”). Асаблівае месца ў культурным жыцці еўрапейскіх і інш. народаў займае хрысціянска міфалогія. Успрыманне міфа: як бясспрэчная рэальнасць (старажытныя часы), як фантастыка (новы час). Пачынаючы з антычнасці міфы былі для пісьменнікаў крыніцай фабульнага матэрыялу, вобразаў, праблем. Шырока выкарыстоўваліся рамантыкамі (пераважна хрысціянкія міфы). З часам міфы пачалі напаўняцца сімвалічным ці алегарычным зместам (“Апокрыф” М.Багдановіча, “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” У.Караткевіча, “Майстра і Маргарыта” М.Булгакава ,“Плаха” Ч.Айтматава). Казка (ад слова казаць) – малы эпічны жанр, фальклорны і літаратурны. У аснову пакладзены фантастычныя ці авантурныя падзеі. Канцоўка, як правіла, аптымістычная: дабро перамагае зло. Літаратурная казка вылучылася з фальклору двума шляхамі: 1) праз вольную інтэрпрэтацыю сталых фабульных схем казкі; 2) на аснове арыгінальнай фабулы, у якую шырока ўводзяцца чароўна-фантастычныя элементы. У бел. л-ры першая разнавіднасць прадстаўлена ў У.Дубоўкі (“Як Сінячок лятаў да сонца”, “Разумная дачка” і інш.), другая – у З.Бядулі (“Залатая табакерка”, “Мурашка-Палашка”), В.Віткі. Легенда, або паданне. Легенда – (з лац. – тое, што трэба чытаць) фальклорны або літ-ны твор фантастычнай тэматыкі. Найбліжэй стаіць да міфа (фантастычная аснова). Адрозненні: хоць і расквечана фантазіяй, але ў аснове ляжаць рэальныя гістарычныя падзеі. Легенды хрысціянскія і свецкія. Шырокі зварот да легенд у рамантыкаў. В. Рагойша: Легенда, або паданне – невялікае фальклорнае або літаратурнае апавяданне, у аснове якога ляжыць аповед пра нейкую падзею або геройскі ўчынак выдатнага чалавека. Літаратурныя легенды – гэта, як правіла, літаратурныя апрацоўкі народных пераказаў. Так, паданне пра двух братоў-разбойнікаў, якія закахаліся ў адну і тую ж дзяўчыну, лягло ў аснову вершаванай легенды Я.Купалы “Два браты”. У аснове вершаванай легенды М.Танка “Іван-ды-Мар’я” – таксама народнае гераічнае паданне. Часам, аднак, народныя паданні пад пяром пісьменніка перарастаюць межы звычайных легенд. У прыватнасці, народная легенда пра разбойніка Машэку склала сюжэтную аснову вядомай рамантычнай паэмы Я.Купалы “Магіла льва”. Тое ж можна сказаць і пра яго паэмы ”Бандароўна”, ”Курган”, якія, нягледзяцы на іх выразны народна-легендарны характар, нельга аднесці да звычайных вершаваных легенд. Пытанне знята. Мастацка-дакументальныя і мастацка-публіцыстычныя жанры: эсэ, спеведзь, мемуары, нарыс, памфлет, фельетон Эсэ (з франц. – спроба, накід) – жанр, які знаходзіцца на стыку мастацтва і публіцыстыкі. Яго нараджэнне звязваюць з дзейнасцю М.Мантэня, які ў 1580 г. напісаў твор пад назвай “Essai”. Вызначальныя рысы эсэ: невялікі памер, канкрэтная тэма, якая падаецца ў падкрэслена вольным, суб”ектыўным яе тлумачэнні, адвольная кампазіцыя, парадаксальная манера мыслення. У заходнееўрапейскай л-ры эсэ ўспрымаецца як арыстакратычны жанр. Знакамітымі эсэістамі ў л-ры ХХ ст. былі Б.Шоу, Дж.Голсуорсі, Р.Ралан, Т.Ман, Ж.-П. Сартр, А.Камю. У бел. л-ры цікавымі эсэістамі з”яўляюцца М.Стральцоў і В.Карамазаў (“Загадка Максіма Багдановіча”, “Чалавек з Малой Багацькаўкі”; “Глядзіце ў вочы лямура”, “Крыж у небе і поўня на зямлі”). Мемуары. Мемуарная літаратура. Паяднанне асаблівасцей лірыкі і эпасу характэрна для мемуарнай літаратуры (франц. memoires, ад лац. memoria — памяць, успаміны) — жанра дакументальна-мастацкай літаратуры, у аснове якога — успаміны аўтара пра падзеі, удзельнікам ці сведкам якіх быў ён або героі ягоных твораў. У адрозненне ад уласна мастацкіх твараў у мемуарах пісьменнік не можа змяняць рэальны ланцуг жыццёвых падзей, дадумваць ці па-іншаму падаваць асобныя факты. Асоба яго відаць у адборы фактаў, іх ацэнцы. Да мемуарнай літаратуры ў шырокім сэнсе адносяцца дзённікі, аўтабіяграфіі, успаміны сучаснікаў, літаратурныя партрэты пісьменнікаў, у вузкім — самі мемуары, уласна ўспаміны, пра найбольш істотнае, характэрнае для пэўнага перыяду грамадскага ці асабістага жыцця пісьменніка. Беларуская мемуарная літаратура ўзнікла яшчэ ў канцы XVI — першай палавіне XVII ст. Першы значны беларускі мемуарыст — Ф. Еўлашоўскі (1546— 1616), аўтар арыгінальных мемуарных запісаў, якія пазней атрымалі назву «Дзённік». Яго справу прадоўжыў сваім «Дыярыушам» (1646) А.Філіповіч (1597—1648). У шматлікіх творах мемуарнай літаратуры (пераважна на польскай, пазней — на рускай мовах) адлюстраваліся найважнейшыя падзеі беларускай гісторыі XVII—XIX стст. У ХІХ ст. з'яўляюцца мемуары на беларускай мове («Мемуары» А.Абуховіча). Асобныя (у тым ліку трагічныя) падзеі XX ст. адлюстраваліся ў мемуарах Ф.Аляхновіча («У кіпцюрох ГПУ»), П.Мядзёлкі («Сцежкамі жыцця»), Л.Геніюш («Споведзь»), Я.Скрыгана («Свая аповесць»), С.Шушкевіча («Вяртанне ў маладосць»), С.Грахоўскага (“Так і было”), у нататках Я.Брыля і інш. Выйшлі спецыяльныя зборнікі ўспамінаў пра буйнейшых беларускіх пісьменнікаў (Янку Купалу, Якуба Коласа, М.Багдановіча, І.Мележа і інш.). Многія літаратары выдаюць асабістыя кнігі ўспамінаў («Вачыма часу» М.Лужаніна, і інш.). Жанравымі разнавіднасцямі мемуараў з'яўляюцца мемуары-хронікі («Былое и думы» А.Герцэна, «Люди, годы, жизнь» І.Эрэнбурга), літаратурныя партрэты (літаратурныя партрэты М.Горкага, «Воспоминания» І.Буніна, “У памяці маёй” А.Юшчанкі, “Вачыма часу” М.Лужаніна, літаратурныя партрэты, што склалі кнігі ўспамінаў пра Янку Купалу, Якуба Коласа, П. Броўку, У.Караткевіча і інш.), дзённікі. Дзённікі –гэта нататкі, якія робіць у храналагічнай паслядоўнасці нейкі чалавек пра падзеі ў асабістым і грамадскім жыцці, а таксама думкі і перажыванні, выкліканыя гэтымі падзеямі. Пісьменніцкія дзённікі маюць вялікую цікавасць, яны даюць чытачам і літаратуразнаўцам багаты матэрыял па гісторыі грамадскай думкі пэўнага часу, пра падзеі, звязаныя з біяграфіяй мастака, гісторыю напісання асобных твораў і г.д. Такія дзённікі Т.Шаўчэнкі (“Журнал”), Якуба Коласа («Кніга Ташкенцкага быція», «Гаворыць Клязьма», «На схіле дзён»), Кузьмы Чорнага («Дзённік»), І.Мележа («Першая кніга»), Максіма Танка («Лісткі календара»), Я.Брыля («Трохі пра вечнае», “Сёння і памяць”) і інш. Дзённікавыя запісы ляглі ў аснову арыгінальнай кнігі М.Лужаніна «Колас расказвае пра сябе». Часам у форме дзённіка пішуцца арыгінальныя мастацкія творы («Дневник лишнего человека» І.Тургенева, «Дневник провинциала в Петербурге» М.Салтыкова-Шчадрына, «Запісы студэнта» Я.Грабінкі і інш.). У беларускай прозе гэтую форму выкарысталі М.Гарэцкі («На імперыялістычнай вайне»), І.Шамякін («Агонь і снег”) і інш. Асабліва каштоўныя пісьменніцкія аўтабіяграфіі, у якіх апісваюцца не толькі асобныя, часам раней невядомыя, падзеі з жыцця пісьменніка і грамадскага жыцця ўвогуле, але і даецца іх ацэнка пісьменнікам, што добра сведчыць пра грамадскі і эстэтычны ідэалы яго, светапогляд, маральны воблік. Выпускаюцца аўтабіяграфіі рускіх, украінскіх, польскіх, сербскіх і іншых майстроў мастацкага слова. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменнікаў увайшлі ў кнігі “Пяцьдзесят чатыры дарогі” (1963), “Пра час і пра сябе” (1965), “Вытокі песні” (1973) і “З росных сцяжын” (2009). Да аўтабіяграфій як своеасаблівага ліра-эпічнага міжродавага ўтварэння прымыкаюць мастацкія біяграфіі пісьменнікаў. Дакументальна-мастацкія біяграфічныя і аўтабіяграфічныя творы спалучаюць дакладнасць дакумента з вымыслам мастацкім, з жывасцю, а падчас і займальнасцю аўтарскага аповеду. Сярод іх — аповесці С.Александровіча пра Якуба Коласа «Ад роднае зямлі...», «На шырокі прастор» і «Крыжовыя дарогі», раман-даследаванне Я.Міклашэўскага «Каханне і смерць, або Лёс Максіма Багдановіча», «Аповесць для сябе» Б.Мікуліча і «Аповесць пра друга» І.Шамякіна, «Стомленасць Парыжам» Л.Дранько-Майсюка і інш. У апошні час на аснове вусных успамінаў сведкаў пэўных падзей (як правіла, гэтыя ўспаміны аўтарамі будучых кніг запісваюцца на магнітафон) узніклі арыгінальныя дакументальныя кнігі-сведчанні: «Я — з вогненнай вёскі» А.Адамовіча, Я.Брыля і У.Калесніка, «Блакадная кніга» А.Адамовіча і Д.Граніна, «У вайны — не жаночы твар», «Апошнія сведкі» і «Цынкавыя хлопчыкі» САлексіевіч. Думаецца, такая жанравая разнавіднасць мемуарнай літаратуры, якая з надзвычайнай аб’ектыўнасцю і дакладнасцю ўзнаўляе цікавейшыя падзеі пераломных гістарычных момантаў, мае сваю будучыню. Неабходна, аднак, памятаць, што пры ўсёй аб’ектыўнасці ёсць тут месца і для суб’ектыўнага, пісьменніцкага: у адборы матэрыялу з магнітафонных запісаў, у іх падачы, належным каментаванні. Так што лірычнае і эпічнае і тут у непадзельнасці. Нарыс адрозніваецца ад апавядання і навелы адсутнасцю адзінага канфлікту і значнай доляй апісальнасцю. Нарыс узнік на мяжы паміж мастацкай літаратурай і публіцыстыкай. З мастацкай літаратурай нарыс звязвае форма адлюстравання жыцця, вобразная мова, з публіцыстыкай – дакументальнасць. У нарысе апісаны падзеі, што сапраўды здараліся ў жыцці, а персанажы маюць рэальных прататыпаў і выступаюць пад сваімі прозвішчамі (“Званы ў прадоннях” У.Караткевіча, “Дзівасіл” В.Палтаран). Фельетон (напісаны на надзённую тэму твор, у якім дамінуюць сатырычна-гумарыстычныя сродкі), Фельетон блізкі да нарыса. Існаванне фельетона неаддзельна ад часопіса або газеты. Узнікшы ў пачатку 19 ст., у Францыі, фельетон характарызуецца абавязковай актуальнасцю тэмы, якая атрымлівае ў невялікім памерам творы гумарыстычнае або сатырычнае гучанне. У фельетоне гумар і сатыра накіраваны на выпраўленне заган “простых смертных” і іх учынкаў, некаторых непрыстойных з’яў у грамадстве (зборнікі К,Крапівы “Асцё” і “Крапіва”, “Ухабы на дарозе”). Фельетон можа мець не толькі празаічную, але і вершаваную форму (Крапіва, Панчанка). Памфлет (твор, які ў вострасатырычнай форме раскрывае сучасныя з”явы грамадскага жыцця). Памфлетадрозніваецца ад фельетона палітычнай завостранасцю, дакладным адрасам (асоба, пра якую ідзе размова, можа быць не названа па прозвішчы, але яго лёгка можна пазнаць), вылучаецца відавочнай гіпербалізацый характараў і бескампраміснасцю аўтарскай пазіцыі (К.Крапіва. “З фашыстоўскай падваротні”; К.Чорны. “Кат ў белай манішцы”, “Выхваляўся, выхваляўся ды здох”). Пытанне № 18 Драма як літаратурны род. Тыпалогія драматычнага роду Драма (ад грэч. drama – дзеянне). Род літаратуры, адзін з трох, побач з эпасам і лірыкай. Аснову драмы, як на гэта ўказвае першапачатковы сэнс слова, складае дзеянне. Угэтым драма блізкая да эпасу: ў абодвух выпадках відавочна аб’ектыўнае адлюстраванне жыцця – праз падзеі, учынкі, сутыкненні герояў, барацьбу і г.д. Так як і аўтар эпічнага апавядальнага твора драматург падпарадкаваны “закону дзеяння, якое развіваецца” (І. Гётэ). Але разгорнутае апавядальна-апісальнае адлюстраванне ў драме адсутнічае. Уласна аўтарская мова тут выконвае дапаможную функцыю і выкарыстоўваецца эпізадычна. Гэта спіс дзейных асоб, які іншы раз суправаджаецца іх кароткімі характарыстыкамі, абазначэнне часу і месца дзеяння, апісанні сцэнічных абставін у пачатку актаў і эпізодаў, а таксама каментарыі да асобных рэплік герояў і ўказанні на іх рухі, жэсты, міміку, інтанацыі (рэмаркі). Усё гэта складае пабочны тэкст драматычнага твору. Асноўны ж тэкст – гэта ланцужок выказванняў персанажаў, іх рэплік і маналогаў. Адсюль некаторая абмежаванасць мастацкіх магчымасцей драмы (у параўнанні з эпасам).
Разам з тым у аўтара ёсць і істотныя перавагі перад стваральнікам аповесцей і раманаў.
Асабліва вялікая роля ў драме належыць канфлікту– аснове, стрыжню драмы, сутыкненням, непрымірымай барацьбе характараў. К.Крапіва: “Канфлікт – аснова п’есы”. Найбольш адказная роля ў драматычных творах належыць умоўнасці моўнага самараскрыцця герояў, дыялогі і маналогі якіх, часам насычаныя афарызмамі і сентэнцыямі, выяўляюццца куды больш важкімі і эфектнымі, чым рэплікі, якія маглі б быць сказанымі у аналагічнай жыццёвай сітуацыі. Умоўныя рэплікі “у бок”, якія нібы і не існуюць для іншых персанажаў, якія знаходзяцца на сцэне, але добра чутны гледачам. Маналогі, прамоўленыя героямі ў адзіноце (адзін на адзін з сабою). Такія маналогі з’яўляюцца чыста сцэнічным прыёмам, які выносіць на паверхню мову ўнутраную (такіх маналогаў шмат як у антычных трагедыях, так і драматургіі новага часу. Не маючы іншай магчымасці, акрамя рэмарак, гаварыць “ад сябе”, драматург пераносіць цэнтр цяжару на паказ самога працэсу дзеяння, робячы гледача (або чытача) жывым сведкаю таго, што адбываецца: героі драмы павінны характарызаваць сябе сваімі ўчынкамі, прамовамі, выклікаць у гледача (чытача) спачуванне або нянавісць, павагу або “презреніе”, трывогу або смех. Драма развівалася з народных рытуалаў і фальклорных абрадаў, гульняў, карагодаў, калі побач з рухамі, пантамімай, танцамі ў ігры пачалі выкарыстоваць словы. Пытанне № 19. Трагедыя: змест назвы, жанравыя характарыстыкі, гістарычная эвалюцыя, сутнасць трагічнага канфлікту на розных этапах літаратурнага развіцця Пытанне № 20 Трагедыя: змест назвы, жанравыя характарыстыкі, гістарычная эвалюцыя, сутнасць трагічнага канфлікту на розных этапах літаратурнага развіцця Трагедыя – жанр драматургіі, драматычны твор, сюжэт якога асноўваецца на канфлікце надзвычанай вострыні і напружанасці. Падзеі ў трагедыі заканчваюцца смерцю (пагібель) галоўнага героя або якімі-н. непапраўнымі стратамі ў жыцці. У змесце трагедыі заўсёды прысутнічае элемент узвышанага, гераічнага. Яе сюжэт будуецца на сутыкненні моцных характараў. Трагедыя з’яўляецца самым старажытным відам драмы. Трагедыя (ад грэч. tragos – казёл і ode – песня). Трагедыяй называлі дзеі, сцэны, у якіх ухвалялі бога вінаграду і вінаробства Дыёніса. У час гэтага рытуальнага прадстаўлення ў ахвяру Дыёнісу прыносілі казла – адсюль і назва. Песні, якія суправаджалі ахвяраванні Дыёнісу, выконваліся хорам, які ўзначальваўся карыфеем – запявалам. Карыфей спяваў пра падзеі ў жыцці Дыёніса, а хор выказваў свае адносіны да іх. Трагедыя як жанр аформілася ў той жа старажытнай Грэцыі каля 5-га ст. да н.э. У аснову зместу старажытнагрэчаскай трагедыі пакладзены канфлікты, якія закраналі агульнанародныя інтарэсы і былі ўзведзены да агульначалавечага ўзроўню. Гэтым тлумачыцца вечнасць антычных трагедый Эсхіла, Сафокла і Эўрыпіда. Арыстоцель лічыў, што трагедыя выклікае пачуццё страху і спачування, якое спрыяе ачышчэнню душы (катарсіс). Характарызуючы трагедыю, Арыстоцель перш за ўсё падкрэсліваў узвышвнвсць яе дзеяння. Пад узвышаным дзеяннем у гэтым выпадку меўся на ўвазе паказ такіх падзей, сілу людскога розуму і пачуцця, прыгажосці маральнага подзвігу. Узвышаным дзеянне было не толькі тады, калі трагедыя непасрэдна прадстаўляла тытанічны подзвіг Праметэя (“Прыкаваны Праметэй”, які вырашыў пайсці на невыносныя пакуты ў імя людскога шчасця. Узвышаным было дзеянне і тады, калі адлюстроўваліся злачынная воля і злачынныя дзеянні Медэі, якая забіла сваіх дзяцей (трагедыя Эўрыпіда “Медэя). Такія найгалоўнейшыя асаблівасці старажытнагрэчаскай драмы, якія ў асноўным захаваліся ў гэтага віду драмы ва ўсе наступныя стагоддзі. У сярэднія вякі развіццё драматургіі пайшло па іншых накірунках:
Толькі ў эпоху Адраджэння і ў наступныя за ёю стагоддзі трагедыя зноў займае значнае месца. Характар трагедыі (у адносінах да антычнага свету і сярэднявечча) часу вельмі разнастайны. Трагедыі ствараліся такімі неардынарнымі ў іх індывідуальнасці аўтарамі, як іспанскія пісьменнікі Лопэ дэ Вега і Кальдэрон, вялікі англійскі драматург Шэкспір, пазней – прадстаўнікі французкага класіцызму Карнэль і Расін, пасля – знакамітыя нямецкія паэты і драматургі Гётэ, Шыллер і рускі Пушкін. У эпоху Адраджэння класічную форму трагедыі прадставіла трагедыя Шэкспіра.
Далейшае развіццё лепшых традыцый шэкспіраўскай драматургіі адбылося ўжо ў ХІХ стагоддзі і звязана з імем заснавальніка новай рускай літаратуры Пушкіна (трагедыя “Барыс Гадуноў”). А. Пушкін па-сапраўднаму ацаніў веліч тэатра Шэкспіра і ўнёс у трагедыю шэраг істотных навінак, якія ўзбагацілі яе змест і форму. Пушкін маляваў герояў сваёй трагедыі ў іх адносінах да прагрэсіўных і рэакцыйных сіл таго часу, да жыццёвых інтарэсаў і запатрабаванняў народных мас. Адсюль шырокі ўвод у пушкінскую трагедыю народных сцэн, лейтматыў “мнения народного”, які праходзіць праз усю п’есу. Адсюль і адлюстраванне канфлікту паміж баярамі і дваранамі, з аднаго боку, і канфлікту паміж пануючымі класамі і народам – з другога. Шырыня драматычнага дзеяння звязана ў Пушкіна са строгім адзінствам гэтага дзеяння. Тут важна звярнуць увагу на два характэрныя для пушкінскай трагедыі моманты. Па-першае, адзінства дзеяння ў трагедыі заснавана не на лёсе яе героя (хаця, зразумела, гэты лёс і складае асноўны стрыжань трагедыі), а на агульным унутраным сэнсе ўзноўленага трагічнага канфлікту. Характэрна, што паэт не заканчвае трагедыю смерцю цара Барыса, а дае яшчэ некалькі сцэн, яія намячаюць адмоўныя адносіны народа да Самазванца, які заключыў зговар з ворагамі Расіі і пайшоў уразрэз з народнымі спадзяваннямі.. Па-другое, адзінства дзеяння трагедыі Пушкіна выражаецца ў прамых суадносінах з адлюстраваным трагічным канфліктам і другарадных дзейных асоб. Не толькі Барыс і Самазванец імкнуцца да ўлады над народам. Прага ўлады вызначае дзеянні Шуйскага і Варатынскага, штурхае на здраду Басманава, вымушае адрачыся ад арыстакратычных паняццяў Марыну Мнішак, нараджае інтрыгі польскіх магнатаў і рускіх вяльможаў. Характэрна для шушкінскай трагедыі жывая своесаблівасць мовы дейных асоб. Карыстаючыся ў асноўным белым вершам, Пушкін здолеў у межах вершаванай мовы дасягнуць такой моўнай індывідуалізацыі, якая замацоўвае ў свядомасці чытачоў і гледачоў асаблівасці кожнага героя. Такі велізарны ўклад Пушкіна ў развіццё трагедыі. Ён надаў трагедыі – вялікую сацыяльную значнасць,
Першыя спробы стварэння трагедыі на Беларусі адносяцца да сярэдзіны 18 стагоддзя (“Суддзя без розуму” Уршулі Радзівіл (1705–1753). У дакастрычніцкай беларускай драматургіі п’есы, блізкія да трагедыі напісалі Карусь Каганец (“Сын Даніла”), Канстанцыя Буйло (“Сягонняйшнія і даўнейшыя”), Мксім Гарэцкі (“Антон”, “Атрута”), Янка Купала (“Раскіданае гняздо”), Якуб Колас (“Антось Лата”). У савецкі час адносіны да трагедыі складваліся неадназначна, не адразу былі сфармуляваны патрабаванні да яе, якія выкрышталізаваліся спакваля з непасрэднай творчай практыкі. Адметнасць трагедыі савецкага часу:
У даваеннай беларускай драматургіі сапраўдная трагедыя не створана, хоць трагічныя калізіі распрацоўваліся ў многіх п’есах (“Бязродны” Уладзіслава Галубка, “Чырвоныя кветкі Беларусі” Васіля Гарбацэвіча, “Кастусь Каліноўскі” Еўсцігнея Міровіча ). Шмат агульнага з трагедыяй маюць п’есы, прысвечаныя падзеям Вялікай Айчыннай вайны (“Канстанцін Заслонаў” Аркадзя Маўзона, “Людзі і д’яблы” Кандрата Крапівы”), гістарычнаму мінуламу (“Званы Віцебска”, “Кастусь Каліноўскі” Уладзіміра Караткевіча). З пачатку 80-х гадоў 20-га ст. жанр трагедыі распрацоўвае Алесь Петрашкевіч (“Гора і слава”, сцэнічная назва “Русь Кіеўская”; “Злавеснае рэха”). Першая з іх прысвечана трагічнаму лёсу полацкай князёўны Рагнеды і кіеўскага князя Уладзіміра Святаслававіча, крывавым падзесям на Русі перад хрышчэннем і ў час яго, другая – героіцы беларускіх партызан у час Вялікай Айчыннай вайны. Пытанне № 20. Камедыя: жанравыя характарыстыкі, гістарычная эвалюцыя, жанравыя формы. Камедыя – гэта драматычны твор, у якім высмейваюцца якія-небудзь адмоўныя рысы і ўласцівасці людзей, а іншы раз і ўвесь лад грамадскіх адносін. У глыбокай старажытнасці камедыя супрацьпастаўлялася трагедыі як “нізкі” від драмы “высокаму”. З развіццём грамадства камедыя набывала ўсё большую сацыяльную вастрыню і змястоўнасць, выразныя рысы народнасці і дэмакратызму. Вытокамі старажытнагрэчаскай камедыі былі так званыя фалалічныя песні (абрадавыя песні, прысвечаныя богу ўрадлівасці Фалету). На дыянісійскіх святах мелі месца і вясёлыя карнавальныя працэсіі, у час якіх удзельнікі шэсця спявалі, танцавалі, абменьваліся ўсемагчымі жартамі, часам даволі сатырычнага характару. Паступова з чыста абрадавага дзейства развілася мастацкае драматычнае выступленне акцёраў. Ужо ў глыбокай старажытнасці з’явіліся першыя непасрэдныя прыкметы камедыі. Росквіт старажытнагрэчаскай камедыі, таксама як і трагедыі, належыць да V ст. да н.э. і звязаны галоўным чынам з імем Арыстафана. Да часу Арыстафана старажытнагрэчаская камедыя мела ўжо параўнальна развітыя формы. Камедыя разыгрывалася трыма акцёрамі, якія выконвалі вялікую колькасць роляў і ўзаемадзейнічалі з хорам, які выказваў думкі аўтара. Камедыйнае дзеянне ўключала ў сябе танцы. Па-мастацку аформленыя маскі акцёраў узмацнялі сцэнічную ілюзію. Акрамя Арыстафана, у больш позні час найбольшы ўклад у развіццё камедыі зрабілі англічанін У. Шэкспір (“Утаймаванне свавольніцы”, “Сон у летнюю ноч”, “Многа шуму з нічога”), француз Мальер (“Тарцюф”, “Дон Жуан”, “Мешчанін у дваранах”, яго зямляк Бамаршэ (Севільскі цырульнік”, або Марная перасцярога”, “Вар’яцкі дзень, або Жаніцьба Фігара”), рускія пісьменнікі Грыбаедаў “Гора ад розуму”), М. Гогаль (“Рэвізор”), А.Астроўскі, А.Чэхаў. На высокі прафесійны ўзровень беларускую камедыю ўзняў у другой палове 19 ст. В. Дунін-Марцінкевіч. Яго “Пінская шляхта” – вострая сатыра на царскіх суддзяў і ўвесь уклад тагачаснага жыцця. Вяршыня дакастрычніцкай беларускай драматургіі – п’есы Я.Купалы. Яго камедыю “Паўлінка” па праву называюць народнай. Высокае грамадзянскае гучанне і шырокае распаўсюджанне атрымала камедыя К. Крапівы “Хто смяецца апошнім” (1939), а таксама “Мілы чалавек” (1945), “Брама неўміручасці” (1972). У першыя пасляваенныя гады на развіццё камедыі адмоўна паўплывала тэорыя бесканфліктнасці. У гэты час пераважала лірычная камедыя з паслабленым канфліктам. Прыкладам з’яўляецца камедыя К. Крапівы “Пяюць жаваранкі”. Велізарны ўклад у беларускую камедыяграфію зрабіў Андрэй Макаёнак: “Выбачайце, калі ласка”, “Лявоніха на арбіце”, “Зацюканы апостал”, “Трыбунал”. Носьбітам станоўчага, “ідэалу” ў камедыі выступаюць, як правіла, персаніфікаваныя асобы, гэтую функцыю можа вокваць і выключна смех. Заўважым: у камедыі М. Гогаля няма ніводнага персанажа, за выключэннем … смеху. Вылучаюць два віды камедыі:
Камедыя мае шырокі арсенал вобразных сродкаў – гумар, лёгкую або з’едлівую іронію (сарказм), сатыру, гратэск, гіпербалу, карыкатуру і інш. У адпаведнасці з жанравымі прыкметамі і хпрактарам адлюстравання рэчаіснасці камедыі падзяляецца на лірычную, сатырычную, гераічную, публіцыстычную, сацыяльную, бытавую, рамантычную, фантастычную, вадэвіль, фарс. Вадэвіль – адзін з жанраў драмтургі; заснаваная на анекдатычнай, кур’ёзнай калізіі лёгкая камедыйная п’еса, асноўная дзея ў якой спалучаецца з музыкай, песнямі, куплетамі, танцамі. Як жанр вадэвіль канчаткао склаўся пад час французскай буржуазнай рэвалюцыі канца 18 ст. У беларускай літаратуры вадэвіль з’явіўся ў другой палове 19 ст., хоць яго элементы ёсць ужо ў старабеларускай інтэрмедыі, пад непасрэдным уплывам якой склаўся. Выдатны ўзор вадэвілю даў В. Д-М. Яго “Пінская шляхта” (1866; аўтарскае вызначэнне: фарс-вадэвіль) увайшла ў залаты фонд айчыннай камедыяграфіі. У 19 ст. вадэвіль даў штуршок для ўтварэння аперэты, якая стала інтэнcіўна выцясняць яго ў сусветным маштабе. У беларускай драматургіі таксама зменшылася ўвага да гэтага жанру. У пасляваенны час найбольш прыкметны вадэвіль “Мужчына, будзь мужчынам” Міколы Матукоўскага. Аперэта –1)з 17 да сярэдзіны 19 ст. невялікая опера. 2) у сучасным разуменні – від тэатра, які займае прамежкавае становішча паміж операй і драмай; музычна-сцэнічны паказ, у якім музычна-вакальныя і музычна-харэаграфічныя нумары чаргуюцца з размонымі сцэнамі. З’яўленне мюзікла таксама паўплывала на паслабленне ўвагі да вадэвілю. Мю’зікл – музычна-сцэнічны твор, пераважна камедыйнага характару, пабудаваны на выкарыстанні элементаў аперэты, балета, оперы і эстрады. Першы беларускі мюзікл “Паўлінка NOU” была паказана па тэлебачанні ў наваглднюю ноч 2008 года. Фарс – камедыйны жанр сярэдневяковай заходнееўрапейскай літаратуры і тэатра. Узнік каля 12 ст. ў гарадскім дэмаклатычным асяроддзі. Асноўныя выяўленчыя асаблівасці: карыкатурнасць вобразаў, схільнасць для фрывольных, чыста знешніх эфектаў, выкарыстанне буфанадных прыёмаў, зніжанай лексікі, грубай насмешкі. Прыёмамі фарсу шырока карысталіся Лопе дэ Вега, Мальер, Сервантэс, Шэкспір. У беларускай літаратуры фарс як жанр, сцвярджае літаратуразнавец Сцяпан Лаўшук, не развіваўся, хоць яго прыёмы выкарыстоўваліся даволі часта (“Пінская шляхта” В. Д-М. (аўтарскае вызначэнне жанру: фарс-вадэвіль), “”Прымакі” Янкі Купалы, “Трыбунал” Андрэя Макаёнка). Фарсам таксама называюць лёгкую камедыю-вадэвіль з чыста знешнімі жартаўлівымі прыёмамі, тут можа прысутнічаць буфанада (ад італ. Buffonata – штукарства). Слова фарс ужываецца ў пераносным сэнсе: грубы, цынічны жарт, або яшчэ: ганебнае відовішча (судовы фарс). Пытанне № 21. Драма як “сярэдні жанр драматургіі: мастацкая спецыфіка, мадыфікацыі. |