Тэорыя для фак пач ад. Тэорыя літаратуры
 Скачать 0.93 Mb.
|
|
Пытанні і матэрыялы па дысцыпліне “Тэорыя літаратуры” для стуэнтаў факультэта пачатковай адукацыі Пытанні да заліку па дысцыпліне “Уводзіны ў літаратуразнаўства і тэорыя літаратуры” Спецыяльнасць “Пачатковая адукацыя. Беларуская мова і літаратура”
Пытанне № 1. Літаратуразнаўства як навука. Узнікненне навукі аб літаратуры. Прадмет, аб’ект і задачы літаратуразнаўства. Паводле аб’екта свайго даследавання навукі здаўна падзяліліся на прыродазнаўчыя (матэматыка, фізіка, хімія, біялогія і інш.) і гуманітарныя (ад лац. homo – чалавек). Усе гуманітарныя навукі (і часткова прыродазнаўчыя) уваходзілі ў філасофію. Пазней з яе вылучыліся гісторыя, этнаграфія, эстэтыка, псіхалогія, сацыялогія, філалогія інш. Філалогія (ад грэч. philo – люблю і logos – слова), навука, якая паклала ў аснову сваіх даследаванняў слова, пісанае і моўленае, зафіксаванае ў розных помніках пісьменства, у вялікай ступені – у творах вусна-паэтычнай народнай творчасці, у творах мастацкай літаратуры. З часам сама філалогія раздзялілася на дзве цесна звязаныя, але розныя навукі – мовазнаўства (лінгвістыка) і літаратуразнаўства. Літаратуразнаўства – навука аб мастацкай літаратуры. Вывучае паходжанне, сутнасць і грамадскія сувязі мастацкай літ-ры, спецыфіку літ-най творчасці і заканамернасці гісторыка-літ-ных працэсаў. Асноўныя часткі:
Дапаможныя дысцыпліны: бібліяграфія, тэксталогія, гісторыяграфія, архівазнаўства, літаратурнае краязнаўства, крыніцазнаўства і нек. інш. Вылучылася ж літаратуразнаўства з філасофіі, стала самастойнай навукай адносна нядаўна – у канцы ХУІІІ ст., хоць звесткі, развагі пра мастацкую літаратуру сталі ўзнікаць яшчэ ў працах вучоных старажытных Кітая, Індыі, Грэцыі, Рымскай імперыі і іншых краін. Прадмет даследавання літаратуразнаўства – мастацкая літ-ра краін свету, яе месца ў жыцці грамадства, яе развіццё. Прадметам вывучэння л-ства з’яўляюцца ўсе формы маст. творчасці. Пісьмовая і вусная. Растлумачыць з’явы – зн. адшукаць прычыны іх ўзнікнення, зразумець, чаму яны нараджаюцца, у чым іх сутнасць, значэнне. Два асн. пытанні літаратуразнаўства: 1) чаму ў кожнага народа побач з іншымі відамі грамадскай свядомасці існуе мастацкая творчасць, у чым яе значэнне для жыцця гэтага народа і ўсяго чалавецтва, якія яго (мастацтва слова) асаблівасці; 2) чаму л-ра кожнага народа ў кожную эпоху розная, чаму яна адрозніваецца ад іншых літ-р данай эпохі. Аб’ектам даследавання літаратуразнаўства з’яўляецца літаратурны факт, літаратурная з’ява. Гэта –
Задачы літаратуразнаўства:
Такім чынам у полі даследавання літаратуразнаўства літаратура мінулых стагоддзяў, літаратура сучасная і пэўным чынам літаратура будучыні. Пытанне № 2. Асноўныя катэгорыі, паняцці, тэрміны літаратуразнаўства. У літаратуразнаўства як навукі маецца і свая спецыфічная тэрміналогія, што фіксуе той круг паняццяў, якімі аперыруе навука пра літаратуру. Гэта – дзесяткі слоў-тэрмінаў, што абазначаюць
У розных краінах выдаюцца спецыяльныя тэрміналагічныя літаратуразнаўчыя слоўнікі: “Словарь литературоведческих терминов” (Масква, 1974), “Литературная энциклопедия терминов и понятий” (Масква, 2001), “Слоўнік літаратуразнаўчых тэрмінаў” М. Лазарука і А. Ленсу (Мінск, 1996), “Тэорыя літаратуры ў тэрмінах” (Мінск, 2001) і “Паэтычны слоўнік” (Мінск, 2004) В. Рагойшы, “Літературознавчий словник-довідник” (Кіеў, 1997), “Słownik terminów literackich” (Вроцлаў; Варшава; Кракаў; Гданьск, 1976), “Речник на литературните термини” (Сафія, 1980) і інш. Асобныя тэарэтыка-літаратурныя паняцці раскрываюцца і ў літаратурных, а таксама агульных энцыклапедыях і энцыклапедычных даведніках, такіх як “Краткая литературная энциклопедия” ў 9-і тамах (Масква, 1962—1978), “Литературный энциклопедический словарь” (Масква, 1987), пяцітомная “Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі” (Мінск, 1985—1987), “Беларуская энцыклапедыя” ў 18-і тамах (Мінск, 1996—2004). Як і кожная навука літаратуразнаўства мае сваю сістэму катэгорый, тэрмінаў, паняццяў. Катэгорыя – найбольш агульнае паняцце, якое выяўляе самыя істотныя азначэнні, прыкметы прадмета, што пазнаецца. Выступае асноўнай ступенню пазнання. Паколькі літ-ства вывучае эстэтычныя адносіны чалавека, яно з”яўляецца часткай эстэтыкі. Таму многія літ-знаўчыя катэгорыі агульныя з эстэтыкай і інш. навукамі аб мастацтве (тэатразнаўства, музыказнаўства, архітэктуразнаўства). Агульнаэстэтычныя катэгорыі: прыгожае, узвышанае, трагічнае, камічнае, нізкае, агіднае. Гэтыя катэгорыі ўтвараюць палярныя пары паняццяў: прыгожае–агіднае, узвышанае–нізкае, трагічнае–камічнае. Катэгорыі былі вылучаны ў свой час Арыстоцелем, але іх сістэмнае вывучэнне пачалося адносна нядаўна (з розных пазіцый Кантам, Гегелем, Марксам, Чарнышэўскім). Розныя літ. напрамкі вылучаюць у якасці галоўных свае катэгорыі. “Узнёслае і трагічнае суадносіцца з класіцізмам і рамантызмам, прыгожае – з рэалізмам, камічнае і нізкае – з натуралізмам, агіднае – з некаторымі дэкадэнскімі плынямі” (ЭЛіМБел). Агульнаэстэтычныя катэгорыі могуць утвараць самыя розныя спалучэнні, нават, на першы погляд, алагічныя: узвышана-прыгожае, узвышана-трагічнае альбо гераічна-трагічнае, зніжана-трагічнае, трагічна-камічнае, агідна-трагічнае і інш. Агульнаэстэтычныя катэгорыі ўтвараюць дыялектычныя (парныя) катэгорыі: змест і форма, тыповае і адзінкавае, сутнасць і з”ява. Агульнаээстэтычнымі катэгорыямі, але ўжо не сутнаснымі, не асноваўтваральнымі выступаюць: метад, стыль, тып творчасці, напрамак, творчая індывідуальнасць, ідэя, тэма, жанр, кампазіцыя, рытм, пафас і інш. Уласна літаратуразнаўчыя катэгорыі і тэрміны:літаратурны працэс, род, тып, характар, вобраз, жанравая форма, паэтыка, паэтычны сінтаксіс, тропі г.д. Пытанне № 3. Галоўныя галіны літаратуразнаўства, іх прадмет і задачы. Галоўныя галіны – гэта гісторыя літаратуры, тэорыя і метадалогія літаратуры і літаратурная крытыка. Гісторыя літаратуры вывучае л-ру як працэс. Г. зн.: разглядае яе важнейшыя эвалюцыйныя заканамернасці і тэндэнцыі, звязаныя з заканамернасцямі развіцця грамадства, даследуе ўзнікненне, змену літ-х плыняў, станаўленне творчых метадаў і мастацкіх стыляў, вызначае месца пісьменнікаў і асобных твораў у літаратурным працэсе. Яна сістэматызуе канкрэтныя літ. з”явы. Тэорыя літаратурыдаследуе сацыяльную прыроду, вобразна-эстэтычную сутнасць, спецыфіку л-ры, жанравыя формы і іх адметнасць, вывучае законы літ.-мастацкай творчасці, агульныя і спецыфічныя заканамернасці станаўлення л-ры, асаблівасці мастацкіх метадаў, плыняў, напрамкаў. Яна выпрацоўвае сістэму навуковых паняццяў аб мастацкай літаратуры Метадалогія выпрацоўвае метады і агульныя прынцыпы вывучэння маст. літ-ры. Апошнім часам метадалогію разглядаюць як самастойную частку літ-ва. Літаратурная крытыка асвятляе бягучы (сучасны) літаратурны працэс, тлумачыць і ацэньвае маст. творы і ўзноўленыя ў іх з’явы зыходзячы з ідэйна-эстэтычных ідэалаў эпохі, арыентуе чытача і пэўным чынам фарміруе яго інтарэсы, вызначае шляхі развіцця л-ры. Тэорыя літаратуры, якая даследуе сутнасць, своеасаблівасць літаратуры як грамадскай з’явы і мастацтва слова, вывучае этапы літаратурна-мастацкага развіцця, сацыяльна-гістарычную ролю і прынцыпы аналізу літаратуры. Тэорыя літаратуры грунтуецца на матэрыяле не адной якой-небудзь або некалькіх літаратур, яна выкарыстоўвае літаратурна-мастацкі вопыт розных народаў і розных эпох. Гэта – своеасаблівая “матэматыка літаратуры”, формулы і тэарэмы якой можна з аднолькавым поспехам прымяніць да любой літаратуры свету. Таму нельга гаварыць “тэорыя англійскай літаратуры” або “тэорыя беларускай літаратуры”, пры ўсёй часам невялікай своеасаблівасці існавання некаторых тэарэтыка-літаратурных паняццяў у нацыянальных літаратурах. У тэорыі літаратуры як галіны літаратуразнаўства можна вылучыць наступныя раздзелы:
Пытанне № 4. Паняцце пра паэтыку, яе віды. У тэорыі літаратуры як галіны літаратуразнаўства можна вылучыць наступныя раздзелы:
Цэнтральны раздзел тэорыі літаратуры – паэтыка, што вывучае характар, структуру і змястоўнасць літаратурна-мастацкай формы. Часам усю тэорыю літаратуры называюць паэтыкай, вылучаючы ў ёй асобныя віды:
Тэарэтычная паэтыка збліжаецца з цэлым шэрагам раздзелаў тэорыі літаратуры. Яна разглядае ўсе магчымыя спосабы і сродкі ўвасаблення аўтарскай задумы, іх адпаведнасць літаратурным родам, відам, жанрам. Так,напрыклад, паэтыка верша аналізуе
Функцыянальная паэтыка даследуе эстэтычныя кампаненты твораў пэўнага літаратурнага напрамку ці перыяду, паасобнага віду ці жанру (паэтыка рамантызму, рэалізму, старажытнай беларускай літаратуры, рускай паэзіі «сярэбранага веку», беларускіх замоў, рамана, санета і г. д.). Да такіх прац адносяцца кнігі Я. Барычэўскага «Тэорыя санету» і «Паэтыка літаратурных жанраў» (Мінск, 1927), Н. Гілевіча «Паэтыка беларускай народнай літрыкі» (Мінск, 1975) і «Паэтыка загадак» (Мінск, 1976), А. Кабаковіч “Беларускі свабодны верш” (Мінск, 1984), Д. Ліхачова «Поэтика древнерусской литературы» (3-е выд., М., 1979); Прадмет гістарычнай паэтыкі — паходжанне і эвалюцыя мастацкіх сродкаў (тропы, стылістычныя фігуры, вершаванне) і катэгорый (мастацкі час, прастора, прыгожае, велічнае, трагічнае і інш.) у залежнасці ад сацыяльна-гістарычных і чыста літаратурных умоў. Разам з тым, гістарычная паэтыка даследуе «развіццё жанраў і стыляў ад сінкрэтызму да размежавання, ад міфу да фальклору, ад вуснай творчасці да пісьмовай; характарызуе эвалюцыю пісьменства з яго крызісамі, абнаўленнямі, барацьбой літаратурных груп, школ, груповак, стылёвых тэндэнцый, напрамкаў» (Ю. Кавалёў). Шырока карыстаецца параўнальна-гістарычным метадам даследавання, імкнецца абагульніць вынікі сусветнага літаратурнага працэсу. Родапачынальнікам гістарычнай паэтыкі з'яўляецца выдатны рускі вучоны Аляксандр Весялоўскі (1838—1906), аўтар шырокавядомай сёння «Исторической поэтики» -- кнігі, якая з уступным артыкулам і каментарыем В. Жырмунскага упершыню ўбачыла свет у Ленінградзе ў 1940 годзе. Параўнальная паэтыка займаецца тыпалагічным супастаўленнем спосабаў і сродкаў вобразнага адлюстравання свету двух ці больш пісьменнікаў, дзвюх ці больш нацыянальных літаратур. Засноўваецца на параўнальнай стылістыцы, карыстаецца дадзенымі мастацкага перакладу. Па сутнасці, параўнальная паэтыка – адзін з раздзелаў параўнальнага літаратуразнаўства, або кампаратывістыкі, якая даволі плённа развіваецца ў сучаснай навуцы пра літаратуру. Прынцып параўнання падобных/непадобных з'яў дазваляе выразней убачыць як агульнае, так і рознае ў гэтых з'явах. Практычную паэтыку складаюць розныя курсы і дапаможнікі па агульнай паэтыцы, разлічаныя на шырокага чытача. Яе задача — выхаванне паэтычнай культуры, азнаямленне чытачоў з асновамі мастацтва слова (у прыватнасці, з асновамі вершавання). Практычная паэтыка ад тэарэтычнай адрозніваецца найперш большай даступнасцю выкладу матэрыялу, а таксама формай падачы гэтага матэрыялу. У той час як працы па тэарэтычнай паэтыцы ўвасабляюцца ў грунтоўных артыкулах і манаграфіях, практычная паэтыка карыстаецца найчасцей жанрам слоўнікаў-даведнікаў. Тым не менш любы такі даведнік павінен быць навукова-дакладным, аб'ектыўным і даступным літаратуразнаўчым інфарматарам. Пытанне № 5. Літаратура як від мастацтва. Месца літаратуры сярод іншых мастацтваў. Літаратура – творы пісьменнасці, адзін з відаў матацтва – мастацтва |