Тэорыя для фак пач ад. Тэорыя літаратуры
 Скачать 0.93 Mb.
|
|
беларусаў Я.Брыля (“Золак, убачаны здалёк”), М.Стральцова (“Сена на асфальце”, “Адзін лапаць, адзін чунь”), У.Караткевіча (“Чазенія”) і інш. рускіх А.Пушкіна (“Капитанская дочка”). М.Лермантава (“Герой нашего времени”), М.Прышвіна (“Кладовая солнца”), В.Берггольц (“Дневные звезды”), У.Салаухіна (“Владимирские проселки”), украінцаў М.Кацюбінскага (“Цвет яблыні”, “На камені”), А.Даўжэнку (“Зачарованая Дзясна”), А.Ганчара (“Сцяганосцы”, “Твая зара”), Пытанне № 32. Праблема абнаўлення сістэмы жанраў. “Аўтарскія” жанравыя формы (квантэмы, версетты, вешаказы, зномы, рысасловы, ясацкі, лімерыкі і інш.) У сусветнай мастацкай літаратуры, у тым ліку і ў беларускай, адбываецца пастаянны працэс жанраў, з’яўляюцца так званыя нетрадыцыйныя жанры. Нетрадыцыйныя жанры Гаворачы пра нетрадыцыйныя жанры, віды і формы ў сучаснай беларускай паэзіі, трэба мець на ўвазе дзве тэндэнцыі. Па-першае, з’яўленне шматлікіх уласнааўтарскіх назваў для жанравага вызначэння твораў (што, дарэчы, назіраецца і ў прозе). Найбольш яскравым прыкладам можа быць Алесь Разанаў з яго версэтамі, вершаказамі, пункцірамі, квантэмамі і зномамі. Па-другое, увядзенне і свядомае культываванне ў айчыннай паэзіі жанраў і формаў, якія не атрымалі ў ёй шырокага распаўсюджання або бытуюць у іншанацыянальнай традыцыі.
Алесь Разанаў Алесь Разанаў (нар. 05. 12. 1948), аўтар зборнікаў “Адраджэнне” (1970), “Назаўжды” (1974), “Каардынаты быцця” (1976), “Шлях-360” (1981), “Вастрыё стралы” (1988), “У горадзе валадарыць Рагвалод” (1992), “Паляванне ў райскай даліне” (1995), “Рэчаіснасць” (1998), заснаваў і ўвёў у беларускую паэзію новыя формы – версэты, вершаказы, квантэмы, зномы, пункціры. У 1990 г. за кнігу “Вастрыё стралы А.Разанаву прысуджана дзяржаўная прэмія Беларусі імя Янкі Купалы. ВЕРСЭТЫ. В.П. Рагойша: Версэт напісаны прозай невялікі лірычны твор, які сваёй вобразнасцю, павышанай эмацыянальнасцю і своеасаблівай рытмічнасцю набліжаецца да паэзіі. Версэт – гэта, па сутнасці, твор, паэтычны па змесце і празаічны па форме выяўлення гэтага зместу. У ім няма вершаванага рытму, метра і рыфмы. У той жа час яму характэрныя многія іншыя прыкметы паэтычнага выказвання –
Алесь Разанаў. Ланцуг. На панадворку сабакі: на ланцугу. Яны адважныя – дакуль дазваляе ланцуг, куслівыя – дакуль дазваляе ланцуг, брахлівыя – дакуль дазваляе лан- цуг, і злуюцца яны на ланцуг такса- ма – дакуль дазваляе ланцуг. Наводдалі, вакол іх, блукаюць ваўчыныя зграі. Яны прынюхваюцца да сабак, пры- слухоўваюцца да сабак, але бліжэй усё роўна не падступаюць: не дазваляе ланцуг. ВЕРШАКАЗ – напісаная ў форме версета паэтычная медытацыя, у аснове якой – роздум пра сутнасць нейкай рочы, прадмета, з’явы. Галоўны мастацкі сродак, што арганізуе вершаказ,– паэтычная этымалогія. Па сутнасці, вершаказ уяўляе сабой разгорнуты паэтычны этымалагізм, у якім выяўляюцца падчас самыя нечаканыя асацыятыўныя сувязі паміж асобнымі словамі-паняццямі на аснове іх гукавога падабенства. Вершаказ – гэта і гульня са словам, абыгрыванне яго гучання і паліфанічнасці, і праніуненне ў глыбіні мовы, зварот да гукапісу і моватворчасці. Гузік. Гузік спрытна ўлазіць у шчыліну- пятлічку, але назад вылезці не можа, застаючыся вязнем свайго спрыту, сва- ёй зухаватасці. Гузік не гуз, але мае з гузам блізкае падабенства, не туз, але гэтак- сама, як туз, знаходзіцца на адказным месцы: ім звязваецца ў адно цэлае ле- вае і правае, ніз і верх, на ім трымаец- ца ўсё адзенне. Гузік – глузд, гузік – розум, ён нейтралізуе сабою памкненні да раз’яд- нання і бярэ на сябе найбольшую – “тузінную”– нагрузку: яго круцяць, тармосяць, тузаюць, і толькі тады, калі гузік знікае (адшпільваееца ці вы- рываецца), кашуля (ці блузка, ці камізэдька, ці кажушок) рахістваец- ца, распадаецца напалам. У музыцы адзення гузік усяго адзін гук, але гук ключавы, гук мужны. ПУНКЦІРЫ. Жанр пункціраў з’яўляецца для А.Разанава адным з самых улюбёных. У яго паэтычных зборніках у пераважнай большасці змяшчаюцца творы менавіта гэтай жанравай прыналежнасці. Можна сказаць, што аўтар працуе над пункцірамі з зайздросным пастаянствам. У зборніку “Назаўжды” (1974), апрача класічных вершаў і паэмы з аднайменнай назвай, аўтар вынес на суд чытачоў 90 пункціраў. Яны, нібы пацеркі, рассыпаны па ўсім творчым шляху паэта. З’явілася нават цэлая кніга твораў гэтага паэтычнага жанру, якая выйшла ў Германіі,– “Гановерскія пункціры” (2002). Жанр пункціраў стаў тым самабытным зернем, з якога вырасла моцнае, “разгалістае” дрэва разанаўскай паэзіі, – версэты, паэмы, вершаказы, зномы, вершасловы. Яны акрэслілі прастору для мастацкіх пошукаў, у першую чаргу ў галіне формы. Пункціры – лаканічныя творы, насычаныя асацыятыўным падтэкстам. Яны складаюцца з 3-6 радкоў. Па прызнанні самога аўтара, нэта “назіранне, думка, вобраз, тое, што заўважылася вакол сябе ў рэчаіснасці, што пастукала ў тваю душу, што блізка падступілася”, сам вершаваны вобраз – гэта пункцір, маленькая кропка неабсяжнага жыцця. Звычайна яны будуюцца на нейкай дамінуючай дэталі, аднак у іх заўсёды ўтрымліваецца магчымасць больш поўнага развіцця закладзенай думкі. Сваёй фармальнай арганізацый пункціры пацвярджаюць вядучую тэндэнцыю, якой прытрымліваецца А.Разанаў у саёй творчасці, – укласці ў мінімальную форму максімальны тэкст. * Каб дачакацца, не хапіла хвіліны, каб назаўсёды расстацца – хапіла якраз хвіліны. КВАНТЭМЫ Квантэмы (утворана ад квант – элемент энергіі) – вершы-медытацыі, у аснове якіх “імпульс”, квант паэтычнай энергіі”. Тут і словы-вобразы, інтанацыя рытму, і колер рытму. У квантэмах няма звязанасці, прычынна-выніковай сувязі. Паміж сказамі часта адсутнічаюць знакі прыпынку, страчаны межы паміж лагічна завершанымі кавалкамі тэксту. Ствараецца ўражанне, што словы раскіданы, разбураны, існуюць паасобку. жыўлюся немажлівасцю цвікі нацэльваюцца ўпартая апора ЗНОМЫ Зномы – аўтарскія выразы. Зномы з’яўляюцца не толькі эстэтычнымі, але гнасеалагічнымі адзінкамі, якія раскрываюць погляд паэта на пазнанне свету. “Вершы значны не гукам, які чуваць, пакуль верш чытаецца, а сваім рэхам, якое ён утварае, калі адгучыць”. Пагер-вершы Глеба Лабадзенкі Гэты жанр вынайшаў сам аўтар. Вось як тлумачыць ён сутнасць пагер-верша як жанра ў прадмове да зборніка “12 + 1. Конкурс маладых літаратараў імя Наталлі Арсеньевай”: “Пісанне вершаў – працэс інтымны. Дэкламаванне – майстэрства. Пэйджар (пагер) – набытак цывілізацыі. Гэтыя вершы ў розныя часы дасылаліся па пагеры любімым маім людзям. Прычым – не праз аператарку, а проста з Інтэрнету. Без пасрэдніцтва. Пагер – выдумка небеларуская, а абеларушаная намі. Ён не перадае знакаў “ў”, “і” (толькі ангельскае), апостраф, вялікую літаратуру. Колькасць знакаў таксама абмежаваная – 380. Так што некаторыя вершы дзяліліся на дзве часткі, а ў некаторых – праз эканомію сімвалаў – не хапае знакаў прыпынку. Таму вершы падаюцца ў такім выглядзе, у якім атрымлівалі іх адрасаты”. Гэта фармальныя прыкметы. А сам верш выглядае так: Аб. 23034 вейк1, вочы, шчок1, вушы: вецер мары расьцярушыу. ног1, поз1рк1, усмешк1, чыпсы, п1ва, ды арэшк1. радасьц1, пакуты, мро1. нехта сьвет бяз нас устро1у. крылы, душы ды аблок1: погляд на жыцце высок1. вейк1, шчок1, вушы, вочы. сьп1 спакойна, добрай ночы. Рысасловы Людкі Сільновай. Пашукаць.
Такім з’яўляецца лімерык (лімэрык) – націск на другім складзе. Росквіт гэтага жанру звязаны з імем англійскага пісьменніка Эдварда Ліра і яго кнігай лімерыкаў “Кніга бязглузду”. Тыповы лімерык уяўляе сабою пяцірадкоўе, напісанае анапестам. Прычым першы, другі і пяты радкі складаюцца з трох стопаў, трэці і чацвёрты – з дзвюх. Схема рыфмоўкі – аабба. Што датычыцца зместу твора , то гаворка ў ім ідзе пра якую-небудзь незвычайную ці нават неверагодную падзею, якая адбываецца з удзелам персанажа. Звесткі пра героя верша – хто ён і адкуль, як правіла, утрымліваецца ў першым радку, у канец якога выносіцца геаграфічная назва, якая стварае першую рыфму. Першаадкрывальнікам лімерыка ў беларускай літаратуры стаў Андрэй Хадановіч (кніга “Землякі, альбо Беларускія лімэрыкі”). Працягваючы традыцыю англійскага аўтара і распачынаючы яе ў айчыннай літаратуры, А. Хадановіч насяляе “Псеўдаангельскім ноносэнсам беларускія гарады і вёсачкі, … аддаючы даніну павагі вельмішаноўным землякам”. Спеваку і музыку з Залесся падабаліся “Ластаўкі ў стрэсе”, Толькі браў рэ дыез, як у ластавак – стрэс, і сьпявак – пры сваім інтарэсе. Прадаўжальнікам гэтага жанру ў белаускай літаратуры з’яўляецца Сяргей Балахонаў. (“Гомельскія лімерыкі”, “Лімерыкі пра ўсякіх ліцьвінаў”). Паліндром Паліндром – твор, які можа чытацца спераду назад і ззаду наперад з захаваннем звычайна таго самага сэнсу. Гісторыя паліндрома даволі працяглая. Стваральнікам першых паэтычных паліндромаў, напісаных па-беларуску, з’яўляецца паэт-эмігрант Рыгор Крушына, у зборніку якога “Хвіліна роздуму” (1968) быў прадстаўлены выдатны ўзор паліндромнага верша “Я і лаза і азалія”. Самым прызнаным майстарм паліндромаў у сучаснай беларускай паэзіі з’яўляецца Віктар Жыбуль. У яго творчасці прадстаўлены самыя розныя віды паліндрома, уражвае іх жанравая разнастайнасць. Жыбуль напісаў як цікавыя аднарадковікі (монавершы), дзе ў максімальна сціснутай і экспрэсіўнай форме выяўлены адметны погляд на рэчы (напрыклад: “А мара ліпы – піларама”) , так і досыць вялікія паліндромныя паэмы – “Палігон ног і лап”, “Кацёл клёцак”. Найбольш вядома яго першая паліндромная паэма – “Рогі гор”, фармальная дасканаласць якой, што немалаважна, падмацоўваецца глыбокай змястоўнасцю: У дар ураду – Замак, КАМаз, ЗАЗ, а дар урада – шалаш… А нам – масам – мана, нам – зман… Усё?.. Лёсу, Марам – Канец? (Са зману нам – засценак) Енк? Не! Цыц!!! З нетрадыцыйных жанраў найбольшую распаўсюджанасць у беларускай паэзіі атрымалі ўзоры літаратуры Усходу, а менавіта японскія танка і асабліва хоку (хайку). Танка ўяўляе сабой монастрафічны нерыфмаваны верш, які складаецца з трыццаці аднаго склада, размешчанага ў пяці радках. Пры гэтым у першым і трэцім вершарадах па пяць складоў, а ў астатніх – па сем. Хоку ўяўляе сабой монастрафічны нерыфмаваны верш, які складаецца з 31-го склада, размешчанага ў трох радках па схеме: 5 – 7 – 5. Першыя беларускія танка з’явіліся ў 1915 годзе дзякуючы М. Багдановічу. Уладзімір Сіўчыкаў – атар зборніка хоку і танка “Высакосны год” (2004). Танка Заслаўскі кірмаш віруе гаманліва. Дзесь непадалёк сном тысячагадовым забылася Рагнеда. Хоку * Валошку згледзеў – і рады сустрэчы ў чужой старонцы. * Чытаю Басё, Такубоку – пішуцца Танка і хоку. Пытанне № 33. Літаратурны працэс: шырокае і вузкае разуменне. Асноўныя тэрміны і паняцці. Літаратурны працэс – гістарычнае развіццё сусветнай л-ры ў цэлым і нацыянальных літаратур у прыватнасці, іх сувязі, узаемадзеянне, узаемауплыў, фарміраванне традыцый. Літ. працэс існуе як змена пэўных этапаў, ці перыядаў, мастацка-гістарычнага развіцця. У пэўныя эпохі ў л-ры розных народаў узнікалі агульныя (падобныя і блізкія) якасці і рысы. Іх Г.Паспелаў назваў стадыяльнымі агульнасцямі нацыянальных літаратур. Ва ўзнікненні стадыяльных агульнасцей, канкрэтызаваных нацыянальнымі асаблівасцямі літаратур розных народаў, даследчык бачыць асноўную заканамернасць сусветнага літ. працэсу. Сусветная літ-ра мае багатую гісторыю развіцця, якая характарызуецца перыядамі ўзлётаў і заняпадаў. У цэлым адбываецца паступальнае развіццё. Праўда, у ХХ ст. узніклі канцэпцыі пра “канец мастацтва”, нібыта яно ўсё магчымае ўжо сказала. Наш час увогуле характарызуецца песімістычнымі прагнозамі адносна будучыні. Асноўныя паняцці і тэрміны тэорыі літаратурнага працэсу Пры параўнальна-гістарычным вывучэнні літаратуры выяўляюцца даволі сур’ёзнымі і цяжка вырашальнымі пытанні тэрміналогіі. Традыцыйныя міжнародныя літаратурныя агульнасці – супольнасці – (барока, класіцызм, Асветніцтва і г.д.) называюць то літаратурнымі плынямі, то літаратурнымі напрамкамі, то мастацкімі сістэмамі. Пры гэтым тэрміны “літаратурная плынь” і “літаратурны напрамак” часам напаўняюцца і больш вузкім, канкрэтным сэнсам. Так, у працах Г.М. Паспелава літаратурныя плыні – гэта праламленне ў творчасці пісьменнікаў і паэтаў пэўных грамадскіх поглядаў (светапоглядаў, ідэалогій), а напрамкі – гэта пісьменніцкія групоўкі, што ўзніклі на аснове светапогляду і асобных праграм мастацкай дзейнасці (выказаных у трактатах, маніфестах, лозунгах). Плыні і напрамкі ў гэтым значэнні слоў – гэта факты асобных нацыянальных літаратур, але не міжнародныя агульнасці. Міжнародныя літаратурныя супольнасці агульнасці (мастацкія сістэмы, як іх называў І.Ф. Волкаў) выразных храналагічных рамак не маюць: нярэдка ў адну і тую ж эпоху суіснуюць розныя літаратурныя і агульнамастацкія “напрамкі”, што сур’ёзна абцяжарвае іх сістэмны, лагічна ўпарадкаваны разгляд. Б.Г. Рэвізаў пісаў: «Какой-нибудь крупный писатель эпохи романтизма может быть классиком (классицистом. — В.Х.) или критическим реалистом, писатель эпохи реализма может быть романтиком или натуралистом»[915]. Літаратурны працэс канкрэтнай краіны і канкрэтнай эпохі да таго ж не зводзіцца да суіснавання літаратурных плыняў і напрамкаў. М.М. Бахцін небеспадстаўна перасцерагаў навукоўцаў ад “звядзення” літаратуры таго ці іншага перыяду “да павярхоўнай барацьбы таго ці іншага напрамкаў”. Пры вузка накірункавым падыходзе да літаратуры, адзначае вучоны, найбольш важныя яе аспекты, “якія вызначаюць творчасць пісьменнікаў, застаюцца не раскрытымі”. (Заўважым, што “галоўнымі героямі” літаратурнага працэсу Бахцін лічыў жанры). Літаратурнае жыццё ХХ ст. пацвярджае гэтыя меркаванні: многія пісьменнікі (М. Булгакаў, А. Платонаў) ажыццяўлялі свае творчыя задачы, знаходзячыся ў баку ад сучасных ім літаратурных груповак. Заслугоўвае ўвагі гіпотэза Д. Ліхачова, у адпаведнасці з якой паскарэнне тэмпу змены напрамкаў у літаратуры нашага часу – гэта «выразительный знак их приближающегося конца». Змена Міжнародных літаратурных плыняў (мастацкіх сістэм), як відаць, далёка не вычэрпвае сутнасці літаратурнага працэсу (ні заходнееўрапейскага, ні тым больш сусветнага). Не было, строга кажучы, заўважае В. Халізеў, эпох Адраджэння, барока, Асветніцтва і да т.п., але мелі месца ў гісторыі мастацтва і літаратуры перыяды, якія вызначыліся заўважанай і часам вырашальнай значнасцю адпаведных пачаткаў. Немагчыма ўявіць поўную тоеснасць літаратуры той ці іншай храналагічнай паласы з якой-небудзь светапоглядава-мастацкай тэндэнцыяй, няхай нават і першаступенна значнай у дадзены час. Тэрмінамі “літаратурная плынь”, або “напрамак”, “мастацкая сістэма”, папярэджвае В. Халізеў, трэба карыстацца асцярожна. Меркаванні пра змену плыняў і напрамкаў – гэта не “адмычка” да заканамернасцей літаратурнага працэсу, толькі прыблізная яго схематызацыя (нават у дачыненні да заходнееўрапейскай літаратуры, на гаворачы ўжо пра мастацкую славеснасць іншых краін і рэгіёнаў). Пры вывучэнні літаратурнага працэсу вучоныя абапіраюцца і на іншыя тэарэтычныя паняцці, у прыватнасці – метаду і стылю. На працягу шэрагу дзесяцігоддзяў (пачынаючы з 1930-х гадоў) на авансцэну нашага літаратуразнаўства выходзіць тэрмін творчы метад у якасці характарыстыкі літаратуры як пазнання (асваення) сацыяльнага жыцця. Напрамкі, што паступова змянялі адзін аднаго, разглядаліся як адзначаныя большай ці меншай мераю прысутнасці ў іх рэалізму. Так, І.Ф. Волкаў аналізаваў мастацкія сістэмы галоўным чынам з боку творчага метаду, што ляжаў у іх аснове. Багатую традыцыю мае разгляд літаратуры і яе эвалюцыі ў аспекце стылю, які разумеецца вельмі шырока, у якасці ўстойлівага комплексу фармальна-мастацкіх уласцівасцей (паняцце мастацкага стылю распрацоўвалася І. Вінкельманам, Гётэ, Гегелем; яно прыцягвае да сябе ўвагу вучоных і ХХІ ст.). Міжнародныя літаратурныя агульнасці Д. Ліхачаў называў «великими стилями». На працягу апошніх гадоў вывучэнне літаратурнага працэсу ў глабальным маштабе ўсё відавочней вымалёўваецца як распрацоўка гістарычнай паэтыкі. Прадмет гэтай навуковай дысцыпліны, якая існуе ў складзе гістарычнага літаратуразнаўства, – эвалюцыя славесна-мастацкіх форм, а таксама творчых прынцыпаў пісьменнікаў: іх эстэтычных установак і мастацкага светапогляду. Заснавальнік і стваральнік гістарычнай паэтыкі А.Н. Весялоўскі вызначыў яе прадмет наступнымі словамі: «эволюция поэтического сознания и его форм». Апошнія дзесяцігоддзі свайго жыцця вучоны прысвяціў распрацоўцы гэтай навуковай дысцыпліны (“Тры раздзелы гістарычнай паэтыкі”, артыкулы пра эпітэт, эпічныя паўторы, псіхалагічны паралелізм, незавершанае даследаванне “Паэтыка сюжэтаў”). У рэчышчы традыцый Весялоўскага працаваў М. Бахцін. У 1980-я гады распрацоўка гістарычнай паэтыкі становіцца яшчэ больш актыўнай. Пытанне №34Праблема паскоранасці ў літаратуры: станоўчыя і адмоўныя аспекты паскоранага развіцця мастацтва слова (на прыкладзе (на пракладзе беларускай літаратуры ХІХ ст.) Паскоранасць у развіцці літаратуры – унутраная заканамернасць існавання некаторых нацыянальных літаратур, што доўгі час развіваюцца ў неспрыяльных грамадска-палітычных умовах. Гэты працэс уласцівы многім народам Лацінскай Амерыкі, Афрыкі і Азіі, якія доўга знаходзіліся на стадыі запаволеных гістарычных змен. Народы з высокім узроўнем культурнага развіцця зведалі ў мінулым працэс сацыяльнай, духоўнай і культурнай паскоранасці. Паскорана развівалася і літаратура многіх славянскіх народаў: балгар, чэхаў, славакаў, сербаў, харватаў, славенцаў, чарнагорцаў, а таксама беларусаў і ўкраінцаў. Працэсу паскоранасці папярэднічае ўплыў больш развітых літаратур, асабліва роднасных і блізкамоўных (для беларускай літаратуры гэта руская, украінская і польская літаратуры). Паскораны характар развіцця беларускай літаратуры першым адчуў М. Багдановіч: “... за восем-дзевяць год свайго праўдзівага існавання наша паэзія прайшла ўсе шляхі, а пачасці і сцежкі, каторыя паэзія еўрапейская пратаптывала болей ста год. З нашых вершаў можна было б лёгка зрабіць “кароткі паўтарыцельны курс” еўрапейскіх пісьменніцкіх напрамкаў апошняга веку. Сентыменталізм, рамантызм, рэалізм, натуралізм, урэсьце, мадэрнізм – усё гэтае, іншы раз нават у іх розных кірунках, адбіла наша паэзія, праўда, найчасцей бегла, няпоўна, але ўсё ж такі адбіла. Вялікую ўнутраную рухавасць мае яна – аб гэтым не можа быць і споркі”. Паскоранасць – гэта адступленне ад заканамернасцей класічнага развіцця літаратур, якое суправаджаецца сцяжэннем і нават выпадзеннем асобных перыядаў эстэтычнай эвалюцыі, уласцівай развітым літаратурам, змяшэннем і недастатковай выяўленасцю метадаў і стыляў. Напрыклад, у беларускай літаратуры класіцызм не стаў акрэсленым напрамкам, рамантычны напрамак выявіўся ў ёй няпоўна і суіснаваў адначасова з рэалізмам. В. Каваленка: “Паскорананасць – унутранае супраціўленне літаратуры неспрыяльным умовам развіцця. Гэта вымушаны стан літаратуры, хоць разам з тым прыкмета жывой і актыўнай свядомасці народа. Паскоранае развіццё і як яго вынік здольнасць не страчваць эстэтычнай блізкасці па агульных крытэрыях з перадавымі літаратурамі – абарончы ўнутраны сродак, які памагаў беларускай літаратуры выстаяць перад асіміляцыйнай палітыкай царскіх улад, гарантаваў ёй самабытны шлях развіцця”. Працэсу паскоранасці ўласцівы “дагон”. Літаратура, якая “даганяе”, каб не ператварыцца ў адсталую, спяшаецца за развіццём эстэтычнай свядомасці чалавецтва, але ў яе няма магчымасцей і часу для грунтоўнага і працяглага засяроджання на вырашэнні мастацкай задачы, а спешка пры недахопе і слабасці творчых сіл звязана з незавершанасцю ідэйна-эстэтычных з’яў, разрэджанасцю літаратурнага працэсу, малалікасцю мастацкіх твораў. Пры паскоранасці, каб хутчэй замацавацца на лініі новага рубяжа, дасягнутымі развітымі літаратурамі свету, “пераскокваюцца” цэлыя этапы літаратурнага развіцця, аднак прапушчаны, неасвоены этап страчваецца не заўсёды. Пры спрыяльных грамадскіх умовах мастацтва актывізуецца, набліжаецца да “нармальных” тэмпаў развіцця, яго творчыя сілы большаюць, і яно атрымлівае магчымасць як бы вярнуцца назад, падцягнуць і асвоіць упушчанае. Дыскрэтнасць. Дыскрэтны – перарыўны, які складаецца з асобных частак. Такім быў лёс беларускай літаратуры. Пытанне №35Тэорыя стадыяльнасці. Перыядызацыя сусветнай літаратуры. Літаратурны працэс – гістарычнае развіццё сусветнай л-ры ў цэлым і нацыянальных літаратур у прыватнасці, іх сувязі, узаемадзеянне, узаемауплыў, фарміраванне традыцый. Літ. працэс існуе як змена пэўных этапаў, ці перыядаў, мастацка-гістарычнага развіцця. У пэўныя эпохі ў л-ры розных народаў узнікалі агульныя (падобныя і блізкія) якасці і рысы. Іх Генадзь Паспелаў назваў стадыяльнымі агульнасцямі [общность (повторяемость)] нацыянальных літаратур. Ва ўзнікненні стадыяльных агульнасцей, канкрэтызаваных нацыянальнымі асаблівасцямі літаратур розных народаў, даследчык бачыць асноўную заканамернасць сусветнага літ. працэсу. Стадыі сусветнага літаратурнага працэсу звычайна суадносяцца з асноўнымі этапамі сацыяльна-гістарычнага і культурнага развіцця чалавецтва. У сувязі з гэтым вылучаюцца літаратуры старажытныя, сярэдневяковыя і літаратуры Новага часу з іх уласнымі этапамі (услед за Адраджэннем -- барока, класіцызм, Асветніцтва з яго сентыменталісцкім адгалінаваннем, рамантызм і, урэшце, рэалізм, з якім з канца ХІХ ст. суіснуе і даволі паспяхова канкурыруе мадэрнізм). Генадзь Мікалаевіч Паспелаў прызнае непаслядоўнасць прынцыпаў вылучэння стадый развіцця нацыянальных літаратур. Л-ры Антычнасці і Сярэднявечча з’яўляюцца храналагічнымі абазначэннямі. Іх назвы не нясуць пэўнага літаратурнага зместу. Паспелаў, Г.М. Теория литературы. 1978 г. Ёсць іншыя канцэпцыі стадаяльнасці літаратурнага развіцця. (Валянцін Яўгенавіч Халізеў). Гл.: В.Е. Хализев, В.Е. Теория литературы. 1999 г. Вучоныя на працягу 2–3-х апошніх дзесяцігоддзяў (пальма першынства тут належыць С.С. Аверынцаву) вылучылі і абгрунтавалі канцэпцыю, якая дапаўняе і нейкім чынам пераглядае прывычныя ўяўленні пра стадыі літаратурнага развіцця. Тут у большай меры, чым раней, улічавецца, па-першае, спецыфіка славеснага (моўнага) мастацтва, па-другое, вопыт нееўрапейскіх рэгіёнаў і краін. У калектыўным артыкуле расійскіх вучоных (1994) «Категории поэтики в смене литературных эпох» вылучаны і тры стадыі сусветнай літаратуры. Артыкул мае выніковы характар. У ім падзведзены вынікі працяглай науковай працы. Першая стадыя – “архаічны перыяд”, дзе безумоўна вялікі ўплыў мае фальклорная традыцыя. Тут перавагу мае міфапаэтычная свядомасць і яшчэ адсутнічае рэфлексія на слоўным мастацтвам, а таму няма ні літаратурнай крытыкі, ні тэарэтычных штудый (вучэнняў), ні мастацка-творчых праграм. Усё гэта з’яўляецца толькі на другой стадыі літаратурнага працэсу, пачатак якой паклала літаратурнае жыццё Старажытнай Грэцыі сярэдзіны 1 тысячагоддзя да н.э. і якая працягвалася да сярэдзіны ХУІІІ ст. Гэты даволі працяглы перыяд адзначаны перавагаю традыцыяналізму мастацкай свядомасці і “паэтыкі стылю і жанра”: пісьменнікі арыентаваліся на загадзя падрыхтаваныя формы маўлення, які адпавядалі патрабаванням рыторыкі, і былі залежныя ад жанравых канонаў. У рамках гэтай другой стадыі, у сваю чаргу, выдзяляюцца два этапы, мяжой паміж якімі стала Адраджэнне(тут, заўважым, размова ідзе пераважна пра еўрапейскую мастацкую культуру), На другім з гэтых этапаў, які прыйшоў на змену Сярэднявечча, літаратурная свядомасць робіць крок ад безасобаснага пачатку да асбоснаг), – хоць яшчэ ў межах традыцыяналізму. Літаратура ў большай меры становіцца свецкай. І, нарэшце, на трэцяй стадыі, якая пачалася з эпохі Асветніцтва і рамантызму, на авансцэну вылучаецца “індывідуальна-творчая мастацкая свядомасць” . З гэтага часу дамінуе “паэтыка аўтара”, які вызваліўся ад усяўладдзя жанрава-стылёвых прадпісанняў рыторыкі. Тут літаратура, як ніколі раней (цытата) «предельно сближается с непосредственным и конкретным бытием человека, проникается его заботами, мыслями, чувствами, создается по его мерке»; наступае эпоха індывідуальна-аўтарскіх стыляў; літаратурны працэс найцяснейшым чынам звязваецца “адначасова з асобаю пісьменніка і акаляючай яго рэчаіснасцю”. Гэта мае месца і ў рамантызме і ў рэалізме ХІХ ст, і ў мадэрнізме ХХ с. Прыядызацыя сусветнай літаратуры Антычная (8 ст. да н.э. – 3 ст. н.э. Сярэднявяковая (5 - 13 ст.) Эпохі Алраджэння (14- 17 ст.) Эпохі класіцызму (17 ст.) Эпохі Асветніцтва (18 ст.) Рамантызму (пач. - сярэдзіна 19 ст.) Крытычны рэалізм (сярэдзіна - канец 19 ст.) Літаратура памежжа стагоддзяў (кан. 19 - пач 20 ст.) Літ. 1-й пал. 20ст. Літ. 2-й пал. 20 ст. Літ. постмадэрнізму Пытанне № 36. Традыцыя і наватарства як фактары развіцця літаратуры Традыцыі і наватарства ў літаратуры Вынесеныя ў загаловак бінарныя паняцці-тэрміны асэнсоўваюць складаныя суадносіны ў літаратурным працэсе паміж узнікаючым новым і тым, што, будучы ў свой час здабытым, выпрацаваным, наследуецца, працягваецца ад эпохі да эпохі. Бінарны (лац. вinaries) – двайны. Традыцыя ў літаратуры (ад лац. traditio — перадача) Пад традыцыяй разумецца пераемнасць у гісторыі літаратурнага працэсу, перадача культурна-мастацкага вопыту мінулага, яго творчае праламленне ў гісторыі літаратуры. Традыцыі – гэта прысутнасць мінулага ў цяперашнім. У мастацкай літаратуры ў працэсе яе працяглага развіцця традыцыйнымі становяцца
Напрыклад, для рускай літаратуры ХІХ стагоддзя традыцыйнымі з’яўляюцца тэмы “маленькага” і “лішняга” чалавека. У беларускай літаратуры ХХ стагоддзя традыцыйнымі былі тэмы “вялікага злодзея” і “раскіданага гнязда”. У беларускім прыгожым пісьменстве асноўныя літаратурныя традыцыі Я. Купалы, Я. Коласа і М. Багдановіча – гэта рэалістычнасць адлюстравання рэчаіснасці, адзінства патрыятычнага і інтэрнацыянальнага, глыбокая народнасць і высокая ідэйнасць, адпаведнасць зместу і формы. Апрача гэтага, у спадчыну класікі пакінулі багатыя традыцыі, што датычыцца культуры верша. Як рэалізуе сябе традыцыя? Традыцыя рэалізуе сябе з дапамогай уплываў, запазычанняў, а таксама наследавання канонам (пераважна ў літаратурах старажытнасці і сярэднявечча). Выступаючы часта як свядомая, «праграмная» арыентацыя пісьменнікаў на папярэдні вопыт, традыцыя разам з тым можа ўваходзіць у літаратурную творчасць стыхійна, незалежна ад намераў аўтараў. У якасці традыцыйнага пісьменнікамі засвойваецца вельмі многае -- ад тэматычных пластоў да складаных стылістычных фігур і прыёмаў. Сусветнае прыгожае пісьменства за час свайго развіцця стварыла цэлы фонд пераемнасці. Самае запатрабаванае з таго, што знаходзіцца ў дадзеным фондзе, даволі часта ў апошнія часы імянуецца топікай. Як канстатуе В. Халізеў, «топіка разнародная. Нязменна прысутнічаюць у літаратурнай творчасці
Традыцыі непарыўна звязаны з наватарствам. Наватарства ў літаратуры (ад лац.. novator — наватар, ініцыятар новага) Наватарства – гэта новаўвядзенне, адкрыццё новых шляхоў, якія спрыяюць пераўтварэнню літаратурных традыцый. Аднак не ўсё новае ў літаратуры з’яўляецца наватарствам. Наватарства – гэта істотныя змены ў мастацтве, яно патрабуе вялікага таленту і глыбокага адчування запатрабаванняў часу. Такім новым, для прыкладу, з'яўляецца:
Наватарскім можа быць творчасць аднаго канкрэтнага пісьменніка. Наватарства, напрыклад, Максіма Танка ў галіне вершавання, па словах В. Рагойшы, у тым, што “ён значна пашырыў выяўленчыя магчымасці беларускага верша; развіў далей традыцыйныя для нашай паэзіі танічную і сілаба-танічную сістэмы вершавання, арганічна засвоіў свабодны верш” (верлібр). Наватарства ў шырокім плане нельга аддзяліць ад традыцыі. Новае ў літаратуры, якое ўспрымаецца і прымаецца чытачом, паступова становіцца традыцыйным, бо яго свядома або несвядома атрымліваюць у спадчыну наступныя пакаленні. Гармонія традыцый і наватарства як пачаткаў узаемадапаўняльных – важнейшая ўмова плённай і маштабнай літаратурнай творчасці. Для літаратуры і мастацтва з'яўляецца малапрадуктыўным (калі не згубным), з аднаго боку, культ самадастатковага наватарства, «творчасці з нічога», разумовага эксперыментавання, а з другога, кансервацыя традыцый, звужэнне іх да традыцыйнасці, недавер да новага, што ў канчатковым выпадку вядзе да эпігонства. Эпігонства – сляпое капіраванне літаратурных узораў, нязначная творчая перапрацоўка іх плагіят. Такім чынам, традыцыі наватарства ў літаратуры – ўзаемазвязаныя паняцці , якія характарызуюць пераемнасць і абнаўленне ў гісторыка-літаратурным працэсе. Пытанне № 37. Асаблівасці мастацкай сістэмы Антычнасці 1. Антычная літаратура. Стваралася старажытнымі грэкамі і рымлянамі, якія жылі ва ўмовах рабаўладальніцкага строю, на працягу тысячагоддзя: з VІІ в. да н.э. па ІІІ в. н.э. Першыя пісьмовыя помнікі грэчаскай літаратуры адносяцца да 3 ст. да н.э., рымскай – да 4 ст. да н.э. Завяршэнне антычнасці – 5 ст. – падзенне Рымскай Імперыі. Такім чынам, антычная літаратура займае велізарны перыяд часу – каля 1200 гадоў. Перыядызацыя антычнай літаратуры: 1. Архаічны перыяд – да 6 ст. да н.э. Доўгі шэраг стагоддзяў вуснай славеснасці. Помнікаў, акрамя “Іліяды” і “Адысеі” не захавалася. Карані – у крыта-мікенскай культуры. Паданні, якія ляжалі ў аснове, грэкі ведалі з дзяцінства, У творах не было аўтара, бо не было такога паняцця. Аўтар – калектыўны. Уся сістэма каштоўнасцей была іншая, цанілася традацыйнасць, падабенства. Творы ўкладаліся ў гекзаметр. 2. Класічны або Аттычны перыяд. 5–6 стст. Да н.э. Станаўленне і росквіт грэчаскага рабаўладальніцкага ладу. У сувязі з развіццём асобы паяўляюцца шматлікія формы лірыкі і драмы, а таксама багатая празаічная літаратура, якая складалася з твораў грэчаскіх філосафаў і аратараў. 3. Эліністычны перыяд. Да заваявання Грэцыі Рымам, звычайна яго называюць эліністычным, гэты паслякласічны перыяд займае велізарны прамежак часу – з 3 ст. да н.э. па 5 ст. н.э. Да яго адносіцца і рымская літаратура, таму яго часта называюць эліністычна-рымскім перыядам. Канец антычнасці– 410 ці 476 г. – год падзення Рымскай імперыі Найвышэйшы росквіт ст.грэчаскай л-ры ў VІ–ІV вв. да н.э. Напісаны паэмы Гамера, заявілі аб сабе паэты-лірыкі Алкей, Піндар, Сапфо, Анакрэонт. Афінскія драматургі Эсхіл, Сафокл, Эўрыпід, Арыстафан. Росквіт рымскай л-ры ў І ст. да н.э. Паэты Вергілій, Гарацый, Авідзій. Асноўныя рысы антычнай літаратуры:
Так, Сафокл, як і яго супляменнікі, успрымаў усё, што дзеецца ў свеце, праз прызму міфалогіі. Узнаўляючы ў трагедыях характары сучаснікаў, ён паказваў адных з іх як правільныя, запраграмаваныя міфалагічнымі багамі, а другіх – як адхіленне ад першароднай сутнасці жыцця. Раскрываючы складаныя адносіны людзей і багоў у антычным мастацтве, Гегель пісаў: “Паколькі багі існуюць не толькі самі па сабе, а ўдзельнічаюць у чалавечых падзеях, то задача пісьменнікаў зразумець прысутнасць і дзейнасць багоў у чалавечых справах”. Таму ў паэмах Гамера няма “амаль ніводнай больш-менш значнай падзеі, якая б не тлумачылася волей ці дапамогай багоў”.
В. Бялінскі : “Для сваёй драмы, гэтак жа як і для сваёй паэмы, выбірае старажытны грэк з жыцця адно высокае, ганаровае і адкідае ўсё звычайнае, паўсядзённае, хатняе, бо яго жыццё на плошчы, на полі бою, у храме. Персанажы яго трагедыі павінны гаварыць мовай высокай, паэтычнай, бо яны цары, напаўбагі, героі” .
Эсхіл у трагедыі “Праметэй прыкуты” выказваў незадаволенасць дзейнасцю рабаўладальніцкай дэмакратыі ў Афінах. У паэме Вергілія “Энеіда”, наадварот, прысутнічае ўзвелічэнне рымскага імператара Аўгуста. Лірыцы таго часу таксама было ўласціва раскрыццё жывой сучаснасці праз адцягненыя міфалагічныя вобразы.
Арыстоцель (384–322 да н.э.) падзяляе слоўнае мастацтва на роды, сістэматызуе жанры. На тэарэтычныя палажэнні Арыстоцеля літаратуразнаўства так ці інакш абапіраецца і сёння.
Прыклады. Прыклад 1. На тэрыторыі Старажытнай Русі карысталася папулярнасцю перакладзеная на стараславянскую мову “Гісторыя Іудзейскай вайны” Іосіфа Флавія. Прыклад 2.Былі перакладзены і выклікалі цікавасць у сярэднявечнага чытача таксама такія творы антычнай гістарычнай прозы як “Троя” і “Александрыя”. Пытанне № 38 Асаблівасці развіцця мастацкага слова Ранняга Сярэнявечча Ранняе Сярэднявечча. Рысы агульнасці прысутнічаюць ў развіцці еўрапейскіх літаратур ранняга сярэднявечча (з V па ХІІІ в. н.э.). Праўда, V – V ІІІ ст. н.э., “эпоха вялікага перасялення народаў”, былі мала прадуктыўнымі для л-ры і, па сутнасці, выпадаюць з разгляду. А ўвогуле вытокі літаратуры Сярэднявечча ідуць да ІУ – У стст., калі на развалінах Рымскай імперыі афармляюцца новыя дзяржаўныя аб’яднанні, створаныя варварскімі народамі, – з цягам часу ў межах гэтых дзяржаў утварыліся і сучасныя еўрапейскія нацыі. За нешматлікім выключэннем, усе гэтыя народнасці падпадалі пад моцную раманізацыю, г. зн. актыўнаму ўздзеянню рымскай культуры ў цэлым і лацінскай мове ў прыватнасці. Германскімі па мове застаюцца вобласці найстаражытнейшага рассялення гэтых плямёнаў (Германія, Скандынавія). На працягу У– Х стст. На тэрыторыя Заходняй Еўропы развіваюцца новыя, феадальныя адносіны, якія ўзніклі як вынік узаемадзеяння і сутыкнення рабаўладальніцкага ладу познерымскага грамадства і германскага рода-племяннога ладу. Іменна гэтыя грамадскія адносіны і характарызуюць змест і тэматыку найбольш значных літаратурных помнікаў Сярэднявечча. Вызначальнымі крыніцамі літаратуры гэтага перыяду былі ўздзеянні ў складаным перапляценні
Асноваю для развіцця пазнейшых еўрапейскіх літаратур неабходна лічыць паэзію варварскіх народаў, дастаткова развітую да часоў “вялікага перасялення”, аднак уплыў рэлігіі на ўсю культуру Сярэднявечча было па непазбежнасці надзвычай значным. Исторический словарь Варвары (по-гречески и по-латински чужеземцы) — у древних греков и римлян общее название всех чужеземцев, говорящих на непонятном им языке.
Вандалы– народ германскага паходжання. ВАНДАЛЫ 1) народ германского племени, разграбивший Рим и уничтоживший в нем произведения искусств. Отсюда 2) общее название народа или отдельных лиц, отличающихся грубостью нравов, невежественностью и непониманием искусств. Словарь иностранных слов, вошедших в состав русского языка.- Чудинов А.Н.,1910. ВАНДАЛЫ соб. им. а) Народы, разграбившие Рим и истреблявшие создания искусств. b) Вообще, враг просвещения, искусств. Пераход ад Антычнасці да Сярэднявечча быў крытычна важным перыядам. Ён быў адзначаны трыма рэвалюцыямі, якія прадвызначылі “сцэнарый” сярэднявечнай гісторыі: рэлігійнай, геапалітычнай, этнакультурнай. Рэлігійная рэвалюцыя – прыняцце хрысціянства Рымскай Імперыяй Геапалітычная рэвалюцыя – раздзел Рымскай Імперыі на Заходнюю і Усходнюю. Этнакультурная рэвалюцыя – Вялікае перасяленне народаў. Вялікае перасяленне народаў, умоўнае назва сукупнасці этнічных перамяшчэнняў у Еўропе 4 – 7 стст. Галоўным чынам з перыферыі Рымскай імперыі на яе тэрыторыю (і ў яе межах). Пранікненне варварскіх (германскіх, сармацкіх і іншых) плямёнаў, якія жылі ў першыя стагоддзі н.э. на перыферыі Рымскай імперыі, было адчувальным ужо ў канцы 2 – 3 стст. На авансцэну гісторыі выходзяць народы Заходняй, а потым і Усходняй Еўропы.
Пытанне № 39. Эпоха Рэнесансу: сутнасць назвы, перыядызацыя, светапоглядная сістэма, набыткі і страты . З другой паловы XІV ст. Еўропа ўступае ў адзін з найвыдатнейшых перыядаў сваёй гісторыі, які атрымаў назву Араджэнне. Перыядызацыя Эпоху Адраджэння ўмоўна падзяляюць на наступныя перыяды
Асноўныя рысы сацыяльна-палітычнага жыцця гэтага перыяду знайшлі тлумачэнне ў характарыстыцы, якую даў Ф. Энгельс: “Это был величайший прогрессивный переворот, пережитый до того человечеством, эпоха, которая нуждалась в титанах и которая породила титанов по силе мысли, страстности и характеру, по многосторонности и учености. Л-ра Адраджэння (Рэнесансу) таксама звязана з Сярэднявеччам (позняе Сярэднявечча) ХІV–ХVІ стст. Некаторыя даследчыкі лічаць, што тэрмін Адраджэнне недастаткова поўна адбівае змест новай стадыяльнай агульнасці. Ад літаратуры Сярэднявечча адрозніваецца тым, што базіруецца на новых, прагрэсіўных ідэях гуманізму. Сінонімам Адраджэння з’яўляецца тэрмін “Рэнесанс”, французскага паходжання. Ідэі гуманізму зараджаюцца ўпершыню ў Італіі, а потым распаўсюджваюцца па ўсёй Еўропе. Таксама і літаратура Адраджэння распаўсюдзілася па ўсёй Еўропе, але набыла ў кожнай асобнай краіне свой нацыянальны характар. Тэрмін Адраджэнне азначае абнаўленне, зварот мастакоў, пісьменнікаў, філосафаў да культуры і мастацтва Антычнасці, перайманне яе высокіх ідэалаў. |