лингвомаденииаттану. В. Н. Телия "Лингвомдениеттану тілді корреспонденциясы мен мдениетіні зара атынасыны синхронды трін зерттейтін жне сипаттайтын этнолингвистиканы бір блшегі" 15,217 деп сипаттаса лингвомдениеттан
 Скачать 0.54 Mb.
|
|
Ер-тұрман қару-жарақ атаулары Қару-жарақ әдеттегідей әскери адам үшін оның қаруы итек жауынгерлік қызметінің белгісі ғана емес, сонымен қатар ер-азаттың намысын көрсеткіші. Қару-жарақ ерлердің жеке мүлкі. Оны ол тек сенімді адамына ұстатуға, кепілдікке бере алады. Қару-жарақ жай ғана ұсталған емес, оны құрметтеді, қасиетт тұтты, онымен ант етті, серт берді. Ерлердің қару-жарағы туралы бенелі түрде суреттеген. Жауагершілік замандард ғана жауынгерлерді қару-жарағымен жерлегені қазба деректерден белгілі. Ертегілерде кейіпкерлерге көмекьесетін неше түрлі қару-жарақтар болған: қырық құлаш семсер, алтын кездік т.б. болып келеді. Ер қаруы – бес қару. Ер серігі – бас қару- «Жау жеңетін жігіттің, Жарағынан танылғы Дау жеңетін жігіттің Талабынан танылғы», - дейді халық. Бұрынғы қазақта «от басы – ошақ қасына» әр түрлі пәлекеттен сақтайды-мыс және мұнда оның жоқтаушысы – еркек кіндіктің бар екендігін білдіретін белгі болсын деп, үйге кіре-беріс оң жақ босағаға сыртынан найза қадайтын әдет болған. Сонымен қатар үй иесіне қонақ өзінің жау емес екендігін білдіру үшін қару-жарағын шешіп, киіз үйдің сыртында сүйеуі керек болған. Халық ұғымында от басының тыныштығы мен ырысының белгісі болып есептелген қару-жауыргерлер ғана емес, малшы қауымы мен егінші-дихандар да қастер тұтқан. [81,24,29]. Қару-жарақтың жігіттің ел қамқоры, ер атануының, жауынгерлігінің, жаужүректілігінң белгісі, қайратының қайрағы, жігерінің жебеушісі, намысының медеті екендігін жыраулар поэзиясынан, эпостық жырлардан айқын көреміз. Ер-тұрман. Ер жігіттің ер атануының өзіндік белгісі. Атты – қанат, келістіріп мінуді - өнер санағанқазақ оның ер-тұрман, жүген құйысқанын сәндеп әбзелдеуді сал еткен. Қазақ ер-тоқымнан айрылуды жаман ырымға жорыған. Осыған орай Б.Заллеский былай деп жазады; «Атқа мінуді шексіз сүйетін қырғыз оның әбзелдеріне үлкен жауапкершілікпен қарады. Аттың ер тоқымы ол үшін – ар-намысының нышаны [48,34]. Әрине ат тұрсын, ер-тоқымына деген мұндай көзқарас қазақтың қанына сіңген қасиет болса керек. Өз кезегінде қайтыс болған адамның ат-әбзелдерін тұлдау азаның хабаршысы қызметін атқарған. Қамшы – халық ұғымында қажетті бұйым ежелден қолданып келе жатқан кұрал. Қазақта ер-азаматпен бірге «қамшы» сөзі де бірге аталады. Өйткені ер жетіп қалған ер баланы «қамшыұстар» деп те атаған. Қамшы – ер азаматтың қаруы, онсыз ежелгі адамдарда бірде-бір ер-азамат жүрмеген. Өзінің өмір бойы атқарған қызметінің барлық қадамының куәсіндей болған қара қамшысының қасиеті ел үшін шексіз, қазіргі күннің өзінде әрбір шаңырақтың төрінде ілулі тұратын қамшыдан қара халықтың шебер қлолөнерін көруге болады. Қамшысы бар үйге жын-шайтан жоламайды, ол үйдің иесі бар деп түсінілген. Қамшы ілулі тұрған үйге келген кісі сыпайылық сақтап, әдебімен кетеді. Өйткені оны қамшының мысы басада. Ертеректе «үйге қамшыны бүктеп алып кіру» әдептілікті байқатады деп есептеген. (Бугадов Л. Түркі тілдерінің салыстырмалы сөздігі. – Санкт-Петербург, 1871, 2-т, 26 б.). Қорғаушы магия мақсатымен қамшыны ауырған адамның басына жастап, не керегенің басына іліп қою да орын алған. Халық қамшыны сыйлау, қамшыға байланысты жөн-жоралғы баршылық. Мысалы Ы.Алтынсаринның «Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі» атты еңбегінде: «Баласына қалың беріп, құда болғысы келген адамның ел аралап, қызы ұнаған үйдің керегесіне қамшысын кететінін, ол құдалықтың белгісі екені, мұнан кейін жаушы жіберіп, қыздың әке-шешесінен ризашылық сұрайтытын сөз етеді [120,147]. Ал ертеректе кімде-кім сөз айтқысы келсе, шеңберге қамшы тастаған. Ел ішіндегі дау-жанжал, ақылдасу сәтерінде ер адам бір тізерлей отырып, қамшысын екі бүктеп жерге қадаса, бұл бітімге келушілік белгісі. Демек, қамшы абыздық пен биліктің символы. Әйтпесе қазақ жайшылықтақамшыны еш уақытта жерге тастамаған, аяққа баспаған. Осыған байланысты олар «дау төр бұрышты, қамшы екі ұшты» делінуі. Осы орайда әрбір гомерлік оратор сөзін бастағанда қолына ағаш таяқ алатынын айта кеткен жөн. Қамшының танымдық мәні; қазақ еш уақытта «қанша балаң бар?» деп сұрамаған. Жөн-жосық білетін адам керегеде ілулі тұратын қамшының санына қарап, ол үйдің қанша баласы бар екеніні, оның нешеуі ұл, нешеуі қыз, қай баласы қандай кәсіппен айналысады, ол аңшы ма, жауынгер ме, барымташа ма, малшы ма, ол үйленген бе, бәрін-бәрін болжап айтқызбай білген. Қамшы – қыз жасауының кәделі бұйымы. Бірі болғанда бірегейі. Оны қыз қырқынан шығысымен жасаған. Ер адамдар бір-біріне қатты ашуланғанда қарымта қайтару қажет болғанда қамшы көтерген. Егер қамшымен жон арқасынан салып өтсе, ана адам сол бойда қарсылық көрсетпеген. Осы бір әрекетарқылы араларындағы кикілжің кешіріліп отырған. Егер мұндай әрекет себепсіз, қиянат ретінде жасалса, ебін тауып көпшілік көзінше қарымтасын қайтарған. Бұл қазақ халқының өте астарлы ұғынысу мәнерлерінен саналған. Осы әрекеттер арқылы адамдар арасындағы сан-түрі дау-жанжалдар реттеліп отырған. Ер-адамдардың, «қамшыны әкел» деп қоқаңдауы, сес көрсетуі әзіл ретінде, ал шындығында қазақ әйел баласына қол жұмсамаған., орынсыз қамшы көтермеген. Сондай-ақ жас бала түнде оянып, мазасы кетіп жылай берсе, алыс жолда жүрген әкесінің «қамшысы тиіп жатыр, жақыне арада келіп қалар» деп жориды. Қамшыға байланысты мақал-мәтелдер, тұрақты сөз орамдары біршама. Мәселен, қамшының сабы сынды, қамшы таянды, қамшы бойындай, ағаш қамшы көп болар, аттанарда жоқ болар т.б. Осы тіркестер қатарындағы қамшының сабындай қысқа ғұмыр деген сөз тіркесінің танымдық түйіні мынада: қалыпты қамшы сабы алты тұтам болған. Адамның орта ғұмыры осы өлшемге сай алты мүшел жас. Халық осыны мезгеп айтқан болар. Демек, қамшы күнделікті қолданыстағы бір ғана құрал ғана емес, оның астарында терең дүниетанымдық мән, өзіндік ишара бар. Тамақ түрлерінің атаулары. Қазақтың материалдық мәдениетіне қатысты бір саласы - тамақ атаулары. Тамақ атаулары белгілі бір символдық мәнде қолданылған. Мәселен; өлтірі ең алғаш жігіт жағынан қалыңдыққа берілетін қой я тай. Оны қыздың үйі сойып, ауыл\аймағына берген. \121 168\ Этнолингвист Ж А Манкеева: «бұл атаудың соңғы сыңары яғни тірісі - қалың малдың аяқты түрі, ал өлісі- жыртыс жасау сияқты қымбат бұйымдар» - деп көрсетеді \122 188\ Ал А Жүнісов: «бұл арадағы өлі мен тірінің айтылуы алдағы құдалық баянды болуы үшін екі жақ өлі мен тірінің алдында ант етеді» дегенді ұғындырады, сондықтанда өлтіріге әкелген мал осы уәдеге аталып арнайы әкелген мал арнайы сойылады. Бұдан соң екі жақ бірін бірі құда құдағи дей берулеріне болады [79 79 ] Сондықтанда бұлар халық «өлтірі өткен соң өлі күйеу болмаса тірі күйеу жатпайды» дейді. Егер бұл салт орындалмаса қалыңдық күеу жігітің үйінің босағасын аттағаннан бүкіл ғұмырында ауруға ұшырайды деп есептелінген. Өлтіріге деп берілген мал қалыңдықтың қорғаушы әруақтарына арналып, құрбандыққа шалынады: өлтірі халқымыздың өлі разы болмай тірі байымайды деген танымнан туған салт. Мұның өзі қазақтың әруақты қасиет тұтуынның имандылығының белгісі. Ұлттық тағамдар ішінде ерекше мәнге ие - төстік халық дәстүрі бойынша төс күйеудің сыбағасы болып есептелінеді. Күйеу қайын жұртына қанша рет келсе оған сонша дүркін дәстүрлі сыбағасы төс салынады. Төсті жегеннен соң күйеу жігіт үйленгелі жүрген қызын «менің заңды әйелім» деуге құқылы. Басқаша айтқанда бұл тағам үйлену келісімінің үзілді кесілді шешілгендігінің белгісі болған. Төс қағысты, төске төс тигізді, төсін түйістірді тіркестері «дос болды » мағынасын білдіретінін ескерсек, күйеу жігітке төстің тартылуы да өмірлік дос жар екендігінің белгісі болып табылады. Наурызда адамдар біріне бірі «төс тақатырып» игі тілектерін білдіретін болған. Сондықтан төс тақастыру - өмір тірегі - төс амандығын білдіру, достық тілек тілеу. Демек төс тарту бас табақтан кейінгі қадірлі ас болып табылады. Бұның негізінде күйеу жігітті қадір тұту ниеті жатыр. Қымыз - бірнеше ғасырлар бойы үздіксіз пайдаланып келе жатқан сусын. Ол тек қасиетін сәулетін салтанатын байлығын мырзалығын, дастархан берекесін білдіретін ырыс белгісі. басқа тағамдарға қарағанда қымызды дайындаудың әдіс тәсілі салт дәстүрі ырымдармен кәде жоралғылары көп. Мысалы: алғашқы қымызды үй иесі өзі ішпейді, дәстүр бойынша ауылдың үлкендерін шақырып ауыз тигізіп батасын алады. Мұны «қымыз мұрындық» дейді ал бие ағытылар алдында соңғы қымызды ауыл адамдарын шақырып батасын алатын халықтың жақсы дәстүрі бар. Мұны «сірге жияр» деп атады. Қымыз ішу, үйге келген қонаққа қымыз беру бір жағынан молшылықты білдіретін болса, екінші жағынан, әлеуметтік қатынастарды орнатуға бағытталған. Яғни қымыз ішу негізінде құрмет пен сыйластық орнайды, үйлесімділік қалыптасады. Бұл дәстүрдің тілдегі көрнісін қымыз мұрындық, қымыз сыра, қымызхана, қымызшы, қымызшыл, қымызшыла деген тілдік деректерден көруге болады. Дастархан - қазақ салтында пейілдің ықыластың, жомарттылықтың белгісін танытатын, ұсынған дәмнің қойылатын орны,үйдің ниетін көрсететін берекесі. Қазақ қоғамында адамның пиғылы, ашық қолдығы, көңілінің кеңдігі, дархандығы дастархан жаюына қарай бағаланады. Халық түсінігінде дастархан қасиетті саналады. Осыған байланысты жасы үлкен қонақтар ас су ішіп болған соң өз ниеттерін білдіріп дастарханға ақ тілеуін тілейді. Бата бергенде де дастарханың мол болсын десе пейілі кең қолы ашық қонақ жай адамды дастарханы мол дейді. Демек қазақ дастарханы кең пейілдің жомарт көңілдің айқын белгісі. Халықтың үлкен мерекесі табиғаттың жаңару мерекесі болып саналатын наурыз мерекесінің бір белгісі \ наурыз көженің ел үшін екінші сипаты береке тоқшылық молшылық деп есептелген қасиетті жеті санына байланысты жеті түрлі құрамнан тұратын наурыз көже барлық адаммен жан жануардың үндестігі үлкен тойға ұласқан. Бір жағынан ұлттық қонақ жайлылық пен жомарттықтың белгісі деп есептелген. Көже ішінде бидай тары күріш ет тұз сүт су тағы басқа қыстан шыққан қазы шұжық сыбағалы мүшелер қосылған. Ұлыс күнде қазан толса Ол жылы ақ мол болар Ұлы кісіден бата алсаң Сонда олжалы жол болар, деген молшылықты тілек еткен. 1.5 Рухани мәдениеттің символдық мәні. Ш.Ш.Уәлиханов тілде бүкіл халық рухы көрініс табатын; «Халықтың рухы дегеніміз, оның ақыл-ой әлеміндегі жетістігі», - деп асқан кемеңгерлікпен тұжырымдаған едеі.[119,554] Тіл мен ұлттық рухтың бір-бірімен байланысы В.фон Гумбольдт еңбекерінен астау алып, өз жалғасын Г.Штейнталь, М.Лацарус, В.Вундт, А.А.Потебня еңбектерінен табады. Ғалымның бұл бағыттағы тұжырымдамалары хронологиялық тұрғысынан қазіргі заманға сай болмаса да, теория тұрғысынан қазіргі заманға үндесетіні анық. Соның ішінде тіл біліміндегі қазіргі зерттеулер өзегі - В.фон Гумбольдт тұжырымы. Оған сүйенсек «Тіл бір жағынан қарағанда ішкі болмыстың бір мүшесі іспетті. Тіл өзінің түбірімен халық рухымен байланысты, халықтың рухы қалай тілге өз әсерін тигізсе, оның дамуы мен баю қарқыны да соғсн байланысты. Тіл халық рухының сыртқы бейнесі іспетті. Халық тілі оның рухы, халық рухы - оның тілі т.б. Оларды бір-бірінен бөліп қарастыру мүмкін емес». [19,89]. Демек тілдің ұлттық рухты арқалап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыратын құдіретті күш екені, рухтың өзін-өзі тануы, әлемді тануы және ойлауы қазіргі танымдық лингвистикада анықталған. Себебі, тіл және ұлттық рух негізінде адамзат қауымы қалыптасып, белгілі бір этникалық топ құрайды. Сол этникалық топқа тән мінез-құлық, этностық таным мен көзқарас, наным-сенім, салт-дәстүр, ұлттық рухпен суарылып, соның айғағы, айқын бейнесі ретінде көрініс табады. Басқаша айтқанда біздің дүниетанымымыз рухани көріністерді, дәл айтқанда рухани мәдениетті құрайды. Ал рухани мәдените негізінде, дейді Жанпейісова С.Е., «Халқымыздың этнопедагогикалық дағдыларына өзіндік дүниетанымдар мен құқықтық қоғамдық нормаларына, өмір тәжірибелеріне қатысты талай құнды дерек бар. Ол жалпы этносты танудың әсіресе оның интеллектуалды ерекшеліктерін танудың құрамы». [123,24] Демек рухани мәдениет - халық болмысы мен оның өмір сүріп отырған қоғамының үндестік символы. Бұл мәдениет А.Н.Гумилев айтқандай терең тамырлы және көне дәстүрлерге ие. Халықтың осы салт-дәстүр, әдет-ғұрпы - рухани мәдениет негізі. Бұлар белгілі бір жүйені құрайды. Осы жүйе арқылы белгілі бір ой, сезім іс-әрекет көрініс тауып, дәстүрдің, тұрмыс-салттың мақсаты мен мәнін айқындайды. Ойымызды Э.Сепирдің; «Этностың дүниені тіл арқылы тануы оның салт-дәстүр, этнография, мифология, т.б. символдық қасиетімен байланысты», - деген ғылыми тұжырымы ұштай түседі. [125,58] Әрбір салт-дәстүрде әлем өзінің бірлігі мен бүтіндігінде көрінуі қажет. Әрбір рәсімде қолданылатын барлық амал-тәсілдер осыған бағытталады. Ондағы әрбір тіл (сөз, ым, әрекет, зат т.б.) әлем туралы белгілі бір хабарды береді. Белгілі бір идеяны, түсінікті, құндылықты білдіру үшін қолданылады. «Көрінбейтін» идеяларға бақсақ дүние туралы түсініктер және өмірдегі биік құндылықтар, мысалы тағдыр, сәттілік, ұрпақ жалғастыру, баянды бақыт, ұзақ өмір т.б. жатады. Бұлардың барлығы көшпенді үшін ұрпағының әлеуметтенуіне, этностың тұрақтылығының сақталуына әсер етеді. Басқаша айтқанда ұлтөмірінің мәңгілігін қамтамасыз етуге ұмтылады, бағытталады. Демек рухани мәдениет негізінде «ұлттық рух» ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіліп, «ұлттық рух» символдау қызметін атқарады. Нәрестеге, балаға қатысты лингвомәдени мәселелер Құрсақ шашу, құрсақ той Құрсақ шашу, құрсақ той - отбасы өміріндегі ең үлкен бақыт ұрпақ жалғастығы болғандықтан, балалардың бойға біткен күнінен бастап, оған ерекше қамқорлық жасаған.Сол қамқорлықтардың бір түрі- құрсақ той.Егер жас келіншектің асқа тәбеті шаппай, жиі- жиі лоқсып, құсып жүргенін байқаса, оны қазақтар жерік болу деп атайды, Осы кезде оның әлде бір асқа ықыласы, тәбеті ерекше ауады да тұрады. Енесі ауыл әйелдерін шақырып, қонақ етеді. Осы кішігірім той «құрсақ шашу» делінеді. Бұл тойға жиналған тәжірибелі аналар өз үйлерінен бір- бір дәм пісіріп әкеледі. Оның себебі - келіннің жерік болып жүрген асын тауып беру және де қуанышқа жиналған әйелдердің бәрі келіп шашуларын шашып, \бата тілектерін білдіреді.[126. 54].Құрсақ тойы келінді пәле- жаладан, көз тілден сақтайды деп ойлаған. Құрсақ шашу фразалық тіркесіне. Т.Кеңесбаев «қазақ тілінің фразалық сөздігінде» мынандай түсінік беріледі. Құрсақ шашу ұзақ бала көтермей, не баласы тоқтамай жүрген әйел екіқабат болғанда жасалынатын жоралғы сый».[Қ ТФС, 366]. Осыған қарағанда «құрсақ шашу» ең алғашында балаға зарық болған от басында тойланса керек. Кейін уақыт өте келе бұл той әр шаңырақта өткізіле бастаған. Жоғарыда құрсақ шашу тойының сипатына назар аударсақ оның көптен күткен қуаныштың айғағы, оны басқаға да тілеу ниеті, әр түрлі пәле жаладан сақтау мақсаты болғанға ұқсайды.Бұдан қазақ салтында ұрпақ тәрбесінің тіпті нәрестенің құрсақтағы кезінен бастап, айрықша ден қойылатын ізгі көзқарастың қалыптасып, ұлттық дәстүрге айналғанын байқаймыз. Осы тәлім сол үйдің үлкен кішісі риясыз мойындайтын ереже. Сол ниетпен бәрі де болашақ бөбекті ақ тілеумен асыға күтеді. Кіндік кесу - үлкен мәнге ие құбылыс-кіндік кесу. Кіндік - о дүние мен бұл дүниені жайғастыратын көпір ретінде орасан зор қызмет атқарады.Кіндікті тек қадірлі, сыйлы әйел ғана қиған. Ал сәби шетіней берсе оның кіндігін ер киіз үйдің табалдырығында балтамен кескен. Мұндағы ер адам-басшыларды ұйымдастырушы, ал табалдырық төменгі өмір символы. Кіндіктің қазақ ұғымында терең мәнге ие болғанын ел ішіне тарағантұрақты сөз тіркесінен байқауға болады. Сәбидің кіндігін кесуді сабырлы, саиқалы ана атанған әйелдерге кесуді тапсырған. Сәби кіндігін кескен адамның болашақта оның қалыптасуына үлкен әсері болады соған тартады деп түсінген. Кейінірек те қазақта сәби кіндігін кескен әйелді «кіндік шеше» атап оған, сый құрмет көрсетіп баланың өсуінде ол да үлкен септігін тигізген. Шілдехана. Өмірге келген нәрестені қазақтың үғымында перілер мен диюлар аңдыйды екен.Сәбиді осындай адам рухына жат елестеріне қорғау мақсатында шілдехана өткізіледі.Шілдехананың символдық мәні-сәбиді арамдықтан қорғау және жамандықтан қоршауында қалдырмау.Ана сүтіне әбден қанған сәбиге ешбір арамдық пен жат елестердің шамасы келмейді екен. Ие, бір жағынанжас сәбидің өмірге келу қуанышын тойлау салтанаты, кей жерлерде бұны шілделік деп те атайды. Шілде - қырық күн бойы жан шайтанды жолатпау мақсаты баланы қырқынан шығару дәстүрімен ұласады. Шілденің 40 күнінде сәби әлі де бұл дүниенің мүшесі бола қойған жоқ.40 күн толғанға дейін оны ешкімге көрсетпеген, өйткені кез-келген күш баланың.Жас әлеміне әсер етуі мүмкін болған.40 күн толғанда ғана оны қырық қасық суға шомылдырып, «Отыз омыртқаң тез бітсін, қырық қабырғаң тез қатсын.» деп жаңа өмірге қабылданған.40 күннің сыры осында. Бұған байланысты сөз орамдары халықтың нанымы мен түсінігінің қандайлығын көрсеткен.Шілде тері шықпаған, қырықтың жылауы шілдесіне шыр жұтпаған, қырық аяқ ау-осының айғағы. Яғни, шілдехана, қырқынан шығару рәсімінің символдық белгілері- сәбидің әлсіз жанын белгісіздік пен жамандықтан, жын-шайтандардан, басқа әлемнің қастандығынан қорғау және оны осы әлемге қосу, тұрақтандыру.Бұл жерде де халықтаң үлкен сенім-жанымы, түсінігі көрініс береді. Неке қию Неке қию - үйлену тойының ең жауапты кезеңі. Осыған байланысты даярланған неке суына тұз, қант, жебе салынады. Су екі жақтың бір-біріне судай таза пәк болуының, тұз - некеге опасыздық жасалса бақытсыздыққа душар болудың (тұзымыз жараспады деген осыдан шықса керек), қант – тату-тәтті өмір сүрудің, береке-бірліктің, ал сақина мен жебе неке ескерткішінің белгісі болып табылады. Некенің берік болуы үшін молда дұға оқып, тостаған түбіндегі бұйымдарды ұсынады. Жігіт жүзікті алып, тостаған түбіндегі бұйымдарды қалыңдыққа ұсынады. Жігіт жүзікті алып қыздың сұқ саусағына кигізеді. Қыз жебені алып жігіттің кісесіне салады. Бұл серт байласу өмірлік адал жар болу, бір-бірінің үйде де жорықта да жан ашыры, тілеушісі болуының белгісі. [128,163]. Осы орайда жебенің алынуы кездейсоқ нәрсе емес. Өйткені жебе еркектік бастаудың символы болып есептелінеді. [100,45]. Біз оны еуропа мәдениетіндегі маббат символы «жүрекке қадалған жебеден» де кездестіреміз. Қазақ дәстүрінде құда түскенде «тәңіріге садақа ретінде ақ қой сойып, екі жақ оның қанына найзаның ұшын салып дәмін татқан. «Бұл өмір беретін екі бастаманың - күн мен айдың символы болып табылады. Яғни мәңгілік қалыңдық пен күйеу жігіт белгісі. Сондықтан неке қияр жебенің - еркектік бастама мен су толы тостағанның - әйелдік бастаманың қосылуының символы болып табылады. [37, 33]. |