лингвомаденииаттану. В. Н. Телия "Лингвомдениеттану тілді корреспонденциясы мен мдениетіні зара атынасыны синхронды трін зерттейтін жне сипаттайтын этнолингвистиканы бір блшегі" 15,217 деп сипаттаса лингвомдениеттан
 Скачать 0.54 Mb.
|
|
Зергерлік құрал-сайман атаулары. Қазақ халқымыздың көнеден келе жатқан ұлттық қолөнері жете дамыған түрлерінің бірі – зергерлік өнер деп аталады. Зергерлік өнер ұлттық мәдениеттің тарихында өзгеше орын алады. Алтын, күміс, қола, мыс тағы да басқа метал бұйымдар ата-бабаларымыздың тұрмысында ертеден қалыптасып, жауға – айбар, жақынға – мақтаныш, аруға – ажар, жігітке – жігер беретін болғандықтан батырлардың ерлігіне ақындардың тапқырлығына, жүйріктердің бәйгесіне жиын тойларда сыйға тартылатын болған. Қазақ ұлтының зергерлік өнерінің дамуына көне дәстүрлерді жалғастыру, және көршілес елдерде мәдениеттің өзара әсері негіз болған. Мұны бұйымдардың жасалу технологиясы мен көркемдік ерекшеліктерінен аңғарамыз. Өзге халықтардан үйренген нақыш-бедерлер ұлтттық эстетикалық талап-талғамға сай өзгеріске түсіп, көркемдік стильдің өзіндік ерекшеліктерін бұлжытпай сақтай отырып, бұйым жасау технологиясын түрлендіруге жағдай туғызады./110,3/ Қазақ тіл білімінде зергерлік өнер лексикасының сырын ғалым Р.Шойбекова зерттеген. Ғалым зергерлікті қазақ ұлтының кәсіптік өнері ретінде танытып, оны халықтың тарихы, рухани мәдениетімен сабақтастырады. Зерттеу еңбегінде зерттеу өнерінің атауға айналу тарихына, бұйымдардың халық тұрмысындағы қызметіне ерекше тоқталып, этнографиялық, және тілдік тұрғыдан жан-жақты талдау жүргізген. Халқымыздың арқасындағы қос бұрымының сәндігін шашбаумен көрсеткен. Шашбау - өрілген шаштың ұшына бекітілетін алтын, күміс тиындар қадалған лента тәрізді ызған мата. Халқымыз шашбау, шолпы секілді өрілген бұйымдардың ұшына бекіту үшін тағылатын алтын, күміс тиындар «адамның жанының бір ұшы шаш арасында мекендейді» деген наным-сенімдерге байланысты қоңыраулы, сылдырмақты шолпы шашқа пәле-жаланы маңайлатпайды деп таққан»./26,106/ Зергерлік шеберлікті шыңдайтын бұйымдардың бірі - әйкел. Сөздікте бұл атаудың бірнеше мағынасы анықталған. 1 көне. Мойынға тағылатын алтын, күміс әшекей, /ҚТС, 65/. 2.Қыздар кеудесіне тағатын алқа тәрізді бұйым. 3. Ұсақ ақша салатын былғары қалта /26,187/. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде; 1. құдықтың керенесі құламау үшін қойылған, ортасы тесік, дөңгелек тас: балалар ойнайтын таяқ ойыны. /ҚТТС, 394/, яғни этноатау қызметіндегі мағынасы жоқ. Әйкелдің мәдени әрі сұлулықты танытатын қызметін ғалым Рабиға Сыздықова былайша түсіндіреді: «әйкел» сөзінің барқытқа зер қадап, оған күмістен тиын тағып, сол иықтың үстінен әкеліп, оң қолтықтың астынан түймеленетін, қыздардың сәндіке киетін әшекейінің бірі – дейді. /21,2/ Сырт киімге тағылатын зергерлік өнер туындыларының бірі - белбеу. Ата-бабаларымыз белбеудің жасалу қасиетіне қарай әр түрін атап, сәндік бұйым үшін де таққан. Сондай белбеу түрінің бірі – кемер белбеу. Кемер белбеу - әшекейлі жалпақ болып келеді. Жағалы киімнің ішінен буынатын өрнек-нақышпен бедерленген жалпақ, былғары белбеу. /ҚТС, 301/ Орта жастағы немесе жігіт ағасы болған сал-серілер кезінде қамзол сыртынан кемер белбеу буынған. Кемер белбеу адам белін бір ғана орайтындай қысқа болады және екі басына темірден қапсырма орнатылады, сырт жағының өн бойы, күміс, асыл тас әшекейлерімен безендіріледі. Байырғы жұрт тіршілігінде зергерлік бұйымдардың бірқатары төр түлік мал терісінен жасалған. Жылқы, сиыр, серке терілерінен иленетін қалың былғарыны халық көн деп атаған. Көн теріден қалың, жалпақ етіп істелген белдік – көнте белбеу деп аталған. Халық танымында белбеудің қандай түрі болмасын «белге буынатын бұйым болумен қатар лауазым, дәрежені де көрсететін белгі де болған. Орда, сарай төңірігіндегілер лауазымына қарай асыл тас орнатып, күміс құйып, алтын жалатқан әшекей, зері әр түрлі белбеу таққан. Лауазымды дәрежені немесе тектілікті белбеу арқылы да танытқан /12,44/. Қазақ зергерлері ұзатылатын қалыңдықтың жасау-жабдығына және сәукелесін безендіруге ерекше көңіл бөлген. Киетін сәуелесінің екі жағында салбырап, бірнеше қатармен қадалатын моншақтар тізбегін – бет моншақ деп атаған. Бет моншақ сәукеленің бір бөлігі. Кейбір сәукелелерде бет моншақ белге дейін, тіпті одан да төмен түсіп тұрған. Қалыңдықтың бет моншағы үзіліп қалмау үшін кеуде тұсынан екі кішкене қалта тігіп қояды. Қазақта жас келіннің бет моншағының үзіліп түсуі үлкен ұят саналған». /25,8/ Осы құбылысқа қатысты тілімізде адамның ұялшақ мінезін танытатын «бет моншағы үзілді, бет моншағы түсті» деген тұрақты сөз тіркестері қалыптасқан. Әр этностың өмір сүру сипаты ұлттық рухани ерекшеліктерімен айқындалады. Рухани бірлікте әр этностың болмысына өзгеріс жаңалық әкеледі. Қазақ ұғымында әшекей әсемдік бұйымдар да өзінше символдық мәнге ие деп есептелген. Әсем бұйымдардың ішінде сақина мен жүзіктің орны ерекше. Сақинаның жасалуына, өрнектелуіне қарай сан \ алуан түрлері бар. Солардың ішінде ешқандай әшекейі жоқ алтынннан не күмістен сомдап сөғылған немесе құйылған жәй шығыршық сияқты балдақ сақинаға айырықша мән берген. Балдақ сақинаны неке суы құйылған тостағанға салып, үйленетін адамдар неке суын алма\кезек ішіп тауысқан соң ыдыстың түбіндегі сақинаны бірі\бірінің оң қолының төртінші саусағына кигізген неке қиюдағы сақина салу некенің беріктігін тұрақтылығын сақтау болып табылады. Осызан байланысты Шойбеков Р.Н. былай дейді; «Үйленген кезде екі жастың сақина алмасуы дүние жүзіне кең тараған дәстүрлердің бірі. Неке сақинасы аса берік ұзақ махаббат пен бақыттың символы ретінде және өмірдегі ең жақын серігінің ескерткіш тартуы есебінде жас жұбайлар көңілінде медеу боларлық із қалдырады. [84,43] Сақина тұрақтылықтың мәңгілік пен шексіздіктің бегісі деп қабылданған. Сақинаның образдық семантикасын шексіздіктің белгісі деп қабылдаған. Сақинаның образдық семантикасын зерттеушілер оны күнге табыну культімен де байланыстырады. Әлемдік әмбебап образ, символ ретінде сақина адамзат мәдениетінің барлығына таралғаны белгілі... Осындай символдық ұғымға сақинаны тылсым, құпия күш қол жетпес күш иесі ретінде бейнелеу де жатады. Мысалы ертегілердегі, сиқырлы сақина соны көрсетеді. Ал енді бірде сақина махаббат пен сүйіспеншіліктің белгісі ретінде қолданылады. Мысалы; беріп кет сақинаңды мыс та болса» ақан сері. Жүзіктердің ішінде атқарар қызметі, міндеті, мағынасы, ерекше түрлері болған. Солардың бірі деп құдағи жүзікті айтуға болады. Бұл жүзіктің атқара міндеті \ қандай ерекше болса, соғылуы да сондай ерекше болған. Жүзік екі саусаққа қатар киілер екі шеңберден тұрған. Мұндағы екі жүзіктің біріктірілуі жаңадан отау тіккен екі жастың ендігі жерде осы жүзіктей қатар баянды өмір сүруін тілейтіндей және бұл жүзік барлық құдағиларға арналмайды. Құдағи жүзік жаңа түскен келініне аналық мейірім шуағын төге білген, парасатты құдағиларға арналып, бір жылдан соң арнайы жасатылған. Құдағи жүзік бірлік пен татулықтың, биік парасаттың белгісі деп түсіндірілген [118,128]. Қазақ жүзікке көбінше дөңгелек күн белгісі салынады. Әшекейлерде күн іспеттес белгі де ұшырасады. Бір дөңгелек \ күн белгісін «күніміз ашық болсын» деген тілекпен салған. Қос дөңгелек немесе мөр жүзік \ мейірімділік пен әділеттіліктің белгісі. Қалың қос дөңгелекті әдетте қолбасшыға сыйлаған. Ал құс тұмсық жүзік бақыттың еркіндіктің белгісі секілді негізінен, өркен жаю идеясы білдіреді. Әсемдік бұйымдар ішінде қыз баланың арулық қасиетінің басты белгісінің бірі сырғаның орны бөлек. Қазақ ертеректе қыз баланы қырқынан шығара салып, құлағының сырғалығын тары дәнімен уқалап, етін өлтіріп, отқа қарылған инемен тесіп оған жібек жіп салып тұйықтап байлап қойған. Кейінірек күміс сырға салып қойған, ол «жас нәрестеге тіл\көз тимесін деген тілектен туған». Бойға тағылатын әйел әшекейлерінің бірі – сырға. Сырға - әр түрлі қымбат металдардан, асыл тастардан, көз қондырып, соғылған құлаққа тағылатын әшекейлі, сәнді зергерлік бұйым. Сырғаның көне атауы – құлақ моншақ. /30,50,51/ Қазақ қыздары көркемдік шешімі алуан түрлі нәзік шеберлікпен жасалған сырғалардың түр-түрін таққан ай сырға, ақық сырға, сабақты сырға, шытырма сырға, сер сырға т.б. Халқымыздың тұрмысында сырға бойжеткендердің әсемдік бұйымы ретінде саналған кейіннен әлеуметтік тұрмысының өзгеруіне байланысты бір дәуірде қазақ әйелдері осы бұйымдарды тұтынбаған. Қазақ халқында да ертеден келе жатқан сырға тағу рәсімі бар. Оның этнолингвистикалық сипатын Р.Н.Шойбеков былай деп көрсетеді. «Ертеде қыздың басы бос атастырылмаған болса керегеге, кілемге тіпті бақанға сырға іліп қою салты болған. Үйге келген қонақ, яки жолаушы үй ішін көзімен шолып, ілулі тұрған сырғаны көрсе, «бұл үйдің бойжетіп отырған қызы бар екен, ата\анасы әлі ешкіммен құда болмапты, қыздың басы бос екен» деген ой түйген. Мұның аяғы кейде құдалыққа ұласып жатады. [84,20] Қалыңдыққа сырға тағу дәстүрі қазақ ұғымында жаратылыс туралы мифологиялық көзқараспен де байланысты. Олар яғни сырғалар екі өмірді байланыстырады осы және келесі. Бұдан басқа сырғалардың өзі екі өмірдің басын, адамдардың бес сезімін, гармониясының басталуын қосу. Бұл дәстүр атастыру кезінде болып өтеді. Осы арқылы қыз тағдырына гармонияның басталу дерегін көрсетеді. Бұл символ бар қазаққа түсінікті; сырғасыз қыз - көрінбеген өмір мен қамтамасыз етілмеген хаос символы» [84,74] Алқа - әйел адамның мойнына тағатын әшекейлі, сәнді бұйым. Қыз бой жете бастаған кезде ата-анасы оған қос алқа сыйлап ақыл-кеңесін берген. Осы кезден бастап ол әдептілікке, жүріс-тұрысындағы қыздарға тән сыпайгершілікке үйрене бастаған. Бұрынғы кезде жігіт өзі ұнатқан қызына сыңар білезік сыйлаған. Күн және құстұмсұқ белгісі салынып, шынжырмен білезікке бекітілген екі жүзікті бойжеткенген «күні ұдайы ашық болып, өзі құстай еркін болсын деген тілекпен таққан. Екі жас үйленген соң осыған дейін екеуінің арасында жіпсіз дәнекер болған сыңар білезік сандықшаға салынып, жігіт келіншегіне «шебер, ұқыпты бол» деп қос білезік сыйлаған. Сөйтіп зергерлік бұйымның пішіні кескін, өрнектері, атқарар қызметі, әдет-ғұрып, наным-сенім, киелілік мағынасына ие. Сондықтан бір кездері әшекейінен айрылу, тірі өлік аталумен бірдей болған. Мысалы; шашбау, шолпы секілді өрілген бұйымның ұшын бекіту үшін тағылатын алтын, күміс тиындар «адам жанының бір ұшы шаш арасында мекендейді деген наным-сенімге байланысты, қоңыраулы, сылдырмақты шолпы шашқа пәле жаланы маңайлатпайды деп таққан. Халық әшекейлері тәрбие-тәлімге, әдет-ғұрыпқа салт-сәндіктерге лайық туындалған. Халықтың көшпелі тұрмыс жағдайында адамгершілік, мейірімділік, әділеттілік, тәрбие ұғымын жастарға осындай дүниелер арқылы жеткізіп, түсіндіріп отырған. Алтын мен күміс табиғи қасиеттері арқасында байлықтың, барлықтың, сән-салтанаттың, сұлулық белгісіне айналған. Ежелден-ақ халық оны түрлі жақсы нышанның белгісі ретінде санаған. А.А.Потебня орыс халқы үшін алтынның сұлулықтың символы екенін айтады. Алтынның бұл мәні қазақ халқында да орын алған. Мысалы; тіліміздегі алтын асықтай, алтын айдар, қалам қас, жібек шашты, шоқ белбеу т.б. Ғалымдар монғолдардағы алтынның символын жан\жақты көрсетеді. 1) алтын жоғарғы құндылық бастамасының бастамасы, өзінің жарқылын ешқашан жоғалтпайды: 2) алттынның жоғарғы ақсүйектермен байланысы: 3) алтын ғасыр «алтын уақыт» жақсылық пен молшылыққа толы уақыт пен әлем туралы. 4) алттынның әлемнің әйелдік бастамасымен байланысы» [78.162]. Бұл сынды символикалық мән қазақ халқында да бар. Алтынның байлықтың, барлықтың символы екенін төмендегі символдардан көруге болады. Алтын жаға - патша хандардың басына, бас киіміне қадайтын билік белгісі болған. Ал алтын жағаның сөгілуі хандық биліктің таласқа түсуін көрсетеді. Алтын төре деп патша заманындағы шен-шекпенді әкімді айтқан. Алтын тәж киді деп баснына бақ орнаған, билік құрған адамға қатысты айтылады. Осыған қатысты Ш.Ш.Уәлихиновтың Н.Н.Березинге жазғна хатында: менің ойымша «орда» деген сөз бұрынғыдай аты да мәні де қырғыз-қалмақтардың атауымен «Алтын орда» аталса кейінне түсіне білсек хан отыратын орын ордасы екені мәлім. Алтын орда-алтын шатыр киіз үй, онда хан отырған»-деп жазады.[119,124] Ал Г.Сағидоллақызы алттынның символдық мәніне байланысты мынандай пікірді алға тартады: «Алтын сөзін түркі-монғол саяси-құқықтық дәстүріне байланысты болып келетін сөз-символ деп тануымыздың себебін алтынна айшықталған белбеу, алтынна қапталған ат әбзелдері, (жүген, тізгін, ер-тұрман) т.б. алтын жақтаулы есікті орда (шатыр) сияқты. Заттардың XIII-XIV ғасырда байлықтың белгісі емес «ең жоғары дәрежедегі биліктің белгісі (көсемдіктің, хандықтың) ретінде танылатын болғандығын түсіндіреміз. Мұндай алтын бұйымдарды тұтынуға кез-келген бай бекзада емес; тек белгілі бір ұлыстың (елдің) ханы; тайпа көсемі, ру басылар сияқты лаузым иелері ғана құқылы болады. [117,173]. Есік қорғанынан табылған алтын адам - сақ жауынгерлерінің ру басы, көсем деп танылуы да осыған байланысты деп айтуға болады. Алтынның «байлықтың» символы ретінде танылуы кеңінен орын алған. Байлығымен елге аңыз болғанорта жүз тақа Байсақал өз қызын ұзатқанда оған арнайы отау әзірлеткен екен. Алтынның «жақсылық», «асыл, қымбат» мағыналарын білдіретіндігі де белгілі. Мысалы; алтынның сынығы «жақсының көзі», алтын тілек тіледі. «Жақсы ізгі тілек тіледі» мәндерін білдіреді. Ал күміс, «тазалық, қасиеттілік ұғымдарымен астасып, соның символына айналған. Күміс жұмсақ қақтауға төзімді, өңай өңделеді және жарқыраған ашық түсімен көз тартады. Оның осы қасиетін зергерлер барынша ескеріп отырады. Сонымен бірге күміс - киелі материал. Бұрыннан күміспен тазалық түсінігі байланыстырылады. Мысалы; жаңа түскен келін тамақ жабдығымен еркін араласып кетуі үшін оған енесі өзінің білезігін сыйлаған. Немесе жігіт келіншегіне әдейілеп күмістен қос білезікті жүзі соққызған. Сәбиді қырқынан шығарғанда да оны күміс теңге салынған суға шомылдырады. Ұлттық киім үлгілері Ұлттық мәдениеттің ерекше бір көрініс беретін саласы - киім-кешекке байланысты атаулар. Қазақтың ұлттық киімінде халықтың ұлттық-эстетикалық талғамдары, өмір сүру салты, әлеуметтік қатынастары өзіндік ерекшеліктерімен айқын көрініс табады. Қазақ киімі құлазыған кең даланың үскірік аязы мен аптап ыстығының, салқын самалы мен аңызақ желі мен әсерінен қалыптасқан бар өмірі көлік үстінде өткен сары арқа мен оған іргеле жатқан ұлан ғайыр кеңістікте көшіп қонған малшы қауымның, таңның атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей «жер шұқылап», мал ұстап күн кешкен Сыр бойындағы Қазақстанның Оңтүстігімен Талас-Шуатырабындағы жартылай отырықшы елдің ғасырлар бойы реттеуге қона қоймаған тұйық шаруашылығының қарабайыр тіршілігі қалыптастырған заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі болған, өзінің қарапайымдылығымен, үйлесімділігімен жүріп-тұруға ыңғайлы ерекше. Киімнің шығуы адам еңбегінің ерекшеліктеріне, қоғамдық өндіріс пен мәдениеттің дамуымен тығыз байланысты. Сондықтан да киім белгілі бір дәрежеде адамның жас айырмашылығын әлеуметткі ерекшеліктер мен этникалық ортасын танытады. Оның сипаты географиялық және географиялық және климаттық жағдайларымен анықталады да істейтін кәсібі мен тұрмысын бейнелейді. Осыған сай ер адамның және әйелдің киімі, бойжеткен қыздың және күйеге шыққан әйелдің киімі, күнделікті және мерекелік ия, тойда киетін киім т.б. деп жіктеледі. Киім сонымен бірге этникалық (рулық, жүздік, аймақтық т.б.) және жалпы ұлттық ерекшеліктерді де бейнелейді. Киім арқылы сол киім иесінің қандай әлеуметтік-экономикалық топқа жататындығын анықтауға болады. Бұл арады адамның әлеуметтік ортасы туралы хабар беріп, киім коммуникативтік қызмет атқарып тұрса, адамның әр кезеңдегі сұлулық, көркемдік мұраттарын іске асыратын құралдардың бірі ретінде киім эстетикалық та қызмет атқарады. Тамыры аса терең, ежелгі заманнан келіп жеткен ұлттық киім тұрақты дәстүрлі негізді сақтап, негізгі көрікті стилді бейнелейді. Бір сөзбен айтқанда, қазақтың киім-кешегі-оның дүниетанымының көрінісі. Тұрмыс-салтының айнасы. Ал оның кешегінде халқымыздың сезімталдығын аса зор эстетикалық талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айыр қалпақ, қасаба сияқты, зерлі-кестелі бас киімдердің бұрын бір ата елдің, кішігірім бір рудың ортақ мұрасы ретнде қыз ұзатып, келін түсіргенде оның басына кигізетін кәдесіне лағыл, жақұт, інжу, маржан, перуза, ақық секілді бағалы тастар, алтын-күміс шытырлар жаратылған, сәкә гүлді құйма төбелі сәукелелер тіптен кемер белбеу, кісе белдік, қыздар буынатын ширатпалы нәзік белдік, күмістеген таптаурын кебіс, көксауыр етік секілді, қолөнеріндегі мүлтіксіздіктің шегінен көрінентін заттардың алтынмен аптап күміспен күптеген алқа, тамақша, шолпы, бойтұмар, сырға, білезік, сақина-жүзіктердің әсемдікке құштарлығын көрсетеді. Мұның өзі қазақы киімнің табиғатындағы қазақы киімнің екіжақтылықты, тұрмыс қажеті мен сымбатты болумен аңғартатын жәйт, өйткенні заттық өндірістің өзі, сайып келегенде, халықтың сезімталдық талғамымен біте қайнасып жататын құбылыс. Қазақтағы киімді солға қаусырынатын, шалғайынан, етек-жеңінен оқа тігетін кимешектің өңіріне, жақтауына кесте жүргізетін сәбидің, қыз баланың, сал-серілердің бас киіміне үкі қадайтын дәстүр о баста табиғаттан тысқары, пайымдауға сия бермейтін сиқырлы, сұғанақ күштердің дәлірек айтқанда, жын-перілердің «салқынын» бойына тартып, пәле-жаладан, сұқ көзден, ауыр-сырқаудан сақтайды. Мыс – деген көне түркі қыпшақ заманынан қалған ескі ұғымынан туған. Бірақ кейіннен қазақша киінудің жөн-жобасына, киім-кешекті сәндендіру жүйесіне енген. Оны біз қазақы шапанның, сеңсеңтонның шектен тыс айқара қаусыраылатынан, өңір жиексіз кимешектің келіншекті, үкісіз тақияны-қыз баланы әсіресе оның бұрымы жоғын ұсқынсыз етіп көрсеткеніне де аңғарамыз. Қазақы киімге қатысты зергерлік заттарға әр түрлі құстардың, жырқыштардың, бал арасының, көбелектің, ағаштың, жер-судың, тау-тастың кескінін беретін дағдының ерте заманнан келе жатқан ежелгі сақ, үйін тайпаларының мәдени жетістіктерін бойына сіңірген «қарғалы қоймасындағы» аты шулы алтын тәтіге, Эрмитажда сақталған батыр дулығасындағ тау, ағаш, құс суреттеріне, ондағы көне шапан кестесіне, т.б. белгілі ескерткіштерге меңзейтінін Қазақстанның музей қорындағы кісе белебеу, оқшантайларынан, қапсырмалардан, бойтұмарлардан, нәзік белдіктен көруге болады. Қазақта салтанатты киіммен күнделікті киім пішінінде айырмашылық бола бермейді. Салтанаттық киімнің бітімі сыпайылау, тігісі жатық, зерлі оқалы кестелі, басанына киетіндері көтеріңкі, аяқ киімдері шоңқима, биік өкшелі, қайқы тұмсықты, таптаурынданған түрлі түсті қайыспен, таспамен өрнектелеген, зерлі жіптермен кестеленеген болып оның үстіне салтанаттық киім-кешекте алтын, күміс жалатқан, жалған қаралы, қиыршықты, ширатпалы қапсырма, белдік, алқа, шолпы, сақина-білезік болған. Күнделікті киімге шекпен тоқымаса қолда бар мата, бөз, кенеп, шыт, сәтен, сеңсең терісі қолдан ұқсатылған тері-терсек, көн секілді қарапайым материалдар жаратылса салтанатты киім-кешекке барқыт, масаты, мәуіті, шұға, жібек, қырмызы, бәтес, мақпал кездемелері, қамшат, сусар, бұлғын, құндыз терілері, бұлаң немесе бұғы күдерісі, жылқы шегірені пайдаланылған. Халық шеберлері киім тікенде іс тапсырушының талғамын, жас ерекшелігін дене бітімін , бет-әлпетін мұқият ескерген. Киім-кешекті әр жерден мүмкіншіліге қарай өзінше тіккенімен, бүкіл қазаққа тән тән түр ұқсастығы мен пішімін, бояу нақышын сақтап, әсіресе оның қыздар, әйелдер, кейуаналар киетіндерін ажырата білген. Мысалға алсақ, қыздар белі қымталған, етек-жеңіне желбезек салған қос етекті көйлек, оқалы камзол киіп, беліне метал шытырлармен безендірілген немесе ширатпалы күміс белбеу /оны нәзік белдік деп атайды/ буынады екен. Ал қайсы бір жерлерде етек-жеңіне екі-үш қатар бүктесін берген, арқасы немесе белі бүрілген көйлек сыртынан камзол киетін болған. Осындай көйлектің үстіне белдемше қаусырынады не шалғы орайды Қалыптасқан дәстүр бойынша үкілі тақия қыздық дәуреннің белгісі іспетті белдік асқан. Ұқыптылықпен безендірілген. Егер қыз балаға өз қалауымен кестелі не қос етекті көйлек кигеннің ешқандай сөлекеттігі болмаса, екі-үш бала тауып егеде тарта бастаған әйелге шымқай түсті матадан тігілген кестеленген не қос етек салынған көйлек кию ерсі көрінетін. Қыздар шашын көбіне қос бұрым етіп өріп, бас киімсіз-ақ жүре беретін болса, күйеуге шығысымен-ақ самай шашын басқаға, әсіресе еркектерге көрсету күнә дейтін ақсаннан тігілетін, кеудесін, иығын, жон арқасын жауып тұратын, жақтауы, өңірі, тамақ жағы кестеленген кимешек киетін. әйелдің бұл бас киімі ел арасында шаршысының, пішімінің үлгісіне қарай шылауым, сұлама, кндік, орама деген аттарымен белгілі. Балалы әйелдер мен кейуаналар астарланға, тік жағалы жөн көйлектің үстіне камзол басына жаулық ораған кимешек, аяғына етік немесе кебіс мәсі киіп сытқы киімінің қаусырмасын айқара, белбеумен буынатын болған. Қыз кезінде әйел көбіне арсына түй жүн салып көктелетін қаптал шапанға, пұшпақ ішікке, астары жүннен батырылып, тысымен бірге көкетелінетін көрпеге оранып басына кимешек киген не жаулық, орамал салған. Қазақтағы еркек киімі әйелдікіне қарағанда біркелкі. Тіптен жейдені қаптал шапанды, түйе жүн шекпенді, сеңсең тонды барлық жерде бірдей киген. Ал жалпыға тән еркек киім-кешегінде одан басқа бешпент көкірекше, шапан, шалбар, бөрік қалпақ, тақия секілді бас киімдер көксауыр саптама етік, кебіс-мәсі болған. Әсіресе жігіт киімі әсемдігімен көз тартатын болған. Сырт киімнің көне түрлерінің бірі кебенек болып табылады. Оны асқан ұқыптылықпен шаршылап, қылшығын сыртқа шығара басқан жұқа киізден ақ, қара немесе қоңыр түсті етіп, атқа отыруға ыңғайлы етіп, артына жарма қалдырып, шалбарымен қоса тігетін болған. Шапанға ұқсас болғанымен, тік немесе күлпәра іспетті жағасы бар кебенекті жылқышылар үскірік аяз бен ызғырық желден, жаңбыр мен қардан сақтану үшін қысқы киімнің сыртынан киген. Қазақтың «Кебенек киген келер, кебін киген келмес» деген сөзі осыған орай айтылған болса керек. Қазақта бас киім ерекше қастерленген. Он осы кезге дейін аса құрметті қонаққа ат мінгізіп, шапан жауып, бөрік кигізетін дәстүрден де аңғаруға болады. Еркектің бас киімдері жергілікті жағдайда қолға түскен материалдарға байланысты әр түрлі болған. Оның көп тарағаны – бөрік Ол төрт үшкілден төр қырлы күмбез іспетті етіп пішіліп, арасына жүн салып астарланып, барқытпен шұғамен, күдерімен тысалатын. Олар көбіне кәдеген жаратылған аң терілерінің атымен құндыз бөрік, сусар бөрік, пұшпақ бөрік деп аталған. Халық арасында елтірі бөрік, түлкі тымақ, малақай еуропалық үлгідегі құлақшын да кеңінен тараған. Малшы жазда басына шұғадан немесе сәтеннен тымақ үлгісімен астарсыз, үш бұрышты етіп пішілген, күмбезінің алдында арнайы күнқағары бар жалбағайы, далабай, күлпәрә киген. Мысалы тымақ – ерлердің қысқы бас киімі. Оны аңның, малдың терісінен тігеді. Осыған орай ол түркі тымақ, елтірі тымақ, еңбек тымақ, пұшпақ тымақ деп атала беріледі. Бұрын қазақ елі қай жүздің, қай рудың адамы екенін осы тымағынан қарап та тани берген. Тымақ - қасиетті бас киім. Оны айырбастауға болмайды аяқ тигізбейді. Жақсы кісілердің тымағы атадан-балаға мұра есебінде қалып отырған. Бұрынғы қазақтар шала туған балаға неше күн кем болса, сонша күн тымаққа салып, кереге басына іліп қоятын болған.[116,84] Бұл да тымақтың қадірі мен қасиетін бейнелейтін көріністердің бірі деп түсіну керек. Бас киімді теріс кию жаман ырым. Ал “теріс” сөзі – қазақ елі үшін өте бір қолайсыз жайсыз сөз. Бас киімнің басқа біреудің басында болуы- ол адамның көз жұмғандығын білдірген, тымақтың теріс киілуі- бүкіл бір жұрттың арыстай азаматынан айырылып, жұрттың қабырғасы қайысқанын, өте бір ауыр қазаны білдіреді. Қазақ жұртында бас киім ең қасиетті ұғым болған. Бұған бас киімді лақтырып, бас киімнен ойнама, бас киіміңді теріс киме, біреудің бас киімін киме т.с.с. тыйымдары дәлел. Шоқан Уәлиханов жазбаларында қазақ тыйымдарының әр түрлі сипатын көруге болады. Бас киімге қатысты бір жайытты айта кетсек ертеде адамның бағы, барлық бақыты басында тұрады дескен, сондықтан да біреуге бас киім сыйлау бағың көшіп кетеді деген ұғымды білдірген “дос басқа, дұшпан аяққа қарайды” деген халық даналығы да адам баласының қадірін арттырады. Бас аман болсын деп тілек тілейді. Бас аманда, бас аманын ойлайды, бас көрсетті, бас көтере алмады, бастан бағын тайғызды, басы аман, бауыры бүтін,басы байланы басы қадірлі, т.б. Бұл фразеологиялық барлығы да бас адамның дене мүшесінің ішіндегі ең жоғарғысы ретінде, оның аспанмен сәйкес келуі негізге алынады. Сол сияқты сыпайылық көрсеткенде, біреуден-біреу кешірім өтінгенде, аяққа жығылғанда бас киімді шешіп немесе бөрігін аяқ астына тастап аһ ұру да осы бас киімді қастерлеуден туған. Қазақта бас киімді қарттар, жігіттер балалар және қыздар киеді. Қыз бала үйде жүргенде басына жұқа қызыл орамал тартып, сыртта [түзде] жүрсе, қарқаралы тақия киген. Қыздың осы киіміне қарап, басының бос екендігі байқалып, қарқаралы қыз, қызыл орамалды қыз атанған. Жас деңгейіне қарай ер адам киімінен гөрі әйел адам киіміне тән себебі қыз әйел киіміне қашанда өзінің ритуалдық қызметін ғасырлар бойы қатаң сақтап отырды.Қыз киімі келіншек киімі, үлкен әйел әжелердің киімі, әсіресе бас киімі бір-бірінен бөлек. Тақия - негізгі тұрақты киім киінетін жеңіл бас киім түрі. Тақияның төбесі бірнеше сайдан құралып, жиек салынып тігіледі. Ерлер тақияны бала жастан бастап қартайғанға дейін кисе, әйелдер тек қыз күнінде ғана киеді.Қалыңдық болғанда сәукеле киіп, келіншек кезінде орамал тартып, елде жастан кимешек киіп,жаулық салған.Сәнді тақияларға шашақ тағылып, оқа жүргізіліп, қыздардікіне үкі тағылып, теңге моншақтар тігіліп, жиектері шашашқталып жасалған. Ал ақ орамал тарту - бір отау иесі екендігінде аңғартатын нышан, отау ұстаушы дегенді ұқтырады. Мұны қыз таңдайтын жігіттер де ескеріп, көзінің қырын салмайды.Ұзартылған өзіне тәте сіңіліне басына тартатын орамалын береді. Бұл “ендігі кезек сенікі, бақытыңды тап” деген сөз. Мұны шарғы деп атайды. “Шарғы” салынған қызға жеңгелері, замандастары бас қосып келіп, жақсы тілек білдірген. Қазақ салты бойынша жас келін бір жылға жуық уақытқа дейін басына желек салып жүреді. Бұл төбесіне үкі қадалған жеңіл орамал келіннің желекті кезеңі-сынға ұшырайтын кезеңі. Желек салынғанша, барлық сын-сынақтан өтіп барады. Әдебін, адамшылығын таныта білуге тиіс. Бұл да үлкен жауап кершілік. Тіліміздегі желегі желкілдеді, желекті адам жеңілдеп деген тіркетер осыдан туындаса керек. Жас келіннің желегі алынғаннан кейін кимешек кигізіледі.Бұл қазақ әйелдері өмірінде есте қалатын елеулі шағы. Келіндіктің солқылдақ өткелінен өтіп кемелді беленге қадам басу. Енді қазаны көтерілген ашағанның отын өзі көсеп тұрмыс қамына ақыл санасын жұмсайды. Әйел ананың ормал саласына қарап оның жас шамасын, отбасында жай күйін шамалайтын болған. Мына бір үзінді де қолданылған киім үлгілеріне талдау жасап көрейік. “Абай жас боз балаша киінген. Белінде кісе белдік емес, жасыл түсті кәріс белбеуі. Бұл анық боз баланың белгісі”.[“Абай жолы”] Яғни Абайдың белдік емес белбеу тағуы, оның кәрі емес, боз бала, яғни жас адам екендігін көрсетеді. Белбеу мен белдігінің арасында қандай айырмашылық ия ұқсастық бар? Белбеу шүберек материалдарын жасалғаннан тек қана белде байланып, қана тұра алады, ал белдік, бұл теріден, т.б. қатты материалдан жасайтын болғаннан оған әр түрлі ер адамның құрал\саймандары салынған. Шаңыраққа қаза келгенде ерлер қара белбеу буынады. Ш.Уәлиханов жазбаларында адам беліндегі белбеу ортаңғы әлем тұрғындарына жататын белгі ретінде көрсетіледі. Бұл сәттіліктің, күштің, ұрпақ берудің белгісі болған. Әлемнің шегі ретінде белдік әмбебп қорғаушы, тұмар болып табылады».[101,98] Белбеудің байырғы өзіндік тағы бір белгісін фразеолог ғалым Н.Уәлиұлы көрсетеді; «Белбеу (құр) белге буынатын бұйым болумен бірге ертеде лауазым, дәрежені көрсететін белгі де болған. Орда сарай төңірегіндегілер өзінің лауазымына қарай асыл тас орнатып, күміс құйып, алтын жалатқан әшекей зері әр түрлі белбеу (құр) арқылы ғана емес, өзге де заттар арқылы білдіру салтының болғандығын мұралардан кездестіріп отырамыз. [53,44] Сондай-ақ Ө.Жәнібековтің көрсетуінше, белдікті қыздар да тағып жүрген. Мысалға алсақ қыздар белі қымталған, етек-жеңіне желбезек салынған қос етекті көйлек, оқалы камзол киіп, беліне метал шытырлармен безендірген немесе ширатпалы күміс белдік (оны нәзік белдік деп те атаған) буынады екен. Қыз бала үшін белдігін жоғалту арынан айрылғанмен бірдей болған. Сәукеле – киізден ұшты етіп жасалып, іші-сырты шұғамен, терімен қапталады, алтын-күміс, інжу-маржан тастармен әшекейленеді. Тіл көзден сақтау үшін ең ұшына бір шоқ үкі қауырсындары тағылады, астына тізеге түсіре, бау-бау інжу маржандар қадалады. Егер әйел бала тумай жатып қайтыс болса, сәукелесі төркініне қайтарылады. /13,33/ Күйеу мен қалыңықтың үйлену салтына киетіні сәнімен әшекей үйлесімімен, бояу-нақышымен ерекшеленген. Әсіресе күйеу жігіттің киім-кешегінде кездесетін зермен кестеленген, алтын жолақпен әдептелген, бірінің үсіне бірін киетін зермен кестеленген, алтын жолақпен әдіптелген, бірінің үстіне бірін киетін көкірекше, бешепент, шапаны аса сәнді болған. Қалыңдықтың кесетлі барқыт көйлегі, оқалы камзолы күнделікті тұрмысқа, жүріп-тұруға ыңғайсыз болғанымен, аса ұқыптылықпен бірден-бір үлгісі болып табылатын сәукелесі, алтынмен апталған, күміспен күптелген шытырлармен безендірілген белдігі, шолпы алқа, тамақша, сақина-білезігі, таптаурын немесе зерлі кебіс мүлтіксіздігімен көз тартады. Халқымыздың ежелгі салтында қыздың сәукелесін тігу, оны безендіруге ерекше көңіл аударылған. Сәукеленің сыртқы көрінісінен құдаласқан адамдар бір-бірінің тұрмыстағы ауқатын таныған. Сәукеле – бұрын киелі деп есептелеген, өте ерте заманна келе жатқан қалыңдықтың бас киімі. Ол жөнінде көптеген дастандар, аңыздар айтылған. «Сәукеле – ұзқатылатын қыз әкесінің тапсырысы бойынша алдын–ала дайындалады. Алтын-күміс әшекейлері, гауһар, інжу тастары мол сәукеленің құны тіпті қымбат болады. Негізгі айырмашылық – олардың әшекейлерінде ғана». Сәукеленің тігілуі туралы Ө.Жәнібек былайша жазады; «Сәукелеге ұқсас бас киімдерді археологтар ерте орта ғасыр мүрделерінен де кездестірген. Үйлену салтына арнап, қалыңдықты жасандандырғанда әдетте оның басына маңдайлық, желкелік жанамалар, қыстырылатын қаңқа ретінде, биіктігі 20-30 см. Келетін бағалы аң терісімен көмкерілген «сүйір бөрік» кигізетін де, үстіне сәукеленің өзін қондыратын болған. Сәукелеге міндетті түрде жұқа ақ желек ілінген. Ол беташар айтылғанда қалыңдықтың жүзін, бүкіл денесін жауып төгіліп тұратындықтан, қыздың дене пішінін өте нәзік сымбатты етіп көрсететін». [98,16] Қыз төркінінің тұрмысын танытатын әшекейлі қымбат тасты сәукелені тігу үшін еретеде қаншама пұл малдың құны керек болған. Қазірде халықтың аузында кең тараған әндердің бірінде «сәукелесі тұрады бес жүз жорға» деп айтылуы да сәукеленің құндылығын танытады. Қазақ зергерлері ұзатылатын қалыңдықтың жасау-жабдығына және сәукелесін безендіруге ерекше көңіл бөлген. Киетін сәуелесінің екі жағында салбырап, бірнеше қатармен қадалатын моншақтар тізбегін – бет моншақ деп атаған. Бет моншақ сәукеленің бір бөлігі. Кейбір сәукелелерде бет моншақ белге дейін, тіпті одан да төмен түсіп тұрған. Қалыңдықтың бет моншағы үзіліп қалмау үшін кеуде тұсынан екі кішкене қалта тігіп қояды. Қазақта жас келіннің бет моншағының үзіліп түсуі үлкен ұят саналған». /25,8/ Осы құбылысқа қатысты тілімізде адамның ұялшақ мінезін танытатын «бет моншағы үзілді, бет моншағы түсті» деген тұрақты сөз тіркестері қалыптасқан. Үйлену тойын бұрын қалыңдық сәукеленің орнына зерлі қасаба киген. Оған дәлел – қазақ тілі лексиконында «қасабал қалыңдық», «қасабалы келіншек» деген тіркестердің сақталып қалғаны. Шамасы қазақ әйелінің осы бір керемет бас киімі өзімен аттас көне түркі /қыпшақ/ бас киімінің негізгі элементтерін бойына сіңіріп, бізге жеткен болса керек. Өйткені «қасаба» көне түркіше «алтын зерлі» деген мағына береді. Қалыңдық қасабаны жібек көйлектің үстіне қаусырынатын, шалғайына, етегіне кесте жүргізілген белдемше мен қыздарға тән сезімтал талғамның бірден-бір нышаны іспетті нымшаға қоса киген. Қасаба киетін қалыңдыққы әдейі арнап оның ситиліне сай алқа, шолпы, білезік, сақина-жүзік соқтырып, аяғына таптаурын кебіс тіккізеді екен. Қасабаның маңдайына әр түрлі шытырлардан, інжу, маржан, перуза секілді тастардан тізілеген дөңгелек табақшалармен бекітілген қыстырма ілінеді екен. Ал оң жағына, самайдың үстіне туралап,маңдайдағы ұзынырақ күміс қоңыраушалармен ұшталған бес алты-алты тізбектен тұратын салпыншақ қыстырылатын болған. Бұл жас келіннің жүйкесін жұбатады-мыс деген ескі ұғымнан туған түсінік болса керек. Қасабаға қалыңдық сұқ көзден аулақ болсын деп үкі қадаған. Ежелгі салтпен келіншек той өткен соң қасабаны үкісіз, желексіз киіп, құламасына орамал салған. [98,18] Ұзатқанда киетін әшекейлі сәукеле – ауыр, оны үнемі киіп жүруге ауырлық келтіреді. Сәукеленің күнде киіп жүретін түрі желек деп аталады. Оны төбесі де биік, шошақ, құйрығы арқасына төгіліп тұрады. Сондықтан қалыңдық келін болып түскеннен кейін үстіне киіп шыққан сәукелесін алып қойып, жеңіл желек киетін. Күні бұрын дайындалып қоятын жібек желекті жаңа түскен келіншекке абысындарының бірі кигізеді. Басына желек салынғаннан кейін бұрынғы жас қыз, әке-шеше қасында жүрген еркін де ерке дәуренін тастап, ерге шыққан жас-әйел келіншек түріне ауысады. Келіншектің бұл түрін көрсететін бас киім – сәукеле формдас, шошақ жібек желек. Жас келіншек мұндай бас киімді тұңғыш баласы туылғанша киіп, одан кейін кимешекке ауысады. Орта жастан асқанда әйел адам күндік киеді. Сонымен ұлттық бас киімдер ішінде ең бағалы және ерекше салтанатқа арнап тігілетін қалыңдық елінің байлығын танытатын, бір елдің әлеуметтік, тұрмыстық жағдайынан хабардар ететін, халқымыздың мәдени өмірінен елес беретін, және жұртымыздың әсемдік әлеміндегі эстетикалық талғамын көрсететін, әйел адамның әлеуметтік өмірдегі орны мен жас ерекшелігін танытатын, сәнділігімен және құндылығымен ерекшеленетін бас киім. Қазақы киім - өзіне тән ерекшеліктерін сақтап, бізге жеткен заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында товарлық өндірістің дамуы, көрші халықтармен экономикалық, мәдени қарым-қатынастардың нығайуы, әсіресе Қазақстанға орыстардың, украиндардың, немістердің, татарлардың, тағы да басқа халықтардың көптеп қоныс аудара бастауына байланысты қазақ тұрмысына ене бастаған өзгерістер, сол сияқты қалалық сәннің әсері ұлттық киімге өз ықпалын тигізбей қойған жоқ. Қазақтың киім-кешегінен халықтың өткенді өндіргіш күштерінің деңгейін, шаруашылығыгың даму үрдісін, тіптен меңіреу табиғаттың әсерін, жоғалтпай, әрін тоздырмай әлі де болса ел игілігіне қызмет ететіні даусыз.Оған дәлел - әр түрлі маталардан тігілетін шапан, бешпет, камзолдардың, аң терілерінен, қаракөл елтірісінен, жұқа ақ киізден тігілетін бас киімдердің, кебіс-мәсінің, тағысын тағылардың республика тұрғындары арасында кеңінен қолдану тауып келе жатқаны. Қазақы киімнің қонымдылығы, пішімнің мұқият ойластырылғаны ондағы киім табиғатымен біте қайнасқан келбет пен әшекей бірлестігі қазіргі киім үлгілерінде де кеңінен пайдалануға болатынын көсетеді. Тіптен егде тарта бастағандардың киім-кешегіндегі жас ерекшеліктеріне байланысты европалық нұсқа мен дәстүр сарынының қатар пайдаланылып келе жатқанының өзінде үлкен мән бар. Қазақы киім - көненің көзі. Оны ескерткіш ретінде болашақ ұрпаққа сақтау қажеттігін ескерсек, оған барынша қамқорлық жасап, қалпына келтіру, баламаларын көптеп шығара түсу басты парыз болмақ. Себебі уақыт өткен сайын ұлттық киімді сақтап, зерттеп білудің қиынға түсе беретіні де күмән туғызбаса керек. |