лингвомаденииаттану. В. Н. Телия "Лингвомдениеттану тілді корреспонденциясы мен мдениетіні зара атынасыны синхронды трін зерттейтін жне сипаттайтын этнолингвистиканы бір блшегі" 15,217 деп сипаттаса лингвомдениеттан
 Скачать 0.54 Mb.
|
|
Бата Қазақ халқының мәдени өмірінің маңызды компонентін танытатын тілдік мәдениет үлгілерінің бірі – бата. Бата ел тұрмысындағы ғибратты өсиет қызметін атқарады. Бата оқылған кезде үлкендер жас ұрпаққа амандық тілеп, бірлік пен әділеттілікке, адамгершілікке, имандылыққа бейімдеп, тәлім-тәрбие жолын көрсеткен. Бата беруде бабаларымыз кіші буынды ұлттық құндылықтарға бағыттау рухында тәрбиеленген. Халқымыздың бата беру салтынан тіл мен мәдениеттің өзара байланысын, ұлттық мәдени ерекшеліктерді аңғаруға болды. Бата беру дәстүрінің қазақ халқының өміріндегі мәні туралы А.В.Васильев, В.В.Радлов, Ә.Марғұлан т.б. этнограф-ғалымдардың еңбектері бар. А.В.Васильев бұл туралы; «Кім де-кім қазақ даласында болса ол батаның халықтың қандай ерекше назарында болатынын біледі». Бата қазақ поэзиясының ерекше түрі. Онда бата беруші адамның үй иесіне деген жүрек жарып шыққан шын ықыласы, пейілі ақ ниеті, Алладан тілер тілегі поэзиялық өлең түрінде ақтарыла айтылады» деп бағалайды Күнделікті тұрмыста кездесетін тілек айту, қоштасу, той-жиында батаның бірнеше түрі қолданылады. /Ақ бата, ас қайыру, өсиет беру, ризалық бата т.б./. Батаны көбінде жасы үлкен адамдар, ел ағалары, көргенді адамдар жасаған. Ақ бата – ақ сөзімен тіркесе келіп түр түсінік мағына емес біреудің болашағына тағдырына деген жақсы тілік, ізгі ниет, адал көңіл деген мағынаны білдіреді. Ризалық бата – адамның көңілі толып сүйсінуден туған бата. Батаның бұл түрі өзіндік дәстүрін қалыптастыратын саналы әрекеттерінің, ерен еңбегінің жемісі. Бұл – қоғамдық өмірдің материалдық, рухани көркемдік қызметінің нәтижесінде қалыптасып адамды табиғатқа қоғамға, әлеуметтік, биологиялық орталарға тәуелдейді. Қазақ тілінде мәдениетінде белгілі оқиғаларға байланысты ерекше коммуникативті жағдайлар бар; отбасын құру, ұзақ жолға шығарып салу, бала туу және т.б Бұл коммуникативті жағдайлардың дамуы мен сөйлеушінің тілдік мәдениет кезеңіне бата благословение жатады. Батаның негізіне ниет, тілек білдіру тілдік формалапры жатады. Қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын жинақтап, топтастырып және батаның құрылу ерекшеліктерін зерттеген бірқатар ғалым- этногрофтар бар. Ә. Марғұлан, Н.В. Васильев, В.В. Радлов т.б. орыс фольклоршылары топтастыру мәселесімен мына ғалымдар айналысқан. И.М. Снегирев, М.Д. Чулаков, А.Н.Василовский, П.В. Шейн т.б М.Ж.Көпеев; «Бата қазақ халқының ежелгі салт-дәстүрлерінің бірі болып табылады. Бұрын батаны ең қадірлі қарт ақсақал беретін» - дейді. И.В.Жекулина; «Орыс халқының фольклоры - ұлттық фольклордың бір бөлігі. Буындар із салмай кетпейді; жинақталған тәжірибе, салт-дәстүр, тіл, фольклор, әдебиет қалады» дейді. Орыс және қазақ тілдеріндегі батаның ерекшелігі - батаның негізінде аллаға, құдайға терең сенім білдірушілік бар. Жұртшылықтың пайымдауынша, адам өміріндегі барлық құдайдың еркімен жасалады, ал сөзде үлкен сиқыр күш бар және адамдар өз өміріндегі маңызды оқиғаның алдында құдайдан тілек өтініш тілейді. Бата беру орындаушылар үшін сиқырлы заңды тұрмыстың ритуалды- ойындық мағына береді; бата сиқырлы мағынасында архайкалық реңк бар; батаның заңды-тұрмыстық мағынасында жақындарымен туыстары, үлкендері өздерінің рухани құптауын, келісімін көрсетеді. Сонымен қатар жоспарланған немесе болжанған іс-әрекеттер мен оқиғалардың дұрыстығын мақұлдайды, батаның ритуалды-ойындық мағынасында аталмыш дәстүрдің барлық қатысушылары өздерінің ұлттық салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын білетінін көрсетіп, келесі буынға осы білімдерін жеткізу дайындығын дәлелдейді. Қазақ және орыс мәдениетінде бата фольклоры поэтикалық дәстүрлік - тұрмыстық нұсқалар коммуникативті жағдайда және орыс мәдениетінде дәстүрлі - діни нұсқасында кездеседі. Фольклорлы поэтикалық нұсқа дегеніміз батаның көркем әдеби формасында бейнеленуі бұл мәтіндердің көркемдік құндылығы бар және олар фольклорлы туынды ретінде танылады. Дәстүрлі - тұрмыстық нұсқа дегеніміз орыс жіне қазақ тілдерінде сөйлеушілердің арасында қазіргі кезде кең тарап, жиі қолданылатын формалары және жалпы қолданыстағы сөздер болып табылады. Дәстүрлі - діни нұсқа дегеніміз батаның библияда берілген шіркеулі әдеби мәтіндері. Аталмыш нұсқа орыс мәдениетіне тән. Ол ерекше дұға формаларында кездеседі. Орыс және қазақ тілдеріндегі бата жағдай фактілеріне байланысты үш топқа бөлінеді. Мысалы екі тілде де айтылатын баталар бар алыс жолдардың алдында. «Жаңа үй», орын қоныс, ас алдында және астан кейін. сақтық дұға, сақтық бата бала туу, үйлену. жаңа жылға арналған II Орыс тіліндегі арнаулы діни баталар. Түрлі жорықтар, соғыстар жағдайлардағы дұға баталар. Бақытсыздық жағдайлардағы ІІІ. Қазақ тіліндегі дұға - баталарға тән ерекшеліктер «соғым батасы» ас батасы жоғарыда келтірілген әр қайсысы жеке фрейм ретінде қарастырылған. Ерекше сюжетті көріністі білдіреді. Оларды тізбек түріндегі жағдайда көрстуге болады, кім-кімге, қашан, қайда, неліктен. Берілген компоненттің қазақ тілі мәдениетінде маңызы зор. Сиқырға терең сенім білдірушілік, сөздің күшіне және сөздік нанымның күшін молайтатын бақылауларға сену арқылы пайда болатын баталар қазіргі кезге дейін сақталып қана қойған жоқ, сонымен қатар олар дамып келеді. Бұның дәлелі ретінде соңыһғы жылдары жарық көрген бата мәтіндердің жинаңын айтуға болады. Бата мәтіндері бірқатар жағдайларда қызықты, мысалы ислам мифінде, дейді бейнеменбайланысты қыдыр ата есімі бата мәтіндерінде жиі кездеседі. Ол барлық жақсылықтың, молшылықтың, байлықтың, бақыттың сайлаушысы. Қазақтардың бұл әулиені құрметтеуінде де өзіндік дәстүрлер бар. Мысалы әулие таңертең қойлардың, аттарының алдында, ал кешке соңында жүретін әдеті бар. Сондықтан дінге сенетін қазақ қой-жылқыларынан жалыққанда таңертеңгісін оның алдынан айналып өтеді. Ал кешке соңынынан айналып өтеді. Яғни көрінбейтін әулиенің көзіне түсу үшін өтетін, өйткені оның бір қараған көзқарасы адамға бақыт әкеледі екен. Р.М.Мустафина: « Қыдыр пайғамбар болған жердің бәрінде жер көгеріп, мал көбейіп арналар суға толады. Қыдырды адамдар арасынан танып-білу, қиын өйткені ол адам бейнесінде болады. Қыдырды түсте көріп, оның қолын алу, жақсылықтың бастамасы» - дейді. Қазақ халқында да ежелден келе жатқан пікір бар, кімде-кім өңінде қыдырды көріп, онымен қол алысып амандасса ол адамның дені сау, әрі бай болады. Барлық кезде істерін сәттілік көздейді. Міне сондықтан табысы мол адамдар «қыдыр дарыған» деп аталады. Оларды қыдыр жарылқап жүреді. Қазақтар жол жүрердің алдына «жорытқанда жолың болсын, жолдасың қыдыр болсын!» - дейді екен.дінді тастап қазақтар «Қыдыр жолдасымыз болсын», «Қыдыр қолдасын» дейді. Бата беру жағдайы және оның мазмұны қазақ халқының тұрмысында ғибратты өсиет қызметін атқарады бұл жағдайда кішісінен үлкеніне дейән барлығы қатынасып белгілі бір ыңғайды көздейді. Әр аймақта алақанын жайып, әр түрлі отырып, немесе тұрып бата мәтінін мұқият тыңдайды. Сондықтан нақты бір адам туралы объекті болса осы жағдайға қатысушылардың барлығы қосымша объект болып табылады. Бата беру арқылы кіші буынды ұлттық құндылықтарға бағыттау рухында тәрбиелейді. Батаның көркемдік эстетикалық құндылығы да бар. Қазақтар бата бергенде оның көркемдік\мәнерлік рәсімделуіне көп көңіл бөледі. Қазақтардың арасында ең алдымен сөздің мағынасын білу, тілдің көркемдік құралдармен ұтымды қолдана білуі де жоғары бағаланады. Сондықтан қазіргі қазақ тілінің сөйлеушілері батаны білумен қатар, қандай жағдайда қалай айтылатындығына мән беруге жаңа оригинал элементтер енгізіліп, мифті, эпосты, соны теңеулерді білдіретінін көрсетуге ұмтылады. Ең ұтымды бата мәтіндері жазып алынып жатталынады. Бұлардың барлығы батаны қазақ халқының тілдік және комммуникативті мәдениетіндегі ажырамас және дамып келе жатқан элементер ретінде танылады. Қазақстан Республикасының аймағында тұратын қазіргі орыс тілді сөйлеушілер арасында бата кең түрде емес, ықшамдалған, кішірейтілген формула түрінде кездеседі. Батаның мәтіндері ғибратты өсиет қызметңн елеусіз атқарады. Өкінішке орай, орыс тілді сөйлеушілер өздері көркемдік\эстетикалық құндылықтарын қабылдамайды. Бірақ алдыңғы орыс тілдерінің даму кезедерінде Адам келбетіне қатысты лингво мәдени ерекшеліктер Әр халықтың этникалық сипатын мәдениеттің тілдегі көрінісі адамның сыртқы келбетін мінез құлқын іс әрекет образды түрде атайтын сипаттайтын теңеулер құрамында көбірек байқалады. Өйткені халық ұлттық этникалық айымашылықтың басты концептісі, антропологиялық негізі- адам.Адамның сыртқы келбеті үш жиынтықтан тұрады; 1) бас және оның бөліктері; 2) дене; 3) аяқ. Тіл тілде адамның сыртқы келбетін сипаттайтын, атайтын симантикалық құрылымы теңбе тең баламалармен қатар, халықтың антропологиялық айырмашылықтың белгілейтін бір біріне сәйкес келмейтін атаулар да бар. Сол себепті де көз, шаш,бой , дене тұлғасы сияқты адамның сыртқы пішінінің көркем әдебиеттегі суреттелуін салыстыру әр тілдің лингво әдеби ерекшеліктерін көп мағлұмат береді. Екіншіден: көркем әдебиеті адамның сыртқы келбетін суреттейтін тілдік құралдар түп нұсқа мазмұны мен идеясынан ажырамайтын функцияналды қызметі басым элементтер. Қазақ тілінде де орыс тілінде дене мүшесі көздің түсін, үлкенді кішілігін, адамның мінез құлқы характеріне қарай әр алуан құбылуын өзгеруін атайтын лексикалық семантикалық өріс кең. Екі тілдің жүйеде де номинация ретінде, образдылық құрал ыңғайында қалып алған, тұрақталған стереотиптер бар. Қазақ халқының өз этникалық ерекшеліктерімен туған тұрақты атаулар- қара көз қой көз. Бұл объектінің түсі , ал объектінің түр түсін көлемін білдіру үшін бота көз , құралай көз , қарақат көз , мойыл көз тіркестері жұмсалады; және бұлар семантикалық жағынан айқын / семантистически прозрачность/ Көздің түрлі қасиет сапасын беру үшін бота, қой, құралай т.б. сөздерінің образға алынуы қазақ халқының тұрмыс тіршілігі мен шаруашылық өмірінен хабардар етеді. Орыс тілінде көздің түрі мен түсі төмендегендей лексемалар арқылы белгіленеді; светлые, синие, голубые, зеленые, карие, серые темные, черные /глаза/ Екі тілдің номинациялау әулетін қатар қойғанда, көрсетілген тілдік единицалардың нақпа-нақ баламалары қазақ әдеби тілінің лексикалық құрамынан оңай жедел табылады. Антропологиялық белгілерді көрсетуде көк көз, қоңыр көз, қара көз номинациялары қолданылады. Қазақ тілінің құрылымы үшін ашық көз, жасыл көз сұр көз деген синтагмалық қатарларды түзу тін емес. Классикалық көркем әдебиетттерде байқалатыны орыс тілінде көздің объект ретіндегі белгісі де, түр-түсін анықтайтын еденица да көк көзі /голубые, синие, зеленые глаза/ лексикалық-семантикалық өрістің осы негізінен шеткеріге тарайтыны өзге объектілік және түр-түс атаулары бар; сине-голубые; зеленовато-синие; серо-зеленые; зеленовато-серые; сине-серые. Сини сөздіктер арқылы ресімделетін баламалар. Осы тұрғыдан қарағанда объектінің түрін-түсін қазақшалаудың кедергі тудыратын қиындықтары да жоқ сияқты. Бірақ аудару кезінде төмендегідей фондтық ақпаратқа көңіл бөлу қажет. Көк сөзі заттың түр-түсін білдіру жағынан ойлау стереотиптеріне тән белгілері бар лексема. Түркі тілдерінің бірқатарында, оның ішінде қазақ тілінде айнала қоршаған ортадағы саналуан объектінің түсі көк сөзі арқылы беріледі; көк аспан, көк мұнар, көкжиек, көк аспан, көк тұман, көк шөп /зеленая трава/, көк шай /зеленый чай/, көкөніс /овощи/, көк алма /зеленое яблоко/ , Бұл айтылғандарда «көк» сөзі өз семантикасын нақтылайтын түр-түс те табиғаттың, шөптің, ағаштың жапырақтың түсі де. Бір ғана көк сөзінің семантикалық ауқымына енетіні байқалады. Бірақ бұл жасыл сөзі қазақ әдеби тілінің қолданысында жоқ деген түсінікті тудырмайды. Жасыл - көк сөзімен тіркесіп күрделі сын есім жасай отырып бояудың қанықтығын көрсетеді. Көк жасыл \ағаш, орман\ Жасыл көк \қанатты көбелек\ Өзге тілдерден ауысқан калька фразеологизмдердің құрамында қолданылады жасыл шырақ жасыл желек жасыл көше Сыбайлас жемқорлықтығ жолына жасыл шырақ жағылып қойылды. Ауызекі сөйлеу тілінде көркем шығармада кейіпкер тілінде жасыл сөзі жасыл бағдаршам деген терминнің ықшам эллипсис құрылымы ретінде жұмсалады; Аңырақай семафоры жасыл жанды. Қазір Алматы поезы өтеді. 2. Орыс тілінде көздің негізгі түсін білдіретін негізгі сөз көк сөзі екенін басшылыққа алып, перифериялық қатарларды түзеді, /зеленовато\синие, серо\синие\ лексика Беташар Қазақ тұрмысының тағылымды бір өнеге бейнесіндегі ғибраты - жаңа түскен келіннің бетін ашу салты. Келінді «беташар» дәстүрі жасалмай көре алмайды. Бұл - келінді жаңа түскен ауыл адамдарымен таныстырудың алғы шарты.Отбасна жаңа адам келіп қосылды. Бұл сол үйге аса зор қуаныш. Туған үйден ұзатылған қыздың бұдан-былайғы өмірлік тұрағы осы босаға болмақ. Тосын ортаға келін болып түсудің өзі үлкен сын. Жас адамның сыр алғы жерде именіп, жабырқауы әбден мүмкінСондықтан келін жаңа ортада жалғыздық көрмеуі тиіс. Осы беташар салтында көрініс табады да, жас келін елге таныстырылады. Жиналған жұрттың алдында айтылған жыр сол сезім түсініктерді де толық қамтиды. Көпшіліктің назары да сол мақсатқа аударылады. Бұған қос «келіннің бетін ақпен жабу құпия, белгісіз, әлемге аяқ басуын білдіреді» - деп өерсетеді Қаракөзова Ж.К., Хасанов М.Ш. Сонымен қатар беташар кезінде келінді жаңа ортаға таныстыруда жаңа қоғамға орнықтыруда көрініс береді. Бұл әдет-ғұрыптан әлі күнге дейін ұлттық санадан қалмаған көрініс. Демек, беташар - қалыңдықтың жаңа өмірге қадам басуының, жаңа өмірге қабылдануының символы. Өлімге байланысты қалыптасқан лингвомәдени мәселелер Естірту көңіл айту. Қазақтың ертедегі салты бойынша түзде өлген адамды отбасы мүшелеріне, жақын туыстарына естіртуші адам айтатын сөзін, естірткелі отырған уақиғаны тұспалдап, жұмбақтап, ишарамен өлеңмен хабарлаған. Кейде ауыр қазаны күймен де естірту дәстүрі болған. «Аққу ұшып көлге кетті, сұңқар ұшып шөлге кетті, ол адасып кеткен жоқ әркім бара жерге кетті» деген т әрізді әркім тұспалдап жеткізеді. Естіртудің тұспалға құрылуы , оның астарында терең дүниетанымдық мәнді, биік парасат пен жоғары адамгершілікті танытады. Адам өміріндегі ең бір ауыр сәт, қайғылы кезеңді оның туған – туысқандарына біртіндеп білдіру, ишарамен сездіру терең адами, ұлттық танымның көрсеткіші, рухани биік өрені танытады. Естіртуде терең сезімталдық пен көркемділік басым. Естірту тәрізді, көңіл айтудың, жұбатудың өзіндік ерекшеліктері бар. Естіртуде жаралы жүректі жұбату үшін асқан шешендік қажет. Шешендік сөз арқылы басы қаралы, жаны жаралы жандарға жақсы лебіз, жанашырлық сөзбен басу айтып, бойына қайрат беріп қайғысын сейілтуге тырысады. Қаза ортақ қйғы кезек, өлім хақ екенін ескеріп жұбатады. Өткенге өкінішке тірінің тілеуін тіле дейді. Немесе «жетпесті қума, келмеске жылама деп жұбату айтады, жұбату халқымыздың имандылық қасиетін, сыпайылығын инабаттылығын жанашыр көңілі мен бауырмалдық сезімін білдіреді. Естірту көңіл айтудың, жұбатудың негізгі мәні жеке бастың, отбасының мұң шерін, қайғы-қасіретін, бүкіл халық бүкіл жұрт болып қабырғасы қайысып, бірге көтеру, бір-біріне сүйеу болып күйініш-сүйінішті бірге өткеру. Бұл – ұлттық рухтың айқын көрінісі. Тұл тұлдау – ежелгі дәстүр бойынша тұлдау ер азаматтың өлімімен байланысты. Оның ішінде жасы жетіп, ақ өліммен өлген ақсақалдардың тек мінген аты тұлданса, орта жастағы азаматтардың қару-жарағы, ер-тұрманы, киім-кешегі, баспанысы, мінген аты, асыл жары түгел тұлданады. Тұл – о баста қаза болған адамның бейнесі жасап, киімін кигізіп, үй ішіне отырғызып қою. Тіліміздегі «тұлып», «тұлыпқа мөңіреу» осы ұғымның ауыспалы мағынасы болуы мүмкін. Осы жансыз бейнеге қарап отырып, оның жары қырық күн бойы шашын жайып, дауыс салып жоқтаған. Ал өлген адамның тірі күнінде мінген аты да жал-құйрығы күзеліп, ер тоқымның үстіне өлген азаматтың жақсы киімдерін жауып, ердің қасына тымағын кигізеді. Қыздары тымағын теріс қаратып киіп, тұл атты жетектеп көш басында жүреді.Олардың соңынан түйе жетектеген әйелдер ереді. Олар жолда ауыл көрсе яки қонар жерге келегенде дауыс қылады. Жолдағы ауылдың әйелдер алдынан шығып, бұларға сусын береді. Көңіл айтады. Құйрық-жалы күзелеген ат өлеген азаматың жылында асына сойылған. Жаңа үйленіп, жар қызығын көрмей аранда кеткен азаматтың қазасы ерекше болады. Жігіттің асы беріліп жылы өткен соң бейіт басын «ойбай бауырымдап» ат қйып келіп, тұл үйдің туырлық түндігін сыпырып, отты өшіреді. Тұлымы кесіліп тұлданған жесірге өмірден өзжолын табуға рұқсат береді. [126,192] Тұл сөзінің этимологиясы, білдіретін мағынасы туралы этнолингвист-ғалым Е.Жанпейісов былай деп жазады. «Тұл сөзі көптеген түркі тілдерінде «жесір» мағынасында белгілі. «Қайтыс болған күйеуінің бейнесі, күйеуін жоқтау, жесір, жетім, қой мен сиырдың тууындағы ауырсыну, сыртқы кейіп мағынасындағы тұл-тұлу-тулы-тол-дул сөздерінің «қайғыны білдіру мағынасындағы тұлда-тұлдан «бүтіндей сыпырып алынған өлген бұзаудың терісі, тон, тері қап» мағынасындағы тұлып-тулуп-толып-тұлық-тулам «толғақ-тола-тула-тал (бойы) толай-талайым сөздерінің гомогендігіндігі еш күмән туғызбайды. [56,65] Демек тұл сөзі алғашында күйеуі өлген әйелге қатысты айтылса керек. Бұған тіліміздегі тұл қатын, тұл жеті, тұл үй, тұл ат, тұл отау т.б. тәрізді сөз орамдары дәлел. Бұл тірестердің барлығы иесіз адыра қалған мағынасын білдіреді. Өйткені қазақ ұғымында шаңырақтың иесі отбасы ретінде ер адам саналады. Сондықтан ер азаматы жоқ үй қорғансыз, иесіз деп есептелінген. Бұған жол бермеуге әрекет еткен. Тұлдау арқылы ер азаматты жоқтау, қйғы шегу қасіреті орын алса, екіншіден қазақ қауымындағы өзіндік тәлім-тәрбие, әдеп белгісі, адамгершілік ниеті айқын көрініс тауып, соның ишара белгісіне айналған. Ақ жауып арулады баба дәстүр ата салтымыздың қайсыбірін алсақ, тереңіне бойласақ, сан ғасырлық халық танымының жемісі екенін зерделейміз. Қазақ дәстүрінде қайтыс болған адамды арулап жуып, ақпен жапқан. Осы дәстүрдегі маңыздылыққа ие болған ақ түсті «бұл сөздің негізгі түстік мағынасымен қатар, таза кіршіксіз мәндерінде де қолданылып тұр, екіншіден ақ сөзінің астарында анықтың ғайып болғандығын, бардың жоғалғандығын аңғарамыз. Әдетте халық ұғымында ата-баба аруағы, адамды қорғап-қоршап жүретін періштелер «ақ» асоциациаланатыны белгілі. Сонымен қатар өлікті кебіндеудегі ақтың қолданылуы беймәлім, құпия әлем мәнімен де астасып жатқан тәрізді. Қазақ дәстүріндегі келіннің бетін ақпен жабу даосы мағынамен өзектес деп білеміз. Ақ жауып арулау дәстүрі жанның да, тәннің де тазалығын сақтау, қадірлеу ниетіне туындаса керек. Және соның айқын белгісі дегіміз келеді. Жоқтау. Күйеуі өліп қаралы болған әйел қайғысының ауырлығын білдіру үшін бес саусағымен оң құлағынан бастап сол құлағына дейін пышақпен тілетін дәстүр болған. Өлген адамның әйелі ері қайтыс болған күннен бастап, басына қара жамылады. Әйелі, қыздары, қарындастары жыл бойы күн сайын таңертңе ерте тұрып, беттерін керегеге қаратып, дауыссалатын болған. Жоқтау қайтыс болған адамның ел-жұрт, ағайын-туысқа тигізген пайдасы, қамқорлығы, ерлігі, кісілігі туралы айтылады. [126,189]. Жоқтау лексемасының қазақ және басқа түркі тілдеріндегі мән-мағынасы, этимологиясы туралы Е.Жанпейісовтың «Этнокультурная лексика казахского языка» атты еңбегінен оқимыз. Автордың көрсетуінше жоқтау этноатауының мағынасы, «плач, причитания, оплакивать деп түсіндіре келе, семантикалықжағынан жоқтау, жоқтау айту дауыс айту, дауыс салу лексемаларымен сәйкестігін көрсетеді.[56,68]. Яғни жоқтау сөзінің бұл мағынасы тура мағынасының негізінде қалыптасқан туынды образды мағына. Мұның астарында бардың жоғалуы, болған нәрсенің ғайып болуы, өлген адамнң қадір-қасиеті, ортаның толмастығы, жеткіліксіздігі, өксікті зар айқын аңғарылады. Тілмен айтып жеткізе алмас, сағынышты жүрек шерлі көіңл жоқтаудың негізінде сыртқа шығарып, мауқын басады. Жоқтаудың негізгі мағынасы осында деп айтуға болады. Ал жоқтау айтылмаса жанашыры, жоқтаушысы жоқ деп кінә артқан, кешірілмес айып деп қабылдаған, жеріне жете сөккен Ас беру – қазақы салт-дәстүрдегі ерекше символдық мәнге ие. Ас беру өлген адамның ана дүниеде жүрген жанының құрметіне құрбандық жасау арқылы өлілердің қалған ұрпағын жебеп, қыслғанда сүйеу болып жүреді деген ұғымнан туған. Ежелгі дәстүр бойынша ат жалын тартып мінген жігіттен бастап, «пайғамбар жасына» ( 63-жас) жетпеген кісіге ас бермеген. Ас беру ел билеген атақты қария ақсақалдарға араналған және үш, бес, жеті, тоғыз, он екі отыз, қырық жылдан соң да ас берілген. [128,131]. Қазақ салтында аста да ат шаптырып, бәйге ойыны өткізіледі, палуандар күреске түседі. Бұған басқа ойын-сауық түрлеріне жол берілмейді. Аса зор ұлы думанды астардың салтанаты қазақ өміріне арналған әдеби шығармаларға арқау болатындығы көп. Ас беру – аруаққа арналған тағам тартудың түрі, ел ұғымында мұның өліге де тіріге де сауабы мол. Бұл халқымыздың ата-анаға дүние салған адамына деген ықыла-пейілін танытады. «Асқа барсаң аш бар, тойға барсаң тойып бар» - дегендей асқа келген адамдарға табақ-табақ ет, саба-саба қымызды беру, асқа жиналған елді тойдырып жіберу дәстүрге айналған. Мұның өзі қарағанда астың аса маңызды екенін көрсетеді, өткені қазақ халқы ата-баалар рухын қасиет тұтатын халық. Ас – ата дәстүрінің этникалық рухын сақтауға, жалғастыруға арналған рәсім, этностың – жамандықтан арылуының ұлы рәсімі. Демек, рухани мәдениет атаулары тілімізде өрнектеліп, өзіндік символдық мәнге ие болған. Сүйек қосу. Діни наным-сенімдердің ең бедерлі айғағы өлік жөнелту рәсімінен айқын байқалады. Осы орайда қазақ арасында өлік жөнелтуге қатысты қалыптасқан рәсімді ретімен атап өту қажет; өлікті оң жаққа қою, қаралы ту көтеру, жоқтау айту, сүйекке түсу мәйітті арулау немесе жуаып тазарту, кебіндеу, табытқа жатқызу, үйді үш не жеті, тоғыз рет айналдырып мәйітті алып шығу, жармалап немесе лақаттап қабір қазу, сүйек қосу, (көнеден келе жатқан, қазір ұмыт болуға айналған рәсім), дене топырағын жинау, бесікше көтеру, ақтық үлестіру, бейіт салу, мола тұрғызу, там соғу, күмбез орнату, қорымды қоршау немесе қорған қалау, көк тас орнату, үші мен жетісін жөнелту, мініс атын тұлдау т.б. Өлік жөнелтуге қатысты осы шаралардың біразы ислам дінінің үрдісінде жоқ байырғы замандардан келе жатқан тәңірлік наным-сеніммен сабақтас рәсімдер мен жөн жоралар екендігі ешқандай күмән тудырмайды. Сонымен бірге бұл рәсімдер қазақ халқының арғы замандардан бастау алатын текті мәдениеттің орныққан айғағы ретінде де назар аударады. Қазақтың бүгінгі күнге дейін сақталып келе жатқан осы өлік жөнелту рәсімдерінің ішіндегі «сүйек қосу» туралы, кейбір мағлұмат деректерді жинау қажет. Сағаналап жерлеудің немесе сүйек қосудың негізгі ұстанымы - әулеттес, аталас, қандас, сүйектес адамдардың мәйітін бір қабырға жерлеу, яғни сүйекті бір әне жерде ғана сақтау. Ол үшін белгілі бір руға, атаға, әулетке арнап арнайы сағана там соғатын болған. Сағана там соғудың қазақ даласында қалыптасқан үлгісі бар. Әдетте мұндай тамдарға жер атсы сулары алыстау, қыраң жерлерді таңдайды. Сағана тамның жер асты қуысына, ішкі қабырғасын жағалата сәкі тәріздес етіп, кірпіш қаланады. Мұның екі түрлі қызметі бар. Бірінші ірге қабырға берік болу үшін тіреуіш ретінде қаланады. Екіншіден іргені қуалай қалаған сәкі сияқты кертікке өлген адамның мәйіті кебінделген қалпында қойылады. Мұнда қойылған мәйіттің еті аққанша, терісі сартап болып тартылғанша осы сәкіде жатады Сондан кейін сүйегі қалқанның арғы жағындағы әулетінің сүйегіне қосылады. Қазақтың өлген адамды жерлеуге қатысты «сүйек қосу» дейтін рәсімі осы. Сағана там. Сағана тамның кірер есігі бұғаттың астына төмен қарай сатылана қазылған қуыс ойық болуы керек. Есік жолының бұлайша болуы - жауын-шашыннан, ит-құстан сақтанғандық. Сонымен бірге осы дәлізге түсірер саты үстінен бұғат көтеріледі. Яғни бұғаттың салмағы сатылы қабырғаға түсуі тиіс.Сағана тамның есігі – бұғат маңдайы күннің шығысына қаратылып салынады. Қазақтың көрнекті ақыны және фольклорлық мұра жинаушысы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының мәйіті кезінде өзіне арнап арнайы соғылған сағана тамға қойылған болатын. Бұл сағана тамның байырғы үлгіні сақтап соғылғандығы соншалық, көзкөргендердің айтуына қарағанда Мүшһүр Жүсіптің мәйіті кезінде жиырма жыл бойы сарытап болып, қатып, бұзылмай сақталған. Өкінішке орай, тарихи мәні зор осындай киелі орын 1951 жылы коммунистік идеологияның ойранына ұшырады. Сағана тамдардың үлгілерін, кейде қалдық сұлбаларын Қазақстанның басқа да өңірлерінен де ұшыратуға болады. Жамбыл облысының Талас ауданында әйгілі Байзақ датқаның сағанасы сақталған. Бұл саған тамға да мәйіттті байырғы рәсіммен жерлеу дәстүрі бертінге дейін жалғасқан. Қазақтарға этномәдениеті өте-мөте жақын халықтардың бірі – ноғайлар. Халқының арасында өлікті сағана тамға жерлеу дәстүрі бертін келгенше сақталған. Өлікті сағаналап жерлеу, яғни, «сүйек қосу» рәсімі Қазақстанның шлғай түкпірлерінде там-тұмдап болса да, күні бүгінге дейін сақталғанымен, мұндай салттың канондық қалыбы ХІХ ғасырдан бастап-ақ өзгере бастаған. Оған Речсей империясының саясаты болды. Нәтижесінде «сүйек қосу» салты бірте-бірте тарих еншісіне айналып, одан әрі сағана там соғу дәстүрі де өзінің сыртқы бітім-үлгісін өзгерте бастады. Бұрынғыдай мәйіттің етін ағызып барып, сүйегін арнайы соғылған саған тамдағы қандастарының сүйегіне қосудың орнына, енді қандастарды бір бейіттің ішіне жеке-жеке жерлеу рәсімі етек алды. Ондай бейіттердің ішіне көп адам жерленетін болғандықтан өзінен-өзі сағана тамдар бұрынғы күмбезді бұғатты үлгісін өзгертіп, енді төрт қабырғалы төбесі ашық бейіттер соғылатын болды. Ішіне көп адам жерленгендіктен, мұндай бейіттер күні бүгінге дейін бұрынғы әдетпен сағана там немесе кереге там деп аталып жүр. Бұрынғы «сүйек қосу» салтының уақытқа бейімделу барысында өзгеріске түскен үлгісі ретінде Орталық Қазақстанның Ағыбай батыр күмбезін, Құсбек төре күмбезін, Бөкейхан әулетінің кереге тамын атауға болады. Белгілі этнолог-ғалым Ж.Артықбаев «сағаналап жерлеу өте әріден, сонау ари-тур заманынан келе жатқан дәстүр болса керек» дейді. Бұл ойды орнықтыра түсетін айғақ деректер уақыт тұрғысынан келгенде үш-төрт мың жыл бұрынғы алыс кезеңдерден белгі берсе, кеңістік тұрғысынан келгенде қазіргі Қазақ даласынан шалғайдағы аймақтардан да ұшырасатыны назар аудартады. Арқайым-сынтас мәденитіндегі өлік жөнелту рәсі туралы Т.Б.Зданович былай дейді: «Қалалы ел» тұрғындарының өлген адамға қатысты рәсімінде діннің рөлі айырықша болғаны аңғартады. Құрбандық шалу және дұға оқу барысында белгілі бір жиынтық субъектіге яғни рулық ата-бабаларының біртұтас рухына табынған болу керек... Бұл молалардағы мейлінше айбынды сәулеті отқа табыну мен ата-баба рухына тәу етуге арналған жоралық құрылыс екендігін аңғартады». Осы деректердегі өлген адамға қатысты «жиынтық субъекті», «рулық ата-бабаларының біртұтас рухы» деген ойлар қазақ арасында сақталған. «сүйек қосу» рәсімінің мақсаттық мазмұнын танып түсінуге мүмкіндік бере алады. Қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталған «сүйек қосу» рәсімі бойынша аруаққа айналған руластар біртұтас субъект ретінде зерделенеді. «Аруақтардың сүйектері қосылмаса, о дүниеде рухы жетімсірейді. Сүйектері қосылған аруақ ұрпағын желеп-жебейтін болады.» деп отырады үлкендер. Жыр-дастандарда кездесетін «сүйекке шабуыл», «сүйекке таласу», «сүйекті қоорлау» деп келетін сөз тіркестері жай ғана бейлелілік үшін айтылмаған, ең алдымен сол орныққан салт-дәстүрлік мазмұнда қолданылған назар аудартады. Байырғы да, кейінгі де көшпелілер қоғамында дүние салған адамның сүйегін туған жерге жеткізу дәстүрі ең бұлжытпай орындайтын киелі міндеттердің бірі болған. Тіптен жау қолында қалған батырдың сүйегін еліне қайтару үшін, өтеуіне мол қазына берген мысалдар да ұшырасады. Мұнан да қатты таң қалдыратын салттардың бірімәйітті көрден қайта шығарып, туып, өскен жеріне жерлеу үшін сүйектерін жинап алып кететін болған. Байырғы түркі тайпалары өлген адамның сүйегні етінен пышақпен ажырататыны жөнінде жазылған деректер қытай жылнамаларында, арабтарда, Нершахи мен Табарида, сондай-ақ кейбір саяхатшылардың жазбаларында кездеседі. Н.П.Остроумов Түркістан үйірмесінің 1906 жылғы хатамасының 38-бетіне басылған мақаласында Астраханнан Хиуаға сапар шеккен Афросимовтың жолай бірнеше қазақтың мәйіт сүйегін етінен арылтып отырғанын көзімен көргенін жазады. Етінен арылтқан сүйектерді әспеттеп, қапқа салған. Көзге оғаш көрінетін мұндай істің мән-жайын сұраса олар өлген адамның Тұманды тау тумасы екенін, осы жерде дүние салып, бөтен қорымға жерленгенін атайды; бұл қазақтар марқұмның туыс-тумалары екен, содан оның сүйегін жинап алып ата-аналарына табыстау үшін арнайы келсе керек. Олардың айтуында өлген адамды ата-аналары, әйел-балалары жоқтай алмай отыр екен, салт-дәстүр бойынша жоқтау айтылып, сонан соң ғана ауыл маңындағы қорымға жерленетін көрінеді. Марқұмның сүйегі буын-буыны бойынша қатталып, барлық мүшесі толық жиналуға тиіс. Қазақтардың қалыптасқан салты немесе заңдары бойынша қайтыс болған адамды жат жерге жерлеуге болмайды, мәйітті туған жеріне алып келсе керек. Өлік жөнелтуге қаысты салт-дәстүр рухани мәдениеттің ең бір тұрақты қыртыстарының бірі екендігі аян. Бұл ретте қазақ арасында ХХ ғасырға дейін сақталған сағана там соғу, «сүйек қосу» дәстүрі байырғы замандардан бастау алатыны ден қойдырады. Алдымен қазақ даласындағы сағана тамдардың құрлыс бітімі және өлікті жерлеу (сүйек қосу) рәсімі зороастрлік дәстүрге мейлінше ұқсас екендігін атап өткен жөн. Алайда, бізге ден койдыратыны - казак халкынын өмірінде XX ғасырға дейін сак-талған «сүйек косу» салтынын уакыт жаі ынан үш-төрт мың жылдык мерзіммен үштасып, кеңістік жағынан еуразиялык алаппен тегіс дерлік сабактасып жаткандыгы болып отыр. Соз жоқ- кез келгеи элеумеітік оріада калыптасқан белгілі бір салт-дәстүрдің өзін-дік идеясы болады. Ру-тайпалыкжүйсні негіз еткен кошпелілер коғамында орныккан байырғы наным-сенім бойынша жэне со;і наным-сеніммен сабактаскан еалт-дэстүр бойышпа адам сүйегінің киелі еипаты бар. Бірішпіден, бакилық болған адам сүйегі өзінің кіндік қаны тамған, туған жсрінс бүйыруы керек. Өйткені, Көк Тэңірінен кейінгі күдірст Жер-ана. Адам өлімі өкі-ііііп, кайғы әкелсе, сол адам сүйегінің гуған жсргс бұйырмауы - олімнен де ауыр кунэ. Қазақ арасыида бағзыдан калыптасқан моиынга түмар тагу, ол тү.мар ішінс тугаи жердің гопырағын түю дәстүрі де ата мекен-исн еүйекті ажыратпауды мұрат түғудың белгісі болеа керек. Байырғы түркі тіліндегі «тоғма - иер» (туған + жер) сөздерінің қосы-луынан «іүмар» сөзінің пайда болуы эбден мүмкін. «Туған жсрдің топырағы буіырс-ын», «Тәнірім туған жердің топырағынан ажырата көрмееін» деп келетін бата-тілектер қазақ арасында күні бүгІнге дейін айтылады. >1пш, ру-тайиалык жүйені тірск стксп көшпелілер үшіп туып-өскен жер - К. Маркс айткандай, «сңбск құралы», күнкөріс көзі гана емес, сң алдымен мәңгілікпен табыс-і ырар кислі данскер. ЕкіншІден, көшпелі өмір-салт деген -гек қана ужымдасу, мүдде-мұрат біріктіру аркылы мүмкІн болатын әлеуметтік қү-былыс. Ал көшпелі омір-салт жағдайында үжымдасу, мүдде-мұрат біріктіру аркылы калыптасатын өмір-салт өзінен-өзІ ру-тай-палық жүйені дүниеге кслтіреді. Себсбі. .үжммдасу (қауымдасу) үшін алдыыеп етжа-қыі! туыстар, одан прі көрші-колаңдар бір мақсат жолында бас біріктірулері керек. Яғни, кауымдасудан бастау алатын ру-тайпалық жүйе - кәшпелілер үшін бакытты е.\пр сүрудің алғы шарты. Бұл ретге де баііыргы наным-еенім бойынша кандас-туыс болу, одан әріауылдас-кауымдас болу тск кана түрмыс-тіршілік қажеттілігінін айгагы емес. ең бастысы - Тәңірдін калауына саіі киелІ (сакральный) жаралым. Демек, баки-лык болған адамның сүйсгі өз эулетінің, өз рулаетарынын сүйегіне косылмаса. оның рухы о дүниеде дс мэңгілік жетімсіреп өтеді жәпе арггағы эулет-рулаетарын айыкпас окініш ғіен ұятқа қалдырады. Былайша аЯтканда. «еүйекке таңба» болады. Қазак тіліндегі «сүйек болу», «сүйек жаңғырту», «еүйек гамыр болу» деп келетін т^:ракты тіркестерДІҢ астарыпда туыста-судың, яғни, ұжымдасып ғіршілік к^рудын киелі үрдіс екенін де білдіретін маі ына бар. Дэстүрлі қазақ қоғамында ру-танпалық жаралымды кис т\ту. сол ру-тайпалық жүйенің бастау негпі (ядросі.і) болып габі.і-латын эулеттестер мен аталастардын сүйегін ажыратпау, ол үіпііт сағана там соғу, о дүниелік болған ағайьшның сүйегін косу -ертеден калыптасқаи наным-еенімнің көрі-пісі. Осы түста байырғы наным-сенім аста-рындағы нақтылы өмір мұктаждьп ым да аңғару киын емес. Адам «бакида» бірге болу үшін, алдымсн «фәниде» бірге болуы, яғни, «фэниде» кандас-туыс, аталас-рулас болуы шарт. Бұл дегемінн ішным-сенімі е гұгыр болған идеяның тіршілік мұктажынан бастау алып жатқанын пайымдатады. Сопді.іктан да сағана тамға кездейсок адамдардьщ сүйегі койылмайды, міндеттІ түрдс тІршілікте кан-дас-туыетас, аталас-рулас болгап аламдар-дың сүйектері косылады. Демек, көшпелілер коғамыпда ұжымдык өмір-салтка, яғни, эулеітес, аталас, рулас болып тіршілік құруға қоғамдық өмірдің бірден-бір кажет-тілігі ретінде эу бастан-ақ киелі сипат дарытып қарайтын таным-түсінІк калыптас-қан деген соз. Әрбір рудың ұранының, таң-басының және киесІнің міндетті түрде бо-луының да бір себебі осында, Қазак ара-сында әулет-ата меп ру-тайпаны ұлықтау, кие тұту сезімі күні бүгіиге дейіи сакталған. Ұжымдык өмір-салтты тіршіліктің тірегіне балау, әулет-аталык, ру-тайпалык жаралымды кие іұгу, еондыктан да аруақтар рухының о дүниеде де бірге болуы үшін «сүйек косу» салтын сақтау, мінс, осыпыц бэрІ де, сайып кслгенде, өмір-тіршіліктің |