Семянькова. Стылістыка і КБМ. А. М. Багамолава, Г. К. Семянькова
 Скачать 1.76 Mb.
|
Практыкаванне 186. Прачытайце верш. Знайдзіце словы, якія негатыўна ўплываюць на чысціню мовы.Пра вечнасць гадаюцца гадкі, А ў вечнасці свой век кароткі, – Якжбэта ў змайстраванай хаткі, Якжбэта ў парома ці ў лодкі. Забудзем сумненняў імкненні. Адкінем і самі сумненні. Ланцуг неадольных жаданняў Расшырыць бясконцасць світанняў. (І. Чыгрын) Якжбэта – якраз што, якраз бы, ведама ж. Практыкаванне 187. З якой мэтай парушаецца лагічнасць маўлення (неадпаведнасць зместу выказвання аб’ектыўнай рэчаіснасці) у дзіцячых творах? Змей
Зуб у змея забалеў. Змей лячыў яго заўзята. Зёлкі клаў сабе на пяты, Лез у гразь, як парасё, – Але зуб баліць – і ўсё. (С. Сокалаў-Воюш)
Лапкай мяккай без вады Умываюцца каты. Мыюць вушы і насы І на спінцы валасы. Так, як мамы, Так, як таты, Мыюцца і кацяняты. (А. Кавалюк)Практыкаванне 188. Прачытайце. Назавіце словы і выразы гутарковага стылю. З якой мэтай аўтар выкарыстоўвае іх у сваім творы? Ці можна сказаць, што аўтар “засмечвае” мову персанажаў? Чаму? Гастрыт (весела). Жывеш? Мульцік. Жыву. Гастрыт. А чаго гэта ты рагочаш? Мульцік. Хачу і рагачу. Гастрыт. Атрымаў, я бачу? Мульцік. Ну, атрымаў, а табе што? Гастрыт. Давай пачытаю… Мульцік. Ідзі, Мікіта, не чапляйся… Гастрыт. Грошай, канечне, просіць. Прапіўся да ніткі, во і бацьку ўспомніў. Мульцік (стомлена і не злосна). Каб ты здох! Ну, што ты за чалавек? Гастрыт, адно слова. Гастрыт. Чаго ты на ўвесь свет злуеш? Дзяцей разагнаў, яны да цябе ні нагой, вось і злуеш. Гастрыт. Я – дрэнны. Я разагнаў. А ты добры. І да цябе не едуць… Мульцік. Гваздану я цябе калі-небудзь… Гастрыт. У суд падам. Пасадзяць… Мульцік. Прэмію дадуць. Ад цябе ж ва ўсім свеце холадна… Ідзі, ідзі, я табе сказаў… Гастрыт. Я па свой чайнік прыйшоў… Забыўся тут… Дзе падзеў? Мульцік. Вунь стаіць! Практыкаванне 189. "У многіх выпадках, – піша І.Я. Лепешаў, – запазычанні ўскладняюць успрыняцце, зацямняюць сэнс інфармацыі". Дакажыце ці аспрэчце гэтую думку з дапамогай наступных радкоў:
Практыкаванне 190. Прачытайце прыклады і знайдзіце наватворы. Якія з іх утвораны на ўзор прадуктыўных мадэляў? Ужыванне якіх абумоўлена стылістычнымі мэтамі? Якія наватворы функцыянальна неапраўданыя і чаму?
Практыкаванне 191. Прачытайце ўрывак з апавядання Янкі Брыля “Яна”. Які неалагізм ёсць у гэтым урыўку? У адпаведнасці з якой словаўтваральнай мадэллю ён утвораны? Што абазначае гэты наватвор? З якой стылістычнай функцыяй ён выкарыстоўваецца? Але тут нехта ўзяў і павалок яго некуды ад усіх, прымусіў яго расплюшчыць салодкія вочы і ўбачыць раніцу, і гумно, і старэйшага брата, які будзіў яго. “Пачакай, пачакай, вось, вось ужо ўсё, зараз я…” – прасіўся ён думкай у брата і зноў нырнуў у сон… Але брата нельга было ўпрасіць. Прыйшлося здацца. Ён прачнуўся і сеў, сонна пачаў надзяваць кашулю, а ў паўсне была яна, і ён усё ляцеў, ляцеў і ніяк не мог даляцець да яе. – Добра, добра, калі ты вельмі!.. – сказаў ён уголас на сябе самога. І хацеў яшчэ дадаць: “Рассаладзеў!..” Практыкаванне 192. Якую стылістычную функцыю выконваюць у наступных кантэкстах моўныя сродкі, узятыя з іншых моў? З цёмнай кухні ў хату ўвайшла высокая, бравая дзеўка гадоў дваццаці, задорна паўнагрудая, з харошай усмешкай на крыху запоўных губах. Мокрыя светлыя валасы пад стракатай хусцінкай, ватоўка расшпілена на сіняй, у белы буйны гарошак сукенцы, моцныя, стройныя ногі ў бліскучых, толькі што з вады, гумавых ботах. – Купалысь, Наталачка? – пакланіўся наш матарыст. – А ўжэ ж, Раманачка! – адказала дзяўчына. – А плэчыкы так без мяне і ны змылы? – Вой, дывысь!.. Зараз унукы будуць, а він… Ану, куды лезеш з рукамы? – Колы ж бо я, Наталачка, толькі пабачу вашу чудэсну маладу красу, так бедныя гочы моі… – То, можа, хоць полячку? Посля купання вам… – А вы, дідусю, нэ ўладэтэ? Падражніўшыся трохі, Раман і Наталка ўзяліся за рукі, далоньмі пад локці, і, як толькі з пласцінкі пачулася полька, пайшлі. (Я. Брыль) Практыкаванне 193. Знайдзіце ў прыведзеным урыўку словы-паразіты. Паразважайце пра іх месца ў гэтым тэксце, а таксама ў мастацкім і ў гутарковым стылях. Альжбета (дастаючы настольнік з куфра). З кім ты гэтак намурзаўся? Сцяпан (закурваючы люльку). Я і з тым, я і з сім, а ты, каханенькая, родненькая, згадай, – з кім? Альжбета. А немач цябе ведае, з кім! Сцяпан. Ці ж я не казаў, што ў цябе тут (торкаючы сабе пальцам у лоб) не ўсе дома? Але слухай: з зяцем! Альжбета (здзівіўшыся). З зяцем?! Сцяпан. Так, так, каханенькая, родненькая. Хто з сватам, хто з сваццяй, а як Сцяпан Крыніцкі, дык з родным зяцем. Альжбета (накрываючы стол). Такі праўду кажуць, што гарэлка людзей з поля зводзіць. Калі ж ты ўспеў яго нажыць?.. Дачка яшчэ замуж не выйшла, а бацька ўжо зяця мае. (Я. Купала) Практыкаванне 194. Прачытайце ўрыўкі з твораў для дзяцей, звярніце ўвагу на выдзеленыя словы-неалагізмы; прааналізуйце іх змест, словаўтваральную мадэль і функцыю. Паразважайце, якім павінен быць неалагізм у мове твораў для дзяцей.
Практыкаванне 195. Якую стылістычную функцыю выконваюць жарганізмы ў мастацкім стылі? Знайдзіце жарганізмы, ахарактарызуйце словаўтваральную мадэль, паводле якой яны ўтвораны, назавіце функцыю.
Практыкаванне 196. Прачытайце ўрыўкі з вершаў Максіма Багдановіча. Знайдзіце словы, не ўласцівыя сучаснай беларускай літаратурнай мове. Чым абумоўлена іх выкарыстанне? Ці засмечваюць яны мову твораў? Чаму? … Усё дзіка, пустынна імшыцца, Агністая спёка стаіць. На моху між спелай брусніцы Лясун адзінокі ляжыць; Брыдзець, пахіліўшысь панура, Лясун на раздоллі дарог. Абшарпана старая скура, Зламаўся аб дзерава рог…; … Бяспамятна колы кіхаю, Хілюся да дна галавой – І ўжо я драмлю, засыпаю Пад шум непагоды глухой; Іскрацца зорак сняжынкі маркотна, Збожжа пакрылася шызай расой… Кіньма жа думкі аб долі гаротнай, Хоць бы на момант спачнем душой! Практыкаванне 197. Знайдзіце ў прыведзеных урыўках слоўныя паўторы, таўталагічныя і плеанастычныя выразы. У якіх выпадках яны парушаюць чысціню маўлення, а ў якіх з’яўляюцца сродкам стварэння экспрэсіўнасці радка? А. Я рабыня, рабыня, Я чорная, чорная, чорная, Любы мой, не з табой, А з праклятай бядой заручоная. А. Куляшоў. Б. Разбой. Вайна і зноў вайна. Хапіла і крыві і болю. Усё было – чаго ўжо болей? Скажы, у чым твая віна, Адкрый, у чым віны прычына, Мая самотная Айчына? У. Някляеў. В. І тая травіначка, што ў сне да мяне прытулілася, Таксама травою стамілася быць у траве, Ды ўсё так сплялося, звязалася, перакруцілася – Бог разарве. У. Някляеў. Г. Чужы чужым – яны знайшлі свайго, Не свой сваім – яны пайшлі з чужымі, Не тузайся ні з тымі, ні з другімі: Як ты адзін – ты больш за аднаго. У. Някляеў. Практыкаванне 198. Параўнайце сказы з апавяданняў Міхася Лынькова ў дзвюх рэдакцыях. Чаму пісьменнік замяніў асобныя словы іншымі?
Практыкаванне 199. Прачытайце, адзначце выпадкі парушэння чысціні маўлення ў публіцыстычным стылі і выпраўце памылкі.
– Не бачыш, не выспаўся, адвалі! – А што прычапіўся, адмарозак? – А ты ЛCD каштаваў? – спытаў першы. – "Бабак" няма. Ды на фіга? І не ад такога дах зносіць, – адказаў другі і піхнуў нагой пярэднюю лаўку;
Практыкаванне 200. Якія неалагізмы называюцца індывідуальна-аўтарскімі? У якім выпадку словы-наватворы не засмечваюць мову, а з'яўляюцца сродкам стварэння слоўнай экспрэсіі? Прачытайце наступныя сказы і прааналізуйце мэтазгоднасць выкарыстання выдзеленых слоў.
Практыкаванне 201. Прачытайце. На прыкладзе прыведзеных урыўкаў раскажыце пра багацце беларускай мовы, яе адметнасць, хараство. 1.У бары заўсёды крычаць, пералятаюць з галіны на галіну дразды, сойкі, пырхаюць курапаткі, цецерукі, бегаюць лісіцы, зайцы, вавёркі, вожыкі… Хапае тут і мурашак – цэлыя кучы, горы вунь, куды ні паглядзі. У бары растуць надта ж прыгожыя чорнагаловыя баравікі, можна знайсці тут і масленіка, рыжыка, махавіка, лісічку, сыраежку, а ўвосень аж зямлю рвуць, падымаюць усюды чародамі, нерушамі ігліцу зялёнкі і падзялёнкі… Зусім іншае – чарналессе. Яно заўсёды ў лагчыне, бліжэй да балота, да вады. І растуць, раскашуюцца там граб, дуб, ясень, клён, ліпа, вяз, рабіна, каліна, хмель, маліна, ажына… Што ж да грыбоў… іх таксама поўна на чарналессі. Толькі іншыя, не такія, як на бары. Тыя ж баравікі тут не чорнагаловыя, а белаватыя і вялізныя: два-тры – і поўны кашэль. Растуць тут і лісічкі, сыраежкі, а найлепей – абабкі, падасінавікі, грузды, апенькі… Са звяроў тут можна сустрэць казу, аленя, дзіка, лася, куніцу, гарнастая, і, вядома ж, ваўка. Гэты ўсюды блукае, усюды паспявае пабываць. З птушак – саву, зязюлю, голуба, кляста, жаўну, крутагаловіка, таго ж дзятла… Наогул, увесь палескі лес надта ж багаты на птушак, звяроў, грыбы, ягады… (Б. Сачанка) 2. Мы часта самі адчувалі, што адной кнігі не можам дачытаць, а другая чытаецца лёгка, ад яе нельга адарвацца. Усё ў ёй хораша, натуральна… І сакрэт гэтага майстэрства просты – мова. Трэба ведаць яе чараўнічае багацце і законы будовы, лад яе. Калі пісьменнік ведае прыроду слова, на сваім часе, на сваім месцы, у залежнасці ад карціны, ён можа сказаць: падмерзла, падмарозіла, умарозіла, падшэрхла, прыстала, зацягнула лядком, стужэла; гуткацца, гацкацца, гутатацца, калыхацца, люляцца, гойдацца, чэкацца. Мы, на жаль, найчасцей прывыкаем да якога-небудзь аднаго слова і карыстаемся ім ва ўсіх выпадках, напрыклад: "накіраваўся", забыўшыся, што ёсць сінонімы, якія адразу могуць ажывіць карціну сваім асаблівым каларытам: пайшоў, пашыбаваў, скіраваў, узяў кірунак, узяў напрамак, пасігаў, пакрочыў. (Я. Скрыган) Практыкаванне 202. Прачытайце верш, назавіце моўныя сродкі, якія ілюструюць багацце беларускай мовы. Акрэсліце мэту выкарыстання найбольш прадуктыўнай лексіка-семантычнай групы слоў у гэтым вершы для дзяцей. У нашым краі – Беларусі – Ёсць буслы, сарокі, гусі, Качкі, чыбісы, саколкі, Чаплі, совы, перапёлкі, Каршуны, сіваваронкі, Жаўранкі, шчыглы і сломкі, Галкі, крумкачы, вароны, Галубочкі нахахлёны, Дзятлы, чыжыкі, зязюлі, Кулікі, сяўцы, жаўнулі, Шпакі, зяблікі, цяцеры, Курапаткі пер'ем шэры, Ластаўкі і верабейкі, І сініцы, салавейкі, Сойкі, пігліцы, удоды, Што лятаюць без ахвоты. Каля рэчак, на лужайках Ёсць глушцы, стрыжы і чайкі, І вядуцца на балотах Жураўлі ў густых чаротах; Па надворку, каля хаты, Ходзяць куры й кураняты. Хто сакоча, хто кудахча, Хто па стрэхах спрытна скача, Хто на кусціку ў садочку, Хто на полі, хто ў лясочку, Хто высока ў паднябессі Моўчкі ўецца або з песняй: Пачнуць хорам – не здзівіцца. Ёсць дзе пець і весяліцца! (А. Гурло) Практыкаванне 203. Прачытайце ўрыўкі з мастацкіх тэкстаў і адкажыце, якія словы адлюстроўваюць моўнае багацце мележаўскіх твораў. Адзначце сінонімы і назавіце іх віды. 1. Васіль ішоў і ішоў на яе [траву], лажыў і лажыў яе ў роўны радок злева, вёў і вёў касу, вёў і вёў касою справа налева, ён ішоў і ішоў уперад, каб не паддавацца стоме, адужаць яе і наперакор ёй ісці і ісці, ён ішоў і ішоў мах за махам, лапаць за лапцем, адужваў цяжар у нагах, у спіне, у руках – ішоў і ішоў, ён адужваў кволасць, адужваў сябе; касіў, пакуль не знясіліўся да рэшты. Пакуль ужо не мог узняць касу. Тады павярнуўся, грузнучы па калена, распырскваючы гарачую ваду, ледзь цягнучы ногі, усё сваё здранцвелае цела, павалокся назад. Дашаргаў пасталамі да воза, паставіў касу і, не здымаючы з рукі мянташкі, падрэзаным дрэвам зваліўся ў траву. 2. Вецер біў у твар, у грудзі… Вецер ірваў полы шыняля, вецер за дзень вымеў белую муку, пазаганяў яе па шчылінах, па закутках… Ні дажджу, ні снегу не было, сцябаў адно халодны вецер. І днямі і начамі, не сціхаючы, гайсаў над зямлёй сухі сіверны вецер… Мокры вецер тут насядаў дужэй, лёгка працінаў зрэбную сарочку, абліваў цела такім холадам, што бралі дрыжыкі. Вецер таксама цешыўся людскім неспакоем; халодны вецер такі выдзімаў тлум з галавы, думалася ясней. Вакол, ападаючы, шамацела лісце, угары маркотна, цягуча шумеў густы вецер. Практыкаванне 204. Прачытайце, знайдзіце ў сказах сінонімы. Акрэсліце іх значэнні, віды, функцыі.
Зязюля ў лесе раніцой, Забудзь, што ўсё адгаманіла, Адкукавала, адышло. (А. Куляшоў)
Але танкісты цяпер адчувалі побач шасэ. Магістраль была як бы арыенцірам. Па якіх дарогах і сцежках ні рушылі б артылерыйскія дывізіёны, пехацінцы, што наступалі на Мінск, – усе адчувалі побач з сабою стралу магістралі. Яна быццам указвала кірунак. (І. Мележ);
Практыкаванне 205. Параўнайце розныя рэдакцыі ўрыўкаў з твораў мастацкай літаратуры. Чым тлумачацца зробленыя аўтарамі замены?
Практыкаванне 206. Прачытайце ўрывак з паэмы Янкі Сіпакова “Рэха”. Дакажыце, што тут паўтор слоў з’яўляецца мастацкім прыёмам. Якія моўныя сродкі гэтага ўрыўка дазваляюць гаварыць пра багацце паэтычнай мовы аўтара? Цёплы ранак, светлы ранак, звонкі ранак між ажын, Разбудзілі нечакана, нечакана вы мяне. Я ж схаваўся так далёка, так далёка ад сцяжын, Што маё лагво і вецер, нават вецер абміне. А над краем ціхі ранак, ціхі ранак, нібы звон, Паўтарае, што ні скажаш, што ні скажаш сам сабе. Уздыхнеш ты – і ўздыхае, уздыхае цяжка ён, Засапеш – і наваколле, наваколле засапе. Ты шапнеш – і горы ўсюды, горы ўсюды задрыжаць. І пакоцяць шэпт твой гулкі, шэпт твой гулкі па зямлі. Людзі здзівяцца: нікога – бач, нікога не відаць, Толькі шэпча нехта побач, хтосьці побач між далін. Практыкаванне 207. Якія сінтаксічныя фігуры заснаваны на паўторы слоў? Падмацуйце прыкладамі свае разважанні. Знайдзіце ў прыведзеных прыкладах адпаведныя сінтаксічныя фігуры, акрэсліце іх стылістычную ролю.
каб вырвацца з гэтай вязніцы, каб зрабіцца відушчым, каб спасцігнуць суладнасць, каб дакрануцца сутнасці рэчаў і слоў. (У. Арлоў)
ты – для мяне, я – для цябе. Вусны ратуюць вусны, цела ратуе цела, душа ратуе душу. Знікаем у полымі паратунку, каб памерці разам і разам уваскрэснуць. Уваскрэсну на досвітку: спіць за вакном аснежаны горад, чужое дыханне кранае шчаку. (У. Арлоў)
і людзі, якія жылі і якія яшчэ не жылі, – у завеі, і я таксама ў завеі… (А. Разанаў)
Начных нябёсаў Спелым белым налівам Весела каціўся месяц, Смела спелячы Белыя зоркі На сінім аксаміце Начных нябёсаў. (А. Багамолава)
Прыйдзі – як бура на зямлю, – Не страшна мне, бо я – кахаю, Не скрушна мне, бо я – люблю. Я ўсё сцярплю, я ўсё стрываю І ўсё навек благаслаўлю – Адно адчуй, як я кахаю, Адно спазнай, як я люблю. Ці зладжу я з табой – не знаю, І аб адным цябе малю: Не папракай, што я кахаю. Не праклінай, што я люблю. (Н. Гілевіч) Практыкаванне 208. Прачытайце ўрыўкі з тэкстаў розных стыляў і адкажыце, якія часціны мовы і з якой мэтай у іх паўтараюцца?
Іх трэба навучыцца чытаць і разумець. Воблакі бываюць высокія і нізкія. У два паверхі воблачкі. Ёсць хмаркі. Ёсць похмаркі… Воблакі ўпрыгожваюць неба, апранаюць яго. То, бывае, усё яго паб’е на груды. То воблачная града шлейфам-шалікам працягнецца ад небасхілу да небасхілу. То коўдрай зацягне ў адным баку. То серабрыстымі фіранкамі перыстыя хмаркі доўга вісяць на вялікай вышыні… Але ў мяне, малога, з воблакамі была свая размова. Я вучыўся разумець іх, як само жыццё. І што толькі не нагадвалі яны мне! Чаго не ўяўлялі сваім выглядам! Рознае. І чалавека. І жывёлу. І страшыдла. І нават папярова-белую з пялёсткамі ружу. (І. Грамовіч)
Найлепшых сяброў без пары. Замены ж сябрам не бывае – Навек нам даюцца сябры. (Н. Гілевіч)
Я не хачу, каб закаханасць перарастала ў каханне. Над ім злавесна пацепваецца асінавае лісце нянавісці. Дык будзь жа вечнай, мая закаханасць, узгадаваная мудрымі анакрэонтыкамі, чыёй паэзіяй таропка наталяюцца мае вясёлыя дотыкі да тваіх рук, да тваіх ног… (Л. Дранько-Майсюк) Практыкаванне 209. Зрабіце аналіз празаічнага ўрыўка з рамана І. Пташнікава “Мсціжы” паводле сінтаксічнага багацця, г.зн. выкарыстання разнастайных сінтаксічных канструкцый – неаднатыпных простых і складаных сказаў. Бацяны ўгадваюць, што будзе сухое лета. Можа, па тым, што сухое лета чуюць і змеі, і жабы і спаўзаюць адусюль з лагоў немаведама куды ў балота, а бацянам тады клопат? Бацяны чуюць голад і скідаюць малых, бо як іх тады пракорміш? Бацяны сёлета пакінулі сабе толькі аднаго малога. Малы быў позні – яшчэ вучыўся цяпер лятаць: скакаў з самай раніцы на гняздзе – старых ніколі днём не было, лёталі немаведама куды – і махаў чорным крыллем. Доўга і настойна – раз за разам. Пасля пачаў злятаць з гнязда за гароды на лог пад раку. Ківаўся, летучы, – здавалася, зваліцца ў баразну на ржышча… Ногі ў бацяна былі яшчэ цёмныя і цёмная дзюба. Ён хадзіў па лагу, торкаючы дзюбай у сухую траву, пасля доўга разбягаўся, каб узляцець з зямлі… Вечарам на гняздо варочаліся старыя бацяны. Двое. Адно за адным. Ляцелі над Загуменнем з Белай дарогі – з Курачовых цянёў: здалёку. Плылі ўгары роўна, цяжка, было чуваць на двары, як у іх шастае крылле. Смела спускаліся ў гняздо, ціха клекаталі, як ад радасці, і браліся карміць маладога. Практыкаванне 210. Прачытайце дыялог з рамана В. Казько “Неруш” і адзначце ў ім слоўныя паўторы. Паразважайце аб прычынах узнікнення паўтораў такога кшталту ў дыялогах мастацкага і гутарковага стыляў. – Ты, відна па ўсім, вялікі чалавек, вялікі начальнік. – Вялікі, бацька. Вышэй за мяне тут вось нікога і няма. – Гэта добра, што ты выбіўся ў людзі. А я вось буракі саджу. – Таксама няблага, бацька, добрыя буракі? – Уга, яшчэ якія. Мы вось са старой больш двох не здолеем і падняць. Зямля, торф радзіць пачаў. – Гэта таксама няблага, бацька. Раней жа тут трыццаць-сорак пудоў хлеба з дзесяціны – больш і не ведалі. – Уга, трыццаць-сорак, насенне збіралі. А цяпер усё з зямлі само прэ. – А ты ўсё незадаволены, усё табе мала. – Мне хапае, гектар калгасных буракоў з бабай узяліся дагледзець. Восенню сабяром, здадзім… – І заробіце добра. – Заробім добра, панесці б… – Вось бачыш, на што ж ты крыўдзішся? – А і жалюся табе: панесці б… Практыкаванне 211. Прачытайце, знайдзіце перыфразы. Адкажыце, да якіх слоў яны выступаюць у якасці індывідуальна-аўтарскіх сінонімаў. Якія камунікатыўныя якасці беларускай мовы дэманструюць перыфрастычныя выразы?
Практыкаванне 212. Прааналізуйце з боку фразеалагічнага багацця мову твораў для дзяцей. Што дае ўвядзенне ўстойлівых выразаў у такія творы?
Практыкаванне 213. Прачытайце. Назавіце лексічныя сродкі выразнасці, акрэсліце іх ролю ў мастацкім кантэксце.
Практыкаванне 214. Прачытайце. Знайдзіце лексічныя сродкі выразнасці ў паэтычным радку Максіма Танка.
Практыкаванне 215. Знайдзіце марфалагічныя сродкі выразнасці ў прыведзеных урыўках з твораў Янкі Сіпакова. |