Семянькова. Стылістыка і КБМ. А. М. Багамолава, Г. К. Семянькова
 Скачать 1.76 Mb.
|
|
Граматычныя асаблівасці гутарковага стылю: 1) назоўнікі, прыметнікі, прыслоўі з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі: дачушка, сынуля, сынок, бабулечка, здаравенны, даміна, насяра, ладненька, хуценька; 2) суфіксы -ух-/-юх- (свякруха, сцяпуха ‘стыпендыя’, галадуха, класуха ‘класны кіраўнік’, бытавуха, весялуха), -ун-/-юн- (гаварун, пяюн, лізун), -ан-/-ян- (старыкан, братан), -аг-/-яг- (бедалага, салага, бадзяга), -эч- (макрэча, халадэча, пустэча), -анк-/-янк- (гулянка, п’янка), -уг-/-юг- (свалачуга, падлюга), -к- (умывалка, кладоўка), -іх- (казліха, чувіха) у назоўнікаў; 3) суфікс -к- у назвах жанчын па іх сацыяльным становішчы, родзе дзейнасці, прафесійных занятках: бібліятэкарка, кандуктарка, доктарка, прафесарка, сакратарка, лабарантка. Нагадаем, што ў афіцыйна-справавым стылі пры называнні жанчын выкарыстоўваюцца адпаведныя назоўнікі мужчынскага роду: бібліятэкар Іванова, кандуктар Смірнова, доктар Залеская, прафесар Маслава і г.д.; 4) суфіксы -іх-/-ых- пры азначэнні жанчын па мужу і -оўн- /-еўн- пры называнні жанчын па бацьку: Барысіха ‘жонка Барыса’, Сімоніха ‘жонка Сымона’, каваліха ‘жонка каваля’, Бандароўна ‘дачка бондара’. Такія найменні нярэдка замацоўваюцца за іх носьбітамі як мянушкі; 5) няпоўныя назвы, эліптызацыя тэрміналагічных і наменклатурных спалучэнняў: Гэты трамвай ідзе на Маскоўскі[на Маскоўскі праспект]? Не забудзь пакласці ў суп пару лістоў [лаўровых лістоў]; Ці даеду я натройцы [тралейбусе №3] да вакзала?; Вадзіцель, спыніцеся каля Полацкага [Полацкага рынка]! 6) абрэвіятуры, утвораныя шляхам усячэння адзіночных слоў: спец ← спецыяліст, док ← доктар, фак ← факультэт, маг ← магазін. Часта да такіх усечаных асноў далучаюцца суфіксы: алкаголік, велік, відзік, тэлек, мульцік, фотка, спяцоўка [45, с. 21]; 7) абрэвіяцыя спалучэнняў: практычныя заняткі → пэзэ, беларуская мова → белмова, фізічная культура → фізра, сусветная і айчынная культура → сак, руская літаратура → русліт; 8) наяўнасць кандэнсатаў – скарочаных адпаведнікаў агульнапрынятым спалучэнням: роба ← рабочае адзенне, лаба ← лабараторная работа; 9) назоўнікі з суфіксам адзінкавасці -ін-/-ын-, які надае слову адценне фамільярнасці: газеціна, паперына, адзежына, саломіна, цукерчына, ягадзіна; 10) паўторы слоў (прыслоўяў, прыметнікаў і інш.) для ўзмацнення экспрэсіі: нізка-нізка, хуткі-хуценькі, снег-снег, холадна-холадна, доўга-доўга, мокры-макрусенькі. Марфалагічныя рысы гутарковага стылю наступныя: 1) высокая частотнасць назоўнікаў у форме назоўнага склону, рэдкае ўжыванне формаў роднага склону са значэннем параўнання і якаснай характарыстыкі. Амаль не выкарыстоўваецца творны са значэннем суб’екта дзеяння; 2) перавага формаў з прыналежнымі прыметнікамі над сінанімічнымі формамі роднага склону назоўнікаў: быкаўскія аповесці, Алесеў канспект, Кацін рэцэпт, Васеў падручнік, братава жонка – замест аповесці Быкава, канспект Алеся, рэцэпт Каці, падручнік Васі, жонка брата; 3) шырокае выкарыстанне займеннікаў, якія не толькі замяняюць назоўнікі і прыметнікі, але і ўжываюцца без апоры на кантэкст, напрыклад: Яна такая гаспадыня!; На вуліцы такі снег! Як бачна з прыкладаў, такія займеннікі абазначаюць станоўчыя якасці і па функцыі набліжаюцца да ўзмацняльных часціц; 4) займеннікі ў спалучэнні з інфінітывам могуць ужывацца замест назваў прадметаў, гэта значыць выключаць назоўнікі са сказаў: Дай чым напісаць!; Купі чаго на абед!; Прынясі чаго пачытаць!; У цябе ёсць чым разлічыцца? 5) нізкая частотнасць ужывання назоўнікаў і прыметнікаў, што звязана, па-першае, з выкарыстаннем замест іх займеннікаў, па-другое, з тым, што прадметы і іх прыметы вядомы ці бачны субяседнікам; 6) перавага дзеясловаў над назоўнікамі. Найбольш ужывальнай з’яўляецца асабовая форма, амаль не выкарыстоўваюцца дзеепрыметнікі і дзеепрыслоўі; 7) формы дзеясловаў, што абазначаюць аднакратнасць дзеяння: крутануць, сцебануць, піскнуць, рыпнуць, скрыпнуць, чхнуць, тузануць; 8) ужыванне выклічнікаў, дзеяслоўных формаў са значэннем аднакратнага імгненнага дзеяння: шусь, бразь, гоп, пырсь, скок, крамзель, брык, круць, верць, цап, трах, стук, гак, плюх, фыр; 9) службовыя часціны мовы (злучнікі, часціцы, выклічнікі) а, але, але ж, ну, дык жа, вось, значыць, гэта перадаюць пэўныя сэнсавыя адценні, запаўняюць паўзы ў спантанным маўленні, уводзяць рэплікі. Ёсць індывідуальныя словы, уласцівыя маўленню пэўных асоб: героі камедыі Янкі Купалы “Паўлінка” выкарыстоўваюць словы собственно, вось-цо-да, тудэма-сюдэма; 10) займеннік мы можа выступаць сінонімам да займеннікаў ты або вы. У гэтым выпадку зварот набывае адценне спачування, жартаўлівасці, паблажлівасці, іроніі: І колькі нам гадоў?; На што мы скардзімся?; Як мы сябе адчуваем?; Што мы будзем піць – чай ці каву? 11) ужыванне формаў аднаго часу ў значэнні іншага: Выходжу я ўчора з цягніка, а на пероне стаіць ён, мой дарагі Жэнька!; 12) ужыванне формаў дзеясловаў аднаго ладу ў значэнні іншага: Схадзіла б ты лепш да знахáркі; Раскажы я ўсю праўду – не паверылі б ніколі!; Сядзець, я сказаў, і перапісваць у чыставік!; 13) выкарыстанне субстантываваных прыметнікаў і дзеепрыметнікаў: Штосьці цябе на салёненькае пацягнула; Наліла б чаго гарачанькага, а?; Паеду ў Мінск на ранішнім, бо трэба ў дзесяць быць у Акадэміі навук; Пад’ёмныя выплацілі адразу ж, без затрымкі; Хто сёння дзяжурны?; А дзе ў вас тут прыёмная знаходзіцца? 14) выражэнне ацэнкі пры дапамозе прыметніка і часціцы аж: Ён такі худы – аж сіні! Сярод сінтаксічных асаблівасцей размоўнага стылю адзначым наступныя: 1) непаўната канструкцый, эліптычнасць, якія з’яўляюцца спосабам эканоміі моўных сродкаў, а таксама вынікам таго, што размова адбываецца непасрэдна паміж яе ўдзельнікамі, словы замяняюцца рухамі, жэстамі, мімікай. Няпоўныя сітуацыйныя сказы рэалізуюцца толькі ў размоўным стылі: [Сын пытаецца ў маці, якая памерала тэмпературу і глядзіць на тэрмометр] – Ну, што? Высокая? А.М. Пяшкоўскі, характарызуючы гутарковую мову, пісаў: “Мы заўсёды не дагаворваем сваіх думак, апускаючы з мовы ўсё, што дадзена абставінамі або папярэднім вопытам субяседнікаў. Так, за сталом мы пытаемся: “Вы каву ці чай?”; сустрэўшы знаёмага, пытаемся: “Ты куды?”; пачуўшы надакучыўшую музыку, гаворым: “Зноў!”; прапануючы вады, скажам: “Кіпячоная, не хвалюйцеся!”; бачачы, што пяро ў субяседніка не піша, скажам: “А вы алоўкам!” і да т.п.” [36, с.72]; 2) перавага простых сказаў над складанымі. У такіх сказах часта адсутнічае дзеяслоў-выказнік, што надае выказванню дынамічнасць: Заўтра чатыры пары; Я ў сталоўку; Ты дома? 3) ужыванне слоў-сказаў: – Дапаможаш рашыць задачу? – Канешне!; – Купіў хлеба? – Не; – Можна да Вас? – Заходзьце! 4) сярод складаных сказаў найчасцей выкарыстоўваюцца складаназалежныя і бяззлучнікавыя, якія нярэдка носяць ярка выражаны размоўны характар: Як уладкуешся – абавязкова пазвані; Ёсць людзі – іх нічога не цікавіць; 5) наяўнасць парцэляваных канструкцый: Учора сустрэла аднакласніцу. Каля ўнівермага; Добры Арцём чалавек. Выхаваны. Інтэлігентны;
9) складаназалежныя сказы, у якіх даданая частка стаіць у прэпазіцыі да галоўнай, таму лагічна і эмацыянальна выдзяляецца: З кім параіцца – не ведаю; Куды паступаць – яшчэ не вырашыў; Калі прыеду – пакуль што не ведаю; 10) інтанацыйнае раздзяленне тэмы і рэмы, афармленне іх у самастойныя фразы: – Цягнік на Маскву на якой платформе? – Цягнік на Маскву? На першай; – Як прайсці да гасцініцы “Лучоса”? – Да гасцініцы “Лучоса”? Далей па праспекце Чарняхоўскага метраў з трыста. Такім чынам, асноўным паказчыкам сінтаксічных адносін у гутарковым стылі з’яўляецца інтанацыя і парадак слоў. Інтанацыя, цесна звязаная з лагічнымі націскамі, тэмпам маўлення, тонам, тэмбрам, мелодыяй голасу, паўзамі і г.д., нясе значную сэнсавую, мадальную і эмацыянальна-экспрэсіўную нагрузку, робіць маўленне натуральным, выразным. Яна кампенсуе тое, што недагаворана, а таксама ўзмацняе эмацыянальнасць, з’яўляецца сродкам выражэння актуальнага члянення. Тэма выказвання падкрэсліваецца пры дапамозе лагічных націскаў, пагэтаму рэма можа быць размешчана ў любым месцы сказа. Напрыклад, пра змену надвор’я можна сказаць наступным чынам: Сёння ноччу абяцалі дождж. Сёння дождж абяцалі ноччу. Дождж абяцалі сёння ноччу. Абяцалі дождж сёння ноччу і г.д. СТЫЛЬ МАСТАЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ Стыль мастацкай літаратуры, або мастацкі стыль, займае асаблівае месца сярод іншых функцыянальных стыляў. Ён выкарыстоўваецца ў эстэтычнай сферы зносін, задавальняе духоўныя патрэбы грамадства. Усе моўныя сродкі, якія выкарыстоўваюцца ў гэтым стылі, падпарадкаваны функцыі эстэтычнага ўздзеяння на чытача або слухача. Яны цесна звязаны з ідэйна-кампазіцыйнымі задачамі твора, індывідуальнымі рысамі і мастацкім майстэрствам аўтара, асаблівасцямі таго асяроддзя, якое апісваецца. Як адзначае А.Я. Баханькоў, камунікатыўная функцыя выступае ў мастацкай літаратуры ў значна трансфармаваным выглядзе: інфармацыя, якую нясе мастацкі тэкст, не так адпавядае рэальнасці, як служыць для стварэння мастацкага вобраза гэтай рэальнасці [18, с. 343]. Пытанне пра месца мастацкага стылю ў сістэме функцыянальных стыляў вырашаецца па-рознаму. Адны даследчыкі (В.У. Вінаградаў, Р.А. Будагаў, М.Н. Кожына, А.Н. Васільеў, Б.Н. Галавін) уключаюць яго ў сістэму функцыянальных стыляў. Другія навукоўцы (Л.Ю. Максімаў, Н.А. Мяшчэрскі, М.М. Шанскі, Д.М. Шмялёў, В.Д. Бандалетаў) сярод функцыянальных стыляў не называюць мастацкага, вылучаючы такую моўную катэгорыю, як мова мастацкай літаратуры, і аргументуючы гэта наступным: 1) мова мастацкай літаратуры не ўваходзіць у паняцце літаратурнай мовы; 2) стылю мастацкай літаратуры ўласціва незамкнёнасць: у яго ўключаюцца сродкі іншых функцыянальных стыляў; 3) мастацкі стыль выконвае асаблівую, эстэтычную функцыю, якая выражаецца ў даволі спецыфічным адборы моўных сродкаў. Сапраўды, мова мастацкай літаратуры і літаратурная мова – паняцці нераўназначныя. Літаратурная мова – унармаваная, узорная, правільная мова, у якой не дапускаецца ўжыванне дыялектызмаў, жарганізмаў, грубых і лаянкавых слоў, індывідуальна-аўтарскіх неалагізмаў і іншых пазалітаратурных сродкаў. Мова ж мастацкай літаратуры з’яўляецца паняццем больш шырокім, чым літаратурная мова: яна нярэдка выходзіць за межы літаратурнай мовы і ўключае нелітаратурныя элементы, а таксама сродкі і нават урыўкі з розных функцыянальных стыляў (афіцыйна-справавога, публіцыстычнага, навуковага, размоўнага), што абумоўлена зместам твора, аўтарскай задумай, у тым ліку стылізацыяй. Стылізацыя – мэтанакіраванае ўзнаўленне ў мастацкіх творах моўных асаблівасцяў стылю пэўнай эпохі, літаратурнага напрамку, сацыяльнага асяроддзя, індывідуальнай манеры пісьменніка, выбраных аўтарам у якасці аб’екта пераймання (імітацыі) [60, с. 45]. Навукоўцы вылучаюць наступныя віды стылізацыі: 1) стылізацыя, арыентаваная на фальклорныя жанры; 2) гістарычная стылізацыя, якая аднаўляе пэўную эпоху, побыт, звычаі, асаблівасці мовы тагачасных людзей; 3) сацыяльная, якая дае магчымасць перадаць псіхалогію, інтэлектуальны і маральны ўзровень дзейнай асобы; 4) стылізацыя, якая ляжыць у аснове літаратурных пародый; яна імітуе стыль пісьменніка ці літаратурнага кірунку. Разгледзім адзін з відаў стылізацыі на прыкладзе ўрыўка з п’есы “Вечар” А. Дударава: В а с і л ь (адзін). Ты не крыўдуй на яго… Душа ў чалавека баліць. Нічога за жыццё нікому не аддаў… Аддаць трэба… Трэба… Тады ты і сагрэеш, і суцешыш, і сілы пад старасць дасі… Праўда? Слухаеш? Пайду свіннату сваю карміць… Чуеш, вішчаць? Эх, ручухны мае, ручухны!.. Што ж гэта вы так расхадзіліся? Ці не дождж збіраецца?.. Не падобна як быццам… Г а н н а. Канчай маліцца – будзем весяліцца… В а с і л ь. Хлеба купіла? Г а н н а. Ага… В а с і л ь. А пенсію прынесла? Г а н н а. Пенсію не далі… Ты, кажуць, з завітушкамі распісваешся, а я без завітушак… Сам сходзіш. Як бачна, аўтар выкарыстоўвае размоўную лексіку, спрошчаны сінтаксіс для індывідуалізацыі мовы персанажаў (сацыяльная стылізацыя). Стылізацыю нельга блытаць з літаратурнай рэмінісцэнцыяй, якая ўяўляе сабой вобразны (-ыя) выраз (-ы) з тэксту (часцей мастацкага), устаўлены ў твор для таго, каб выклікаць у памяці субяседнікаў, чытачоў мастацкі вобраз для суаднесенасці яго з пэўнай маўленчай сітуацыяй. Разгледзім прыклад – урывак з верша С. Панізніка, прысвечаны роднай мове, у якім аўтар цытуе радкі з твора Ф. Багушэвіча: Вучыў нас: і верце, і дбайце… І словы ішлі па зямлі бацькоўскія: “НЕ ПАКІДАЙЦЕ…” Не пакінулі мы… Не маглі. Пакутна нямелі у горле маўчальніцтва халады. Мацей Бурачок, …“НЕ ЎМЁРЛІ!” А значыць, жывеш і ты! У наступным прыкладзе Г. Бураўкін уводзіць у свой верш радкі з фальклорнага твора: На дрогкіх выбоінах Шляху зямнога Згубілася многа, Забылася многа. Ды помню: На печы У вечар зімовы Матуля шаптала Чароўныя словы. Я помню ўсё добра, Я помню ўсё цвёрда: “Кацілася торба З высокага горба”… І помніцца, Мроіцца, Чуецца мне Прытомлены шэпт: “Ішоў Бай па сцяне”… Няма на зямлі ўжо Ні хаты, Ні печы. Унук У мяне на каленях Ляпеча. Яму я шапчу Таямніча і горда: “Кацілася торба З высокага горба”… І разам з наследнікам Верыцца мне, Што Бай барадаты Ідзе па сцяне. Такія ўкрапленні вядомых выразаў узмацняюць выразнасць, эмацыйнасць твораў, а ў размове паміж субяседнікамі садзейнічаюць устанаўленню кантакту. У мастацкім стылі ў адпаведнасці з трыма родамі літаратуры – лірыкай, эпасам і драмай – вылучаюць наступныя падстылі:
Жанры мастацкага стылю Апавяданне – невялікі апавядальны твор, у якім расказваецца, як правіла, пра нейкі адзін вызначальны выпадак (сітуацыю, падзею) з жыцця чалавека. Апавяданню ўласціва адна сюжэтная лінія, абмежаваная колькасць дзейных асоб з дастатковым раскрыццём характараў, апісанні адсутнічаюць ці, калі ёсць, то вельмі сціслыя. |