Амал машғ к. корх лойих. Амалий машулот 1 Лойиалашда исобнинг анилиги
![]()
|
Амалий машғулот 1: Лойиҳалашда ҳисобнинг аниқлиги. Лойиҳалаш ҳисоблари дастлабки, ҳосил бўлаётган ва қолдиқ хатоликларга бўлинади. Улар дастлабки маълумотлар, шунингдек ҳақиқий объектлар ва жараёнларнинг намунасини яратишда ва тахминан тасвирлашдаги хатоликларининг натижалари ҳисобланади. Ҳосил бўлаётган хатолик деб, ҳисоблаш натижасида пайдо бўладиган ҳисоб натижасининг яхлитланишига айтилади. Қолдиқ хатоликлар - бу ҳисоблаш усулининг хатолигидир. Ҳисобларни тўла (якуний) хатолиги дастлабки, ҳосил бўлаётган ва қолдиқ ҳатоликларнинг мураккаб ўзаро таъсири натижаси ҳисобланади. Ўзининг абсалют катталиги бўйича у уларнинг йиғиндисидан ошмайди. Ҳисобларни хатолигини баҳолаш учун абсалют ва нисбий хатоликлар, қолдиқ сонлар ва бошқалар қўлланилади. Ҳақиқий қиймати хи га нисбатан яқинлашган сон х нинг хатолиги қуйдаги формулалар орқали аниқланади: Абсолют хатолик: ![]() Нисбий хатолик: ![]() Хатоликнинг чегарасини кўрсатиш учун чегаравий абсалют ![]() ![]() Лойиҳалашда қуйдаги масалалар пайдо бўлади: 1. Дастлабки маълумотларнинг маълум бўлган хатолиги бўйича ҳисоблаш натижаларининг хатолигини аниқлаш. 2. Белгиларнинг берилган сонигача маълумотларни яхлитлашда хатоликларни аниқлаш. 3. Агарда ҳисобни ижозатли хатолиги берилган бўлса, қайси белгигача сонни яхлитлаш зарурлиги аниқланади. Бу ва бошқа шунга ўхшаш масалалар маълум бўлган формулалар бўйича ечилади. 1- мисол: Абсолют хатолиги ўз навбатида 0,2; 0,01; 0,3 га тенг бўлган 1,4; 1,12; 2,5 сонлар йиғиндисининг абсалют ва нисбий хатолигини аниқланг. Сонлар йиғиндисини аниқлаймиз И = 1,4+1,12+2,5 = 5,02 Абсолют хатолигини аниқлаймиз ![]() Нисбий хатолигини аниқлаймиз ![]() ![]() Унда И = 5; ![]() ![]() 2-Мисол. Нисбий хатолиги 20 % дан кўп бўлмаган экскаваторнинг соатли унумдорлигини ҳисоблаш учун берилган маълумотларни чегаравий хатолигини топиш. Экскаваторнинг соатли унумдорлиги қуйидаги формула орқали аниқланади ![]() Экскаватор чўмичининг ҳажми Е = 8м3, экскаватор иш даврининг давомийлиги ![]() Берилган маълумотларни абсолют хатолигини қуйдаги формула бўйича аниқлаймиз ![]() бу ерда n – функция аргументларининг сони. Берилган маълумотларнингчегаравий хатолигини аниқлаймиз ![]() экскаватор чўмичининг тўлиш коэффициенти ![]() жинсларнинг кўпчиш коэффициенти ![]() экскаватордан вақт бўйича фойдаланиш коэффициенти ![]() Мустақил ечиш учун мисоллар
Амалий машғулот 2: Траншеянинг хажмини ҳисоблашда абсалют ва нисбий хатоликларни аниқлаш 1– мисол: Қуйидаги формула бўйича аниқланаётган кесувчи траншеянинг ҳажмини ҳисоблашда абсолют ва нисбий хатоликларни аниқланг ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Бу масала функцияни аниқ ҳисоблашга хi аргументини хатолигини таъсирини аниқлаш ![]() Функцияни ҳисоблашда абсолют хатолик қўйидаги формула орқали аниқланади: ![]() бу ерда ![]() Функцияни ҳисоблашдаги нисбий хатолик қуйдаги формула орқали аниқланади ![]() Ўзгарувчан катталиклар b, H, L, ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() (3.13) формуласи бўйича траншея ҳажмини ҳисоблашда абсолют хатоликни аниқлаймиз: ![]() V=(b+Hctg ![]() ![]() V=(30+20·1,732) ·201100=1422080 м3 Траншея ҳажмини аниқлашдаги нисбий хатолик: ![]() Траншея ҳажмини ҳисоблашда унинг берилган нисбий хатолиги 5% га тенг бўлганда, траншея ҳажмини ҳисоблашнинг абсолют хатолиги ![]() ![]() ![]() 2-Мисол: Қуйидаги формула билан аниқланқётган қия траншеянинг ҳажмини ҳисоблашда абсолют ва нисбий хатоликларни аниқлаш. ![]() Траншеянинг ости бўйича кенглиги ![]() ![]() ![]() ![]() (3.15) формуласи бўйича траншеянинг ҳажмини аниқлаймиз ![]() Энди (3.13) формуласи бўйича траншея ҳажмини ҳисоблашдаги абсолют хатоликни аниқлаймиз ![]() Траншея ҳажмини ҳисоблашдаги нисбий хатолик ![]() Мустақил ечиш учун мисоллар
Амалий машғулот 3: Карьернинг хажмини ҳисоблашда абсалют ва нисбий хатоликларни аниқлаш. 1-Мисол: Карьернинг ҳажмини ҳисоблашда абсолют ва нисбий хатоликларни топиш: ![]() Карьер тубининг юзаси ![]() ![]() Хусусий хосилаларни аниқлаймиз: ![]() Карьер ҳажмини ҳисоблашдаги абсолют хатоликни (3.13) формуласи бўйича аниқлаймиз. ![]() (3.16) формуласи бўйича карьернинг ҳажмини аниқлаймиз: ![]() Карьернинг ҳажмини ҳисоблашдаги нисбий ҳатолик: ![]() 2-Мисол. Ётқизиқ қалинлиги М = 120 ±10 м, оралиқ қатламлар қалинлиги m = 15 ±2 м, ост томони бўйича карьер бортининг сўниш бурчаги ![]() ![]() ![]() Берилган формула бўйича кўндаланг кесим учун карьернинг охирги чуқурлигини аниқлаймиз. ![]() Агар абсолют хатолик ![]() ![]() Кон бўйича карьернинг охирги чуқурлигини қуйидаги формула бўйича аниқлаймиз ![]() Хусусий ҳосилаларни аниқлаймиз: ![]() Очишни чегаравий коэффициенти К г = 1 м3 бўлганда, абсолют хатолик ![]() ![]() Мустақил ечиш учун мисоллар
Амалий машғулот 4: Кон лаҳимларини ўтиш учун жараёнлар бўйича иш ҳажмини аниқлаш ва сметасини тузиш f < 14 бўлган жинсларда шпурларни бурғилаш учун бурғилаш жиҳозларини танлаш 3.02.03 – 87 ҚМ ва Қ тавсиясига кўра амалга оширилади, одатда БУКС ва СМБУ туридаги механизациялаштирилган бурғилаш жиҳозлари, 14 дан юқори бўлганда ПР-24ЛС, ПР-30ЛС қўл перфараторлари ![]() Қўл перфараторлари билан шпурларни бурғилаш унумдорлиги (м/с) тайёрлов тугатув операцияларини ҳисобга олиб ![]() ![]() бу ерда φ = 0,8 ÷ 0,9 – перфараторларнинг бир вақтда ишлаш коэффициенти; ![]() ![]() Сувнинг келиши, м3/с ........... 6 6 – 13 13 – 20 ![]() ![]() ![]() ![]() Жинсларнинг қаттиқлиги ва шпурларнинг диаметри ошгани сари бурғилаш унумдорлиги камаяди. БУКС ва СМБУ туридаги бурғилаш ускуналари билан бурғилашда бурғилаш унумдорлиги ![]() ![]() ![]() бу ерда ![]() ![]() ![]() Шпурнинг узунлиги 3 – 4 м ва f < 10 бўлганда ![]() ![]() ![]() f ................................... 6 7 – 9 10 – 14 14 ![]() 40 – 43 мм диаметрдаги шпурларни бурғилашда бурғилаш тезлиги 20 – 25 % га кўпаяди. Шпурларни бурғилашнинг умумий давомийлиги ![]() бу ерда N – шпурларнинг сони; ![]() Шпурларни бурғилашнинг ўртача тезлиги 1.15 жадвалда келтирилган. Шпурларни портлатувчилар ёки “Портлатувчининг ягона китобчаси” ёки “Шпурларни зарядлашда қатнашиш хуқуқини берувчи гувоҳнома” си бўлган қазиб ўтувчилар зарядлайди. Одатда ҳар бир қазиб ўтувчи ўзи зарядлаган шпурни зарядлайди. Бу ишнинг сифатига бўлган шахсий жавобгарликни оширади. Шпурларни зарядлашда қатнашаётган қазиб ўтувчиларнинг сони, кавжойнинг битта қазиб ўтувчига 7 – 10 м2 (катта тезликда ўтишда 4 – 6 м2) юзаси ҳисобидан аниқланади. Шпурларни зарядлашда ПМ патронлари биттадан шпурга киргизилади ва шпур узунлигига тенг бўлган, 25 – 30 мм диаметрдаги ёғоч забойник билан ичкарига итарилади. Шпурга охирида отилувчи ![]() Шпурлар зарядлангандан сўнг антенна йиғилади, унга электродетанаторларнинг охири уланади. Антенна (йиғувчи симлар) 0,6 – 0,8 м баландликдаги кичкина ёғач бўлакларига ўрнатилади, улар шпурга киргизилади. Антенна учун кўндаланг кесим юзаси 6 мм2 дан кам бўлмаган изоляцияланмаган алюмин симлар ёки кўнаданг кесим юзаси 4 мм2 дан кам бўлмаган мис симлар қўлланилади. Электродетанаторларни антенна билан улаш пар ![]() 45 мм диаметрдаги патронлар билан битта шпурни зарядлаш вақти, шпурларни доналанган шлаклар билан тиқинлашни, электр тармоғини йиғишни ва уни текширишни қўшган холда (мин) ![]() ![]() Шпурларни зарядлаш ва портлатиш давомийлиги (мин) ![]() ![]() бу ерда ![]() ![]() Бурғилаш портлатиш ишларининнг тўла давомийлиги барча тайёрлов тугатув - операция операцияларини ҳисобга олган қуйдаги ифода орқали аниқланади (с) ![]() ![]() ![]() бу ерда ![]() М и с о л: Қуйдаги шароит учун стволларни ўтишда барча тайёрлов-тугатув операцияларини ҳисобга олган холда бурғилаш ускуналарини танланг ва бурғилаш портлатиш ишларининг тўла давомийлигини аниқланг: стволнинг чуқурлиги 400 м, стволни ички диаметри 6 м, мустаҳкамлагичнинг қалинлиги 400 мм, стволни ўтиш схемаси жинсларни бурғилаб портлатиш усулида қазиш билан бирга, шпурларнинг чуқурлиги 4,5 м, шпурларнинг сони 50, ствол f = 4 ÷ 6 бўлган сланецларни ва f = 7 ÷ 9 бўлган қумтошларни кесиб ўтади. Ечиш: Жинсларнинг қаттиқлик коэффициенти f < 14 бўлганлиги учун, бурғилаш учун БУКС-1М ни танлаймиз. Ўртача бурғилаш тезлигини 1.16 жадвал бўйича: сланецлар учун vср = 1,5 м/мин, қумтошлар учун vср = 0,9 м/мин деб қабул қиламиз. Мисолнинг шартларига кўра бурғилаш машиналарининг бир пайтда ишлаш коэффициентини φ = 0,75, бурғилаш ускунасидаги бурғилаш машиналарининг сонини 2 дона, ёрдамчи ишларнинг давомийлигини 1 шпурга 4,25 мин, шпурларни зарядлашга қазиб ўтувчилар сонини Мз = 4 одам, шпурларни зарядлашдаги қазиб ўтувчиларни ўртача сонининг коэффициентини ![]() ![]() Тайёрлов-тугатув операцияларининг давомийлигини 60 мин га тенг деб қабул қиламиз. Унда шпурларнинг бурғилашнинг давомийлиги: сланецларда ![]() қумтошларда ![]() Сланец ва қумтошларда зарядлаш давомийлиги қуйдагича бўлади ![]() Бурғилаш портлатиш ишларининг тўла давомийлиги тайёрлов-тугатув операцияларини ҳисобга олган холда: сланецлар учун ![]() ![]() М а с а л а: Стволни ўтишда барча тайёрлов-тугатув операцияларини ҳисобга олган холда бурғилаш ускуналарини танланг ва БПИ давомийлигини аниқланг: 1) стволнинг чуқурлиги 1000 м, ички диаметри – 4,5 м, мустаҳкамлагичнинг қалинлиги – 250 мм, стволни ўтиш схемаси жинсларни бурғилаб портлатиш усулида қазиш билан бирга, шпурларнинг чуқурлиги – 4,5 м, шпурларнинг сони – 34, ствол f = 4 ÷ 6 бўлган сланецларни ва f = 7 ÷ 9 бўлган қумтошларни кесиб ўтади; 2) стволнинг чуқурлиги 1200 м, стволнинг ички диаметри – 7 м, мустаҳкамлагичнинг қалинлиги 500 мм, стволни ўтиш схемаси БПИ билан бирга, шпурларнинг чуқурлиги – 4,5 м, шпурларнинг сони –72, ствол f = 4 ÷ 6 бўлган сланецларни ва f = 8 ÷ 10 бўлган қумтошларни кесиб ўтади; |