Дапаможнік БЕЛ. МОВА Ч. 1. Дапаможнік БЕЛ. МОВА Ч. Беларускі нацыянальны тэхнічны універсітэт
 Скачать 6.39 Mb.
|
|
ІІІ. ПАХОДЖАННЕ І РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ 1. Беларуская мова – нацыянальная адметнасць і духоўны скарб беларускага народа ...Слова, мова, інтэлект. Гэтыя ўласцівасці адрозніваюць чалавека як высокаразвітую істоту. З дапамогай слоў чалавек можа выказаць шырокі спектр пачуццяў: гнеў, радасць, боль, гора, натхненне, шчасце, каханне. Выказваюцца гэтыя пачуцці звычайна на роднай мове. *Сёння ў свеце вядома каля 4 тысяч моў, праўда, усяго 180 з іх абслугоўваюць амаль палову насельніцтва Зямлі. Яшчэ зусім нядаўна гэтая лічба была амаль на тысячу менш. Што сталася? Справа ў тым, што ў апошнія дзесяцігоддзі ва ўсім цывілізаваным свеце назіраецца тэндэнцыя супраціўлення глабалізацыі. Сапраўды, чаму чалавецтва змагаецца за захаванне выміраючых відаў расліннага і жывёльнага свету і абыякава назірае за тым, як знікае інтэлектуальная спадчына асобных народаў? Таму апошнім часам мы даведаліся аб існаванні такіх моў, як валійская (валійцы – народнасць, якая жыве ў Велікабрытаніі), баскская, каталанская (баскі і каталанцы – народнасці ў Францыі і Іспаніі); вядомая нам раней сербахарвацкая мова ў выніку палітычных і гістарычных абставінаў распалася на дзве мовы – сербскую і харвацкую. Выраз «мёртвая мова», які ўжываўся раней толькі для абазначэння латыні, царкоўнаславянскай і некаторых іншых моў, зараз гучыць усё часцей. Няма моў добрых і дрэнных, «высокіх» і «нізкіх», развітых і неразвітых. Кожная мова патэнцыяльна можа абслугоўваць усе галіны дзейнасці асобнага чалавека і ўсёй чалавечай супольнасці. *На лінгвістычнай карце свету беларуская мова займае пачэснае становішча: гэта нацыянальная мова дзесяцімільённага народа (паводле статыстычных дадзеных, сярод насельніцтва Беларусі 86,1% складаюць беларусы па перапісу 1999 г., з іх 85,6 % назвалі сваёй роднай мовай беларускую, нягледзячы на тое, што каля 40% беларусаў усведамляюць, што ў якасці мовы камунікацыі, мовы зносінаў паміж людзьмі, яны часцей выкарыстоўваюць рускую мову). Беларуская мова мае свае заканаменрасці, асаблівасці, правілы развіцця, яна мае багатую гісторыю:яна зведала перыяды заняпаду і росквіту, ушанавання і забыцця. Беларуская мова – адна з самых развітых і багатых моў свету. Асабліва багата яе гістарычная спадчына, вусная народная творчасць. Беларускі фальклор нясе ў сабе надзвычайнае багацце гістарычных ведаў аб нашых продках, іх сацыяльны і культурны інтэлект, гуманістычную філасофію. Мова і яе скарбы – гэта з’ява, якая звязвае мінулае з сучасным і будучым. Мова даецца нам не толькі дзеля таго, каб на ёй гаварыць, але і дзеля ўсведамлення сябе сярод іншых этнічных супольнасцей, якія насяляюць свет. 2. Месца беларускай мовы ў сусветнай моўнай сям’і Мовы свету не існуюць ізалявана адна ад адной, яны раскласіфікаваны па сем’ях, групах, падгрупах. Моўная сям’я – вялікая суполка моў, якія ўзыходзяць да аднаго або некалькіх блізкіх старажытных дыялектаў. Выдзяляюць індаеўрапейскую, цюркскую, аўстра-азіяцкую, фіна-угорскую і інш. моўныя сем’і. Індаеўрапейская сям’я – адна з самых вялікіх у свеце. Сёння амаль кожны другі чалавек на планеце гаворыць на мове індаеўрапейскага паходжання. Гэтая сям’я спалучае ў сабе, здавалася б, зусім розныя па прыкметах мовы. Генетычная сувязь паміж індыйскімі і еўрапейскімі мовамі стала вядомай толькі з ХІХ ст., калі вучоныя адкрылі старажытнаіндыйскія рукапісы, напісаныя на санскрыце – сёння ўжо мёртвай мове, якая захоўвала шмат рысаў, уласцівых мовам, пашыраным на Еўрапейскім кантыненце. На санскрыце напісаны вядомыя эпічныя паэмы «Махабхарата» і «Рамаяна». Сёння цяжка ўявіць, што існавала адзіная індаеўрапейская мова, як і цяжка ўстанавіць, ці быў увогуле адзіны індаеўрапейскі народ. Але ў выніку параўнальна-гістарычнага аналізу фактаў розных моў тое, што на тэрыторыі сучаснай Індыі або на Блізкім Усходзе існавалі старажытныя плямёны, якія карысталіся блізкімі дыялектамі і пазней рассяліліся далёка на захад, не выклікае ніякіх сумненняў. Па іншых меркаваннях, прарадзіма індаеўрапейцаў размяшчалася на прасторы ад Дона і Паўночнага Каўказа да Дуная. На працягу некалькіх тысячагоддзяў да новай эры плямёны рассяляліся на вялікай тэрыторыі, адасабліваліся адно ад другога, мовы іх працягвалі развівацца ізалявана, набывалі шмат новых рысаў, таму цяпер вельмі цяжка знайсці агульнае ў такіх, напрыклад, мовах, як літоўская і хіндустані, але лінгвісты гэта робяць. *Індаеўрапейская моўная сям’я складаецца з шаснаццаці груп, у яе ўваходзяць і некаторыя асобныя мовы. Індыйская моўная група ўключае такія мовы, як хіндустані, раджастхані, Праверце сябе. Цэласны аналіз, выязная камісія, абласны цэнтр, кантрастнасць індыкатарнага прыстасавання, колькасны аналіз, пачэсны абавязак, метэаралагічныя з’явы, рэльеф мясцовасці, шаснаццаць элементаў, восемсот удзельнікаў, меншы аб’ём, суб’ектыўна ацэньваць, вар’іраваць вынікі. пенджабі, бенгалі, орыя, біхары, маратхі, цыганскую мову. Да яе належаць таксама мёртвыя мовы ведыйская (на ёй напісаны вядомы збор свяшчэнных тэкстаў «Веды») і санскрыт. Іранская група моў уключае персідскую, таджыкскую, курдскую, афганскую (пушту), шугнанскую, асецінскую,рушанскую, ягнобскую і некаторыя іншыя жывыя мовы, да гэтай жа групы належаць і мёртвыя старажытнаперсідская, мідыйская, сагдыйская, парфянская, скіфская. Балтыйская моўная група ўключае жывыя літоўскую і латышскую мову і мёртвую прускую. Даволі шырока распаўсюджана ў Еўропе германская моўная група, яна падзяляецца на паўночнагерманскую падгрупу (дацкая, нарвежская, ісландская, шведская і фарэрская мовы), заходнегерманскую падгрупу (нямецкая, англійская, галандская, фламандская, новаяўрэйская і інш. мовы); усходнегерманская падгрупа прадстаўлена ўжо мёртвымі мовамі (гоцкай, бургундскай і вандальскай). Да мёртвай цяпер лацінскай мовы ўзыходзіць уся раманская група моў (іспанская, французская, партугальская, італьянская, правансальская, сардзінская, каталанская, румынская, малдаўская, рэтараманская). Кельцкая група моў уключае ў сябе ірландскую, шатландскую, брэтонскую, валійскую, гальскую мовы. Адной з самых вялікіх моўных груп з’яўляецца славянская, яна падзяляецца на тры падгрупы: заходнеславянскую (польская, чэшская, кашубская, славацкая, верхне- і ніжне- сербскалужыцкая і мёртвая палабская мовы), усходнеславянскую, самую вялікую, на ёй гаворыць каля 180 млн. чалавек (руская, беларуская, украінская), і паўднёваславянскую (балгарская, македонская, сербская, харвацкая, славенская і мёртвая стараславянская мовы). Такім чынам, індаеўрапейскую моўную сям’ю можна прадставіць у выглядзе разгалінаванага дрэва, асобныя галінкі якога прадстаўлены моўнымі сем’ямі і асобнымі мовамі. У спадчыну ад індаеўрапейскага мінулага беларуская мова захавала, напрыклад, словы бог, вера, дух, дзень, месяц, ноч, вада, неба, снег, маці, дзед, брат, сястра, вока, вуха, нос, воўк, вуж, каза, семя, два, тры, дзесяць, сто. Можна параўнаць, з якой ступенню падабенства гучаць у розных мовах некаторыя словы. Параўн.: бел. дзень, рус. і ўкр. день, польск. dzień, літ. deinâ, ст.-інд. dinam, лац. dies, ст.-ірланд. denus, англ. day, фр. doi і г.д. Пытанні і заданні
3. Праславянскі перыяд Прыкладна на памежжы ІІІ і ІІ тыс. да н.э. агульнае індаеўрапейскае адзінства пачало распадацца і славянскія плямёны сталі развівацца асобным шляхам, захоўваючы пры гэтым пэўнае моўнае адзінства. Таму вучоныя гавораць аб існаванні адной прамовы для ўсіх славян – праславянскай мовы. Яшчэ і сёння ў навукоўцаў няма адзінай думкі наконт прарадзімы славян. Некаторыя даследчыкі адносяць яе да тэрыторыі паміж Одрай і Віслай (сучасная Польшча), іншыя – больш на поўдзень (басейн Прыпяці і Буга, сучасная Беларусь), ёсць меркаванне і аб тым, што славяне паходзяць з падножжа Карпат ці з Паўднёвай Украіны. Самыя новыя звесткі адносяць прарадзіму славян да вярхоўя Акі і Волгі. Славяне жылі асобнымі плямёнамі, кожнае племя мела свой дыялект, дыялекты крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў леглі ў аснову беларускай мовы. Старажытныя славяне вельмі хутка рассяліліся на значнай тэрыторыі. Уся Усходняя Еўропа, Балканы, сучасная Чэхія, Славакія, Венгрыя, Румынія і нават Малая Азія былі заселены славянскімі плямёнамі, якія карысталіся дыялектамі праславянскай мовы. Менавіта гэтае моўнае адзінства славян, якое працягвалася прыкладна да сярэдзіны першага тысячагоддзя новай эры, і стала прычынай блізкасці сучасных славянскіх моў. Па падліках вучоных, у сучасных славянскіх мовах супадае каля 50% слоў з першай тысячы найбольш частотных (ужывальных). Напрыклад, бел. абрус, укр. обрус, рус. обрус, чэш. obrus, славац. obrus, польск. obrus ‘абрус’; бел. бервяно, рус. бревно, укр. бервено, ст.-польск. bierzwno, bierwiono, чэш. brevno, серб.-харв. брвно і г.д. Беларуская мова разам з рускай і ўкраінскай належыць да групы ўсходнеславянскіх моў. Аднак яе гістарычнае развіццё мае шэраг адметнасцей. Так, нашы продкі вельмі доўгі час кантактавалі з балцкімі плямёнамі, некаторыя з іх нават асімілявалі. Таму ў навуцы існуе так званая балта-славянская праблематыка. Да нашага часу не высветлена, ці выклікана лексічнае падабенства беларускай і літоўскай мовы доўгімі кантактамі, ці ў гісторыі развіцця гэтых двух народаў існавала так званая адзіная балта-славянская прамова. Асабліва моцны след балцкія прамовы пакінулі ў беларускай тапаніміцы і гідраніміцы. Назвы населеных пунктаў, вадаёмаў, шматлікія прозвішчы на Беларусі маюць балцкае паходжанне. Некаторыя лінгвісты (напрыклад, А.Шахматаў) лічаць, што мова нашых продкаў займала цэнтральнае месца ў праславянскай прасторы. Беларускія плямёны як бы былі звязуючым звяном паміж рускімі, украінцамі і заходнімі славянскімі народнасцямі. Ва ўсякім разе, беларуская мова, у прыватнасці беларуская фанетыка, мае шэраг архаічных рысаў, не ўласцівых іншым усходнеславянскім мовам. Праславянскі перыяд скончыўся прыкладна ў сярэдзіне першага тысячагоддзя н.э. Славяне перайшлі ад племяннога да феадальнага ладу. Пытанні і заданні 1. Што такое праславянская мова? Як доўга яна існавала? Якія факты сведчаць на карысць яе існавання? 2. Параўнайце наступныя ўрыўкі: а) з Бібліі (Кніга Эклезіяста) на сучаснай беларускай, польскай і рускай мовах; б) з паэмы Адама Міцкевіча “Пан Тадэвуш” на польскай, беларускай, рускай і ўкраінскай мовах; в) з твораў У. Караткевіча на беларускай, балгарскай і чэшскай мовах. Пакажыце генетычную роднасць славянскіх моў. Якімі характэрнымі рысамі адрозніваецца ад іншых славянскіх моў беларуская мова? а) Усё мае сваю пару, і гадзіна кожнае дзеі – пад небам. Ёсць пара нарадзіцца, і пара памерці, пара насаджаць, і пара вырываць пасаджанае. Пара забойства, і пара гаення, пара разбураць, і пара будаваць, пара плачу, і пара весялосці; пара бедаваць, і пара танцаваць, пара раскідаць камяні, і пара збіраць камяні, пара абдымаць, і пара ўхіляцца ад абдоймаў; пара шукаць і пара губляць, пара ашчаджаць і пара выкідаць; пара раздзіраць, і пара зашываць; пара маўчаць, і пара прамаўляць; пара кахаць, і пара ненавідзець; пара вайне, і пара міру. («Біблія», пераклад В. Сёмухі). Запішыце назоўнікі ў родным і месным склонах адзіночнага ліку. Устаноўка, малекула, адсорбцыя, цеплата, плошча, нітка, дарога, рэнта, дарожка, падвеска, дыфузія, лінія, прастора, ачыстка, прыбор, электрон, тыдзень, вадарод, алюміній, розум, рух, рэалізм, асадак, гідроліз, слой, цэмент, матэрыял, схіл, каэфіцыент, выраб, матор, назіранне, рэжым, электрычнасць, магутнасць, кілаграм, снег, сцяг, аўтамабіль, цягач, прычэп. Всему свое время, и время всякой вещи под небом. Время рождаться, и время умирать; время насаждать, и время вырывать посаженное. Время убивать, и время врачевать; время разрушать, и время строить. Время плакать, и время смеяться; время сетовать, и время плясать. Время разбрасывать камни, и время собирать камни; время обнимать, и время уклоняться от объятий. Время искать, и время терять; время сберегать, и время бросать. Время раздирать, и время сшивать; время молчать, и время говорить. Время любить, и время ненавидеть; время войне, и время миру. (Библия в русском переводе). Wszystko ma swój czas i każda sprawa pod niebem ma swoją porę. Jest czas rodzenia i czas umierania; jest czas sadzenia i czas wyrywania tego, co zasadzono. Jest szas zabijania i czas leczenia; jest czas burzenia i czas budowania. Jest czas płaczu i czas śmiechu; jest czas narzekania i czas płąsów. Jest czas rozrzucania kamieni i czas zbierania kamieni; jest czas pieszczot i czas wstrzymania siе od pieszczot. Jest czas szukania i czas gubienia; jest czas przechowywania i czas odrzucania. Jest czas rozdzierania i czas zszywania; jest czas milczenia i czas mówienia. Jest czas miłowania i czas nienawidzenia; jest czas wojny o czas pokoju. (Pośmo święte, польскі пераклад Бібліі). б) Na Litwie much dostatek. Jest pomiędzy nimi Gatunek much osobny, zwanych szlacheckimi; Barwą i ksztaltem całkiem podobne do innych, Ale pierś mają szerszą, brzuch większy od gminnych, Latając bardzo huczą i nieznośnie brzęczą, A tak silne, że tkanke przediją pajeczą… У Літве даволі мух. Вядуцца між другімі Такія, што шляхоцкіх атрымалі імя. Па колеру і форме быццам тая ж муха, Аднак шырэйшая за іншых, з большым брухам, Лятаючы, гудзе дакучліва і звонка, Такой не спыніць павучынная пляцёнка… (Пер. П. Бітэля) Обилье мух в Литве. Особые миж ними Шляхетскими слывут, по праву носят имя. Шляхтянка черная-черны все мухи в мире, - Но покрупней брюшко и груди чуть-чуть пошире, А на лету гудит, жужжит протяжно, глухо, И паутину рвет, -вот как сильна та муха… (Пер. С.Аксеновой) В Литві усякіх мух – і з крільцями ясними, І чорних, і рябих веліка сила е. Тутешній чоловік здалека пізнае Найзлішу серед них, відому всім шляхтянку, Вона гуде, бринить до вечора від ранку, Веліка та товста, а чорна, наче крук. На неі нібіто не зважиться й павук… (Пер. М.Рыльского) в) Май быў такі, што, каб такіх не бывала на зямлі, яго варта было б выдумаць. Начамі некалькі разоў ласкава шапталіся з дахамі цёплыя, ледзь не парныя дажджы. Раніцамі зямля курэла добрай парай нават праз шматлікія густыя парасткі, а на травах віселі падвескі з расы… Май беше толкова хубав, че ако нямаше такъв месец на земята, заслужавше си да бъде измислен. Нощем на няколко пъти топли, пролетни дъждове си шепнеха нещо с покривите. На заранта земята добродушно димеше дори през многобройните гъсталаци, а по тревата висяха обеци от роса… (Пер.Пенки Къневай) Máj bul takový zé kdyby svét ono údobi neznal stálo by za to si je vymyslet. Několikrát za noc sie se střchami laskavě šepotaly vlaché deštiky. Za krásných rán ze země, stoupala vlidná pára, prodirala se nesčetnými mladými výhonky a na stébléch trávy visely přivěsky rosy… (Пер. Ганы Мюлеравай) 3. Сцвярджаецца, што ў этнагенезе беларусаў прысутнічае балцкі субстрат. Лінгвісты гавораць аб балта-славянскай праблематыцы. Пракаменціруйце. 4. Абапіраючыся на інфармацыю тэксту, дапоўніце наступныя сказы, запішыце іх. 1) Выдзеліўшыся з індаеўрапейскага адзінства на мяжы …, да сярэдзіны … славяне жылі … і карысталіся …, якую прынята называць … . 2) Аб гэтым сведчыць … .3) З распадам агульнаславянскага моўнага адзінства на аснове … фарміруюцца асобныя … , у тым ліку і беларуская. 4) Адметнасць гістарычнага шляху беларускай мовы ў параўнанні з іншымі ўсходнеславянскімі мовамі ў тым, што… 4. Фарміраванне мовы беларускай народнасці Беларуская народнасць пачала фарміравацца прыкладна ў VI—VII стст. н.э. Менавіта на гэты перыяд прыпадае апошняя хваля масавай міграцыі славян, чые плямёны аселі на тэрыторыі сучаснай Беларусі і асімілявалі балтаў і угра-фінаў. Племянны лад старажытных славян паступова пераўтварыўся ў дзяржаўна-феадальны. Ужо ў VIII ст. ва ўсходніх славян былі два буйныя цэнтры – гарады Полацк і Кіеў. Паступова на тэрыторыі Беларусі ўзніклі Полацкае, Турава-Пінскае, Смаленскае княствы. Аднак славяне па-ранейшаму працягвалі размаўляць на асобных тэрытарыяльных дыялектах, рэшткі якіх можна пачуць і зараз на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Менавіта ў гэты перыяд у выніку рассялення плямёнаў і ўтварэння буйных цэнтраў на лінгвістычнай карце беларусаў выдзяляюцца дзве буйныя групы дыялектаў – паўднёва-заходні (гаворкі Тураўшчыны, Піншчыны, Гродзеншчыны) і паўночна-ўсходні (гаворкі Полаччыны, Міншчыны, Смаленшчыны, Мазыршчыны). Нягледзячы на пэўную ступень разыходжання, гэтыя групы гаворак леглі ў аснову сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Яны мелі шэраг агульных рысаў, якія не змяніліся і сёння: фрыкатыўны гук г, цвёрдасць р і шыпячых, аканне (але не на ўсёй тэрыторыі), яканне, дзеканне, цеканне і г.д. У ІХ стагоддзі ўсходнія славяне ўтварылі феадальную дзяржаву Кіеўская Русь, а ў канцы Х стагоддзя на нашыя землі прыйшло хрысціянства, разам з ім і пісьменнасць. Моўная карціна ўсходнеславянскага свету стала больш складанай і паднялася на больш высокі ўзровень. Два браты, Канстанцін і Мяфодзій, атрымалі даручэнне ад канстанцінопальскага патрыярха перакласці для славян Біблію на блізкую і зразумелую для іх мову. Такой мовай стала царкоўнаславянская – мова першых перакладаў Свяшчэннага Пісання, яна набліжана да паўднёваславянскага дыялекту, бо менавіта такі тып дыялекту быў найбольш блізкім двум святым братам. Кірыл і Мяфодзій не проста данеслі да славян слова Божае: яны прынеслі ім пісьменнасць і далучылі да грэка-візантыйскай цывілізацыі. (Паводле апошніх дадзеных, яшчэ да прыняцця хрысціянства ў славян была свая пісьменнасць, але гэтая гіпотэза патрабуе больш дасканалага даследавання.) Свяшчэнныя тэксты хутка распаўсюджваліся на славянскіх землях. Яны не проста перапісваліся, але на царкоўнаславянскай мове ствараліся і арыгінальныя тэксты. Дастаткова прыгадаць дзейнасць славутага беларуса Кірылы Тураўскага (гл. Дадатак 1), палескага Златавуста, вядомага царкоўнага дзеяча, філосафа і прамоўцы, які жыў у ХІІ ст. Да нас дайшлі восем яго слоў-прамоў, напісаных на царкоўнаславянскай мове, якія ўяўляюць сабой лепшы ўзор красамоўства. Уражвае і пісьмовая спадчына Клімента Смаляціча (гл. Дадатак 1) і Аўраама Смаленскага (гл. Дадатак 1), якія таксама карысталіся царкоўнаславянскай мовай для напісання арыгінальных твораў. Знакамітая наша зямлячка, асветніца Ефрасіння Полацкая (гл. Дадатак 1) зрабіла шмат для культурнага развіцця нашых продкаў. Заснаваныя ёю ў Полацку манастыр і царква надоўга сталі духоўна-культурнымі цэнтрамі для ўсходніх славян. Святая Ефрасіння заснавала скрыпторыі – майстэрні, у якіх перапісваліся свяшчэнныя кнігі і з іх адпраўляліся ў самыя далёкія куткі Беларусі і іншыя славянскія землі. Аб дзейнасці Ефрасінні Полацкай мы даведваемся з яе «Жыція», напісанага таксама на царкоўнаславянскай мове, але з некаторымі элементамі беларускай гаворкі. Па загаду Ефрасінні быў створаны крыж (гл. Дадатак 1) надзвычайнай прыгажосці. Надпіс на гэтым крыжы, створаным майстрам Лазарам Богшам, зроблены на царкоўнаславянскай мове. Калі рэлігійныя помнікі пісьменнасці аддавалі даніну царкоўнаславянскай мове і захоўвалі ў сабе шмат архаічных элементаў, не ўласцівых жывой мове ўсходніх славян, то свецкія творы, справавое пісьменства, прадстаўленае гандлёвымі дагаворамі, граматамі (граматай Гердзеня, Дагаварной граматай смаленскага князя Мсціслава Давыдавіча з Рыгай і Гоцкім берагам), рознымі дзелавымі дакументамі, хоць і захоўвалі царкоўнаславянскую моўную аснову, але адразу сталі насычацца элементамі розных усходнеславянскіх дыялектаў. Паступова выпрацоўваўся пэўны тып пісьмовай мовы, агульнай для ўсіх усходніх славян, таму ў лінгвістаў прынята гаварыць аб існаванні агульнаўсходнеславянскай, або старажытнарускай (Руссю тады называлася Кіеўская Русь, агульная дзяржава ўсходніх славян) мовы. Перыяд яе існавання абмяжоўваецца XI - XIV стст. Яшчэ раз падкрэслім, што гэта была пісьмовая, літаратурная мова, а дыялекты ж усходніх славян, якія потым леглі ў аснову ўкраінскай, Падбярыце да назоўнікаў прыметнікі. …закіс, .. святло, … ападкі, …асадак, …сутнасць, …суадносіны, …цень, … гліцэрына, … … адтуліна, … пара, …продаж, …накіп. беларускай і часткова рускай моў, значна адрозніваліся ад яе. На агульнаўсходнеславянскай мове напісаны такія вядомыя старажытныя творы, як «Слова аб палку Ігаравым», «Аповесць мінулых гадоў», «Руская праўда», «Слова мітрапаліта Іларыёна» і інш., якія ўвайшлі ў залаты культурны фонд трох славянскіх народаў. Аднак не трэба лічыць, што пісьмовая мова стала прэрагатывай толькі вышэйшых слаёў грамадства. У Смаленску, Віцебску, Пскове і Ноўгарадзе падчас археалагічных раскопак знойдзена шмат берасцяных грамат, напісаных кірылічнымі літарамі. Самыя старажытныя з іх датуюцца ХІ ст. Граматы пісаліся звычайна гараджанамі ці сялянамі, па змесце гэта прыватныя лісты, якія змяшчаюць у сабе разнастайныя просьбы, загады, прыватную бытавую інфармацыю, духоўныя водпісы, грашовыя разлікі і г.д. Такім чынам, старажытныя славяне даволі рана пачалі карыстацца пісьменнасцю і ўжывалі яе як для грамадска-палітычных і духоўных, так і для асабіста-прыватных патрэб. У ХІІІ ст. лёс усходніх славян склаўся па-рознаму. Большая частка былой Кіеўскай Русі апынулася пад уладай татара-манголаў, усё больш у палітычным і эканамічным сэнсе незалежнай становіцца Новагародская зямля. Палітычны і культурны цэнтр беларусаў з Полацкага княства перамяшчаецца далей на захад, у Панямонне, дзе балцкія, беларускія і часткова ўкраінскія плямёны кансалідуюцца ў новую незалежную дзяржаву – Вялікае княства Літоўскае. Пачынаецца новы перыяд развіцця беларускага этнасу, а з ім і беларускай мовы. Утварыце прыметнікі ад наступных назоўнікаў. Электрычнасць, паверхня, механіка, цяпло, патэнцыял, раўнавага, чыгун, дробязь, волава, агонь, шкло, гліна, гігант, грамада, рэнтген. ПЫТАННІ І ЗАДАННІ |