Лит - ра 10 кл.. Г1алг1ай багахбувцам. Дарза къонгаш, Сий
 Скачать 1.69 Mb.
|
|
Тема: Ведзижев А.поэзи. Лоарх1ам: Ведзижев А. поэтически йоазоний чулоацам тайп-тайпара хилар белгалдаккхар; шаьра,къоастадеш дешара навыкаш дег1айоалаяр . Гойтара г1ирс: йоазонхочун сурт,тайп-тайпара поэтически а прозаически а сборникаш Урока никъ : I.Урока кийчо яр. II. Ц1аг1ара болх тахкар : 1) "Ираз дола саг" -дувцар чулоацам башхар ( 2 - 3 дешархочо чулоацамхьабувц ). 2. Йоазон балхаш хьагулду. III. Керда темацара болх : Хьехархочун дош. - Г1алг1ай халкъа лирика дикаг1йолча традицей лараг1а хьайоаг1аш я Ведзижев А. поэзи. Ший заманхой,керда халкъа зама,къамий вошал,хьаьналча наьха идеалаш хестаю поэта.Тайп-тайпара ба цун поэтически йоазоний чулоацам.Х1анз хьожаргда вай мишта дег1аенай цун поэзи,малаг1аш я цун лирика керттера темаш.Дош да . ... IV. Дешархочун хоам.: " Ведзижев Ахьмада поэзи ". - Тайп-тайпара ба Ведзижева поэтически йоазоний чулоацам:цо иллеца хестаю Даьхе,наьха тур-пала оамалаш,кхалсага керда сийдола никъ,1алама хозал...Йоккха моттиг д1алоац цун поэзена юкъе тайп-тайпара уйлаш яйтача стихаша.Поэто гучайоах ваха-рах,валарах,смийленах йола уйлаш.Цун кхолла-ме дикаг1чарех ларх1а мегаргья"Салтечун каша т1а"яха лирически стихотворе-ни.Дукха уйлаш дег чу йоссийташ,говзаме язъяь я из.Даьхе бахьан веннача турпала т1емахочун сийле ц1аккха йовргьяц, йоах поэта Даьхенцара безам лакха болаш йола из ешачунна к1оаргга дег чу южаш,къамашта юкъера дотттаг1ал ч1оаг1деш я.Стихотворени чакхйоалаш поэта язду: Цун валар-валар дац.Эзарий вахар Т1акхоачача 1оажалах цо хьалха даьккхар. . Цун ц1ера сий довргдац.Дунен чу яха Къовсамца ший ц1ера цо бокъо яьккхар, Ше цо д1авенна цун Даьхе я цун чурт. Ц1аккха ц1и йовргйоаца сийлен чурт да из. Толамаш ца екача Даьхенна дега гарт, Салтечун ц1ераца доагаш гарт да из. Уйлаш яйташча стихотвореей жанрех ларх1а йиш йолаш я "Д1аихад шераш"яха стихотворени.Къа-хьегаш букарвийрза,корта к1айбаоа болабаларах к1езига-дукха г1ай-г1а ю поэта.Бакъда,поэт воккхий-веш ва д1аиха шераш даьсса ца ихандаь,валарах кхерац из,х1ана аьлча,наьха вахарца-леларца бо-лар деш ший декхар д1акхухьаш хиннадаь : " Х1ама дац шераш Д1аухаш хилар, Вай кортош т1а тессаш К1айча чой йис. Хургдац вай кхераш Т1акхачар валар. Вай дахар белгало Вайла т1ехь юс." Яьнна 1уйре санна лоарх1 Ведзижев А. безам,в1ашаг1кхийттача дог г1оздоалаш,къаьстача – маьл-харболаш,дог доахарий цхьа барт,йо1аи з1амигача сагаи юкъера доттаг1ал - цу г1улакхашта хеталу поэта ший дег т1ара лирически иллеш. Ширача замах дисача г1улакхех да урдош ийдар."Урдув"яхача стихотворене т1а поэта дов лоатта-ду цу харцача г1улакхаца.Стихотворени шин даькъах латт.Хьалхарчун т1а поэта язду т1ехьабиса кхе-там болча дас деш дола къамаьл(урдонга сатувсаш ва из).Шоллаг1дола дакъа да цу хабарах поэта еш йола уйла хьокхаш.Тамаш ю поэта цу тайпарча къамаьлех,урдонна духьалъоттабу з1амигача са-гаи йо1аи юкъе бола безам,из урдонца биста йиш йолаш а бац. Ц1ена юмористически долча халкъа дувцарех а говза пайда эца ховш ва йоазонхо:"Хьаша дагар воаца фусам-да"яхача стихотворене т1а поэта пайда ийцаб халкъа беламе долча дувцарах,бакъ-да,цун сюжет поэта д1аювц поэтически меттаца,халкъа юмор кхы а низ болашаг1а хиле д1аотт Вед-зижева стихотворене т1а. Романтически куцаг1а язъяь я Ведзижева "Безама каша"яха поэма.Цун сюжет таралест дукхача халкъашка яьржа йолча мотивана:цо дувц з1амигача сага а йи1ий а болча боккхача безамах,из безам трагически хиларах,1оажала кхерамал а ч1оаг1аг1а хиларах.Цу тайпара мотиваш йолаш я цхьадолча европейски халкъашка ("Тристани Изольдеи"),1арбий а ирански а халкъашка ("Лейлай Меджнуни") ,тюркски къамашка ("Тахира Зухраи"),гуржашка ("Этериани"),кхычарга а. "Даьй сий"яхаш я поэта шоллаг1йола поэма.Цун ларде дижад граж-ки т1ема хана хиннар.Поэма керттера лоарх1ам ба д1аяхача зама критика яр а,керда вахар мел йоккхий халонаш эшаеш д1аотташ дар хьахьокхар а.Деникинцашта духьала Долакха-Юрта лаьттача турпала т1ема эпизодаш я поэма т1а ювцараш.Йоазонхочо керттера терко ю цу т1ема т1а хьинаре дакъа лоацаш хиннача турпалхошта. Ведзижев А. поэзи ювзаенна я вай заманца,цун турпалашца,вахарца долча керттерча г1улакхашца. V. "Доттаг1чун васкет"яхача стихотворенех дош ала мегаргда хьехархочо. Хьехархо: - "Доттаг1чун васкет"яхача стихотворене т1а поэта дувц т1ем т1а човнаш а яь,леш уллача ший доттаг1чун васкет.Стихотворени лоаццача дувцара хьисапе я.Цу т1а гу латта т1ом,доара-хой,са хадаш улла доттаг1а.Цо деш дола къамаьл стихотворене керттера дакъа да,х1ана аьлча цунна юкъе гуш да стихотворене керттера ма1ан.Стихотворене т1а гуш да саг Даьхенах къаьста волча хана цу сага Даьхенцара безам кхы а ч1оаг1аг1а хулаш болга. VI. Стихотворене чулоацам башхар : - Мишта хьахьокх автора турпала а патриотически а уйлаш? - Малаг1а дар доттаг1чун васкет? - Халкъо кхоачашдирий из васкет?Текста т1ара хьа а лахе,1одешал цун тешал деш дола дешаш. - Шоай даьй турпалча вахарца ювзаенна оаг1онаш йовзий шоана?Малаг1аш я уж? - Малаг1а сурт к1оаргаг1а дулийташ бола г1ирс лелабу поэта?( эпитеташ: гаьнарча мехка,даьрача човнах,шерача ара,керара дог,сийдолаш валар,наьна лоамаш,варгвоа-ца 1оажал, толама морзо,сийлен белгало). VII. Урока корта бар. VIII. Ц1аг1а : 1."Доттаг1чун васкет" - дагахьа 1омаде. 2."Хьаша дагар воаца фусам-да" чулоацам ха. 3. Хоам кийчбе укх темах: " Безама лирика ". Урок № 64. Тема: Безама лирика . Лоарх1ам: Ведзижев Ахьмада безама хетаяь стихаш 1алаьмате хоза,говза хилар гучадаккхар; нравственни кхетам балар . Гойтара г1ирс : Ведзижев А. А. сурт , цун поэтически сборникаш . Цкъа ца вийзачоа безам Фуд ховргдац, Фуд хайна валча морзо йицлургьяц... "Безам". Урока никъ: I. Урока кийчо яр . II. Ц1аг1ара болх тахкар : 1. "Доттаг1чун васкет" 0стих. дагахьа хьаювцийт. 2. "Хьашадагар воаца фусам-да" - стих. чулоацам башхар - Малаг1а нах ба стихотворене т1а бегбоахараш? - Г1алг1ай багахбувцам т1ара укх стихотворенена тара дола х1амаш довзий шоана?Дувцал. - Фу саг хиннав хьаьша? - Фусам-даьй довнах кхийча мишта аьннад цо?1одеша уж муг1араш. III. КЕрда темацара болх : Дешархочун хоам : " Безама лирика". - Яьнна 1уйре санна сийрда лоарх1 Ведзижев А. безам,в1ашаг1кхийттача дог г1оздоа-лаш,къаьстача - маьлхарболаш,дог доахарий цхьа барт,йо1аи з1амигача сагаи юкъера доттаг1ал - цу г1улакхашта хе-таду поэто ший дег т1ара доаг1а лирически иллеш."Сатем байна"яхача стиотворене т1а з1амигача сага йо1 еза,бакъда,цох даьна урдув дала дагавац ер,ший дог лу цо цунна,нагахьа санна шийца безам болаш йо1 яле: Аз хьо бехке ю. Сенна бу 1а 1откъам сона ? Урдув денна Даьшкар дехаш Йо1 со ехаш вац. Урдол дезаг1а Хьамсар хеташ, Аз лу хьона дог. Цу стиха т1ара вайна гу з1амига саг керда кхетам болаш а йи1ий даьна ловра аьнна урдув лургдо-лаш воацилга. "Со яг1ац хьога"яхача стихотворене т1а кхы а к1оаргаг1а гучайоакх поэто уж уйлаш. Болх ца беш,кийчвенна лела,шийна ца веза саг т1ехьаравоаккх йо1о: Хьай костюмах со 1ехалур мотташ, Тайпах ва,аьнна Юхь яр дог доахаш, Хьо вале,со хьайга Яр сатувсаш, Хьай ц1аг1а 1елахь Сояг1ац хьога. Кхы а я Ведзижева хьалхара а х1анзара а кхалсага вахар дувца стихотворенеш:" Дувцал,нана ", " Кизга чу хье яйча " " Хьийжар со хьога " и.кх.д1. IV. "Безам" - стихотворене анализ : 1. Стихотворени 1оеш 3 -4 дешархочо шаьра,къоастаеш. 2. 1алама мишта сурт дул автора?1одешал уж муг1араш. 3. Хи т1а йодача йи1ий мишта дул поэта сурт? 1одешал уж муг1араш. 4. Малаг1а поэтически говзал лелаю автора из сурт къаьгаг1а дилар духьа?( эпитеташ:керта к1ажараш,шерра г1а лувзаш;дустараш:1уйре мо къежа,кхокхо мо дег1а ловзаш). 5. Сенца буст автора хьалхара безам?(1урра хьежача маьлха з1анарашца). 6. Мишта кхетаду оаш укх дешай ма1ан: "Цкъа ца вийзачоа безам фуб ховргдац,фуд хайна валча морзо йицлургьяц ". V. Хьехархочун дош. Ведзижев Ахьмада стихотворене т1еххьарча шин муг1ара тешал ду,аьнна хет сона,х1анз вай ладувг1аргдолча илле чулоацамо. (безамах долча иллега ладувг1ийт ) Бераш,г1алг1ай багахбувцамо а йоккха моттиг д1алу безам бувцаш йолча произведенешта. 1а-лаьмате хоза бувц из кицашка.Хьан доаладергда вайна безама хозал,ц1енал ювцаш дола кицаш. VI. Дешархоша кицаш кхувл доашха а доашхаш. VII. Ц1аг1а : Ведзижев А. кхоллама хетаяь сочинени язъе кийчо е. Урокаш №№ 65 -66. Тема: Сочинени. Лоарх1ам: дешархой дувзаденна къамаьл шаьрдар; Ведзижев А.А.вахара а кхоллама а никъ мишта хов тахкар . Урока никъ: I. Кийчо ю ха. II. Урока темацара болх 1. Урока тема йовзийтар ( соч. темаш : 1.Ц1ихеза драматург,публицист,поэт. 2.Граждански т1ом Ведзижев А. произведенешка. 3.Сийлахь-боккха Даймехка т1ом Ведзижев А. произведенешка. 4.Ведзижев А. поэзе тематика. ) 2 ). Х1ара темах лаьца дувц хьехархочо. 3 ) Дешархоша а дувц шоашта хетар. 4.) Ло1амера болх . III. Урока корта бар : Урок № 67. Тема: Боков А."Готта коана1араш" Лоарх1ам: Боков А. 1омадаьр керда а даьккха,"Готта коана1араш" яхача романа I – II д. чулоа- цам бовзийтар де-та;нравственни кхетам балар;шаьра дешара навыкаш шаьръяр. Гойтара г1ирс : Боков А. сурт, цунах йола кепайоазон материал . Мотт ховш далара Хьо,даькъаза лаьтта, Т1аккха 1а дувцаргдар Тхона т1алаьтта 1азап мишта дар. Чахкиев Ю. Урока никъ: i. Кийчо ю ха. II. Урока темацара болх : 1 Хьехархочун дош. 25 июне 1924 ш. - 2 апреле 2006 ш. ) - Боков Хаме Ахьмада деррига вахар,кхоллам вай халкъа кхелаца айхха бувзабенна,цох къоастабе йиш йолаш бац.Язде волавелча денз,ший къаман исторе овлашка кхача г1ерташ,селханардар таха-нарчунца дувза г1ерташ,хьавенав из.Из вар вай эггара ц1ихе зачарех вола прозаик а,драматург а,пуб-лицист а,сатирик а,общественни вахаре хьинаре дакъалацархо а.Цудухьа г1алг1ай мехка яйза ца 1еш,дерригача дунен дешархошта д1аяйзай йоазонхочун ц1и а,тайп-тайпарча жанрех йола,лакхача исбахьален говзалца язъяь йола цун произведенеш а. Х1анз шун новкъосто хоам бергба вайна йоазонхочун вахарах а кхолламах а лаьца. 2. Дешаохочун хоам. Боков Хаме Ахьмад ваьв 1924 ш. 25 июне Соаг1апча хьаьнала къахьегаш вахача ахархочун дезале. 7 шу даьлча,из деша вахар шоай юотарча школе. Наьсарерча зоо-ветеринарни техникуме а Грознерча рабфаке а деша ваьг1ав из. 1941 ш.,хьехархой курсаш яьхачул т1ехьаг1а,юрта школе балха вахийтав из,бакъда,из болх бе дукха в1ашт1ехьадаланзар-Маг1албика гаргаг1ерташ моастаг1 вар. Г1алг1ай къам мехках даьккхача шоллаг1ча шера Казахски горно-металлургически институте деша вода из,ба-къда,искусство дукхезаш хиларо из воалаву Алма-Атински киноактёрски школе.1957 ш. денз цо тайп-тайпара балхаш даьд "Сердало"газета корреспондент волаш,Наьсарерча халкъа театре режиссёр во-лаш,грозненски телестуде,"Лоаман 1уйре"яхача альманаха редактор волаш. 1962 шера денз СССР-а йоазонхой член хиннав из.Г1алг1ай лит-ра дег1адоаладе цо хьинаре къахьегарах Нохч - Г1алг1ай республика Лакхехьарча Сове-та президиумо 1977 ш. цунна елар Нохч-Г1алг1й халкъа йоазонхо яха сийлен ц1и.СССР-а йоазонхой Союза хьалхара съезд хинначул т1ехьаг1а 50 шу дизара,советски лит-ра дег1адоаладара даькъе лакхара толамаш дахарах 1984 ш. цунна"Знак почё-та" яха орден елар 2006 ш. РФ президент хиннача В.В.Путина"Орден Дружбы"елар цунна.Цул совг1а,йоазонхочун тайп-тайпара толамаш белгалдоахаш тийнна дукха почётни грамоташи,дипломаши,премеши я. Боков А. ший эггара хьалхара произведени язъе 1940 ш. волавеннавале а,уж 1956 ш. мара кепатеха араяьнна-яц.(дувцар"Дарз"),цул т1ехьаг1а вай республика тайп-тайпарча газета т1а арадувл цун "Бачеи цун ис-тийи","Т1еххьара бийса"," "Цхьан сахьата"-дувцараш,"Беке къонгаш" I кн.(1967 ш.),II кн. (1969 .)"Ц1ий-енна сайре" I н. (1974 ш.), II кн.( 1986 ш.),"Седкъашта юкъе седкъа санна"(1978 ш.)," 1аи б1аьстеи в1а-шаг1къасташ"(1984 ш.),"Готта коана1араш"(1995 ш.) 3. Хьехархочун дош. ( йоазонхочун кхолламах лаьца дувц д1ахо ) 4) ."Готта коана1араш" яхача романах лаьца дешархочун хоам . Доккха совг1ат хилар Боков А. произведенеш ешаш болчарна 1995 ш. Шолж-Г1алий т1а арадаьн-нача"Готта коана1араш" яхача романах.Цу хана г1алг1ай лит-ре цхьаккха а,е йоккха а е з1амига а,про-изведенеш дацар советски набахтенаш ювцаш,цар чу боахкача тутмакхий хьал дувцаш,уж цар чу нийсбалара бахьанаш дувцаш.Укх романа т1а автора гойт г1алг1ай Сибрег1а 1обахийтача хана,ба-хьан долаш а доацаш а,тайп-тайпарча набахтенашка нийсбеннача нохчашкеи г1алг1ашкеи хиннача хьалах.Вайнахах вола саг набахта чуволла дукха х1ама эшацар,нагахьа санна из бехке ве кхоачам-болаш х1ама ца хилча,йоахараш, аьлдиташ хьагул а дий,бехке веш хиннав.Набахта чувода на1араш шерра йила хиннай,амма,юха аравоала на1араш 1алаьмате готта хиннай,дукхаг1ча даькъе аравоа-лалуш а хиннавац цар чура. Романа т1а автора ювц кер-ттера турпалхо Адами цунца ха йоаккхаш хинна тутмакхаши нийсбенна набахтенаш.Боков А. гойт мел къиза,цхьаккха бокъо йоацаш кхестабора вайнах цу набахтенашка.Эггара халаг1дола балхаш:хьу йожар,кхера баккхар-вайнахага дайташ хин-над.Шийна теха ха яьккха ваьлча а мукъавоалийташ хиннавац вайнахах вола саг,из вахача,суд яьча д1а а вига,комендатуре д1авала везаш хиннав.1алаьмате хала хиннаб ц1енгахьа бода никъ а,лийца боахка нах д1а-юха кхувлача вагонашка чу а велле,массехк бетта пересыльный оалача набахтенашка го тоссийташ хиннаб,дукхаг1бараш,уж халонаш ла ца могаш,лазаро а,моцалла а к1албисе,новкъа бовш хиннаб. Автора ший йоазонхочун декхар лоарх1аш хиннад т1ехьа т1акхувш йоаг1ача т1ехьенна из 1азап д1адовзийтар. Романа керттера турпалхо з1амига саг Адам ва.Хьаьнала къа а хьегаш,ший сесагаца 1айнайцеи х1етта яьча йи1игаца Тамарацеи дерригача къаман т1акхаьча хало,1азап ловш вах из.Ч1оаг1а сатувс цар бакъдар котдаларга,деррига вайнаьха къам бакъдарга,хьамсар-ча Даймехка юха ц1абаха бокъо яларга. Адам ОРСа бухгалтера замести-тель волаш болх беш ва.Шоай коллектива банкера доаг1а алапи хьаэца т1адул цунна.Ахча ц1а а дена,болхлошта д1адекъа д1алу цо бухгалтера,х1аьта вокхо д1а а ца де-къаш,шийна дут.Г1улакх суде кхоач,бухгалтеро шийгара лоткъам эцаш,ше ахча Адамца дийкъад оал.Адама шийтта шу ха тох,г1улакх тохка а ца тохкаш.Роман д1адолалу Адам ше мо болча тутмакхашца вагонашка чу набахта д1авигар гойташ.Х1ара денна гаьнавоал из сесагаи йи1игаи,ше вахача города Солеозерскаи.Дуккха денош д1аихар Адами цунцара тутмакхаши цхьан йоккхача лаге-ре д1акхачале. Цу лагерера вахар автора гойт массе оаг1орахьара,гучайоаккх т1ахьожашболчар къи-зал,цига цхьаккха нийсхо ца хилар.Гоша яхаш волча цхьа сийдоацаш,х1амах эхь доацача сага т1а-г1олла шин бригада юкъе латар хилар.Цхьан бригаде дукхаг1бараш нохчийи г1алг1айи бар,вокха бригаде-эрсий.Лагера т1абехкача хьакимаша нохчийи г1алг1айи бехке а баь,эггара халаг1ча меттиге,кхера боаккхача карьере,болх бе оттаю цар бригада. Автора гойт мел д1аьха хул набахта воаллача сага деноши бисаши.Денош д1аьха хетийт халача,са кхоачадеча балхо,х1аьта бийсаш-ц1аг1арбараш дагабах-каро а кортамукъалга са тувсаро а.Мелла к1аьдвеннавале а хала кхетар бегаш яг1ача,ча чудоаллача метта наб. Тайп-тайпар нах бетталу Адамах набахта,дукха ба царна юкъе бехк боацаш нийсбеннараш:Абабукар-Даьхен Сийлахь-Боккхача т1ема доакъашхо.Т1ем т1а хала чов а хинна,макхетам чу воацаш каравахав из немцашта,ши шу даьлча ц1еча эскара т1емахоша мукъа-воаккх из а цунца баьхка кхыча къамий нах а.Цул т1ехьаг1а ши шу Казахстане д1абига ший дезал лохаш.Юххера а уж хьакорабича,спец-комендатуро уж болча д1аваха бокъо яларга хьежа везаш хул.Абабукара хабар доаг1а сесаг кхелхай,х1аьта ши бер цхьаь дисад,аьнна.Кхы хьежа йиш йолаш вацар из - ма хулла сихаг1а берашта т1акхача везар.Бакъда,новкъа ваьнна дукха ха ялалехь лаьцар из, къахетам беш йоацача сталинско-бериевски судо ткъо шу ха техар цунна. Укхаза вайзар Адама Зелимхан а,цамогаш йолча йишийна меттача долла ча дахьаш воаг1аш лаьца.Вайзар 1умар а ший вешийца моцалла ца балар духьа,киса делла к1а дахьаш боаг1аш лаьца,байзар 1аббаси,1усмани, 1алимбеки,кхы дуккха а бакъахьара нах.На-бахта яьккхача хана беттабелар цунах к1езига,зовза, тийшача балхах бизза бола нах а,царех ларх1а мегаргба Гоша,Гилани. Цхьаккха бокъо йоацача, моллаг1ча сага къо-нахчал дохадеча лагере,визза къонах а волаш,чакхвала мегар Адама.Цуннеи цун сесаг 1айнаи вахар гойтарца дика в1ашт1ехьадаьннад автора 1алаьмате чоалхане йола,дукхаг1ча хана драматически йола цу ханарча вайнаьха вахара оаг1онаш гойта.Боков А. из дика в1ашт1ехьа-даьлар из лакха говзал йола литературни говзанча воландаь,цунна ший къаман истори дика довзаш хиннадаь. Боков А.язъяьча дуккхача произведенеша вайга оалийт,цар автора дика в1ашт1ехьадаьн-над г1алг1ай халкъа вахарах йола бокъонцара художественни лето-пись кхолла 5) Цу романа I - II д. чулоацам башхар : - Малаг1а ха я романа т1а ювцар? - Романа керттера уйла,тема ? - Х1ана тиллай автора укх романах "Готта коана1араш"аьнна ц1и ?Хьан дешашкара хьаийца я из ? - Мишта гойт автора ший романа т1а сталински-бериевски набахтенаши лагераши? - Малаг1аш я шоана эггара 1аткъаш йола оаг1онаш? Х1ана? - Бере план мишта яр? - Х1ана могайинзариз план Сталина?... III. Урока корта бар . IV. Ц1аг1а : деша,юхахьадувца, О. 225-245. Урок № 68. |