Зоология. 30 ЛЕКЦИЯ омыртқасыздар зоологиясы - копия. Лекция Зоология пні, жануарлар лемі Жануарлар леміні жйесі
 Скачать 2.15 Mb.
|
|
Хондрофора отряды - Chondrophora Тропика теңіздерінің беткі қабаттарында (плейстон) жеке тіршілік ететін ірі полиптер. Денесі диск тәрізді, ауыз тесігі, қармалауыштары, гонофоралары денесінің төменгі жағында, ал үстіңгі жағында, текаға ұқсас хитинді қабық жақсы дамыған (Porpita туысында). Кейбір түрлерінде (Velella туысында) хитинді қабық үшбұрышты өскін түрінде дамып - желкен деп аталады. Соның көмегімен полиптер теңіздің бетінде жүзіп жүреді. Гидроидтылар байырғы жануарлар. Олардың қазба түрлері силур дәуірінің қабаттарынан табылған. Әсіресе, СаСО3-ге бай қаңқасы жақсы дамыған Hydrocorallia өкілдерінің таңбалы қалдықтары жиі кездеседі. Кембрий дәуірінде Тһесарһога қалдықтарының табылғандығы жөнінде мағлұматтар келтірілген. СИФОНОФОРАЛАР КЛАСС ТАРМАРЫ - SIPHONOPHORA Сифонофоралар жылы теңіздерде еркін жүзіп тіршілік ететін ерекше колониялы жануарлар. Колония құрайтын особьтары құрылысы мен физиологиясы жағынан әр түрлі, оларды зооидтар деп атайды. Зооидтар колонияның полиптік және медузоидты особьтары, атқаратын қызметіне қарай гастрозоид, цистозоид, гонозоид деп аталады. Олар шоғырланып кормидия деген топтарды түзейді, әрқайсысының арасында буын аралығы болып, оларды түрі өзгерген тақта жауып тұрады. Құрылысы мен физиологиясы. Сифонофоралардың көпшілігінің колониясы ұзын сабақша тәрізді, особьтары оның бүкіл бойында реттескен (Physophora туысында), қалғандарының сабақшасы қысқа, особьтары (зооидтары) оның астыңғы жағына бекінген (Physalia туысында). Энтодермамен астарланған гастраль қуысы сабақшаның ішін бойлап, жеке орналасқан зооидтармен байланысып, олардың қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Колонияның алдыңғы тұйық төбесі ішке қарай ойысып газға толған кеңістікке айналады. Бұны ауа торсылдағы немесе пневматофор деп атайды . Пневматофор - түрі өзгерген медузоидты формасы, гидростатикалық аппарат қызметін орындайды. Егер пневматофор газға толған болса, онда сифонофораның денесі жеңілдеп судың ең жоғарғы бетінде жүзіп жүреді, ал қолайсыз жағдайда газды сығып шығарады да, жануар су түбіне шөгеді. Газды бөліп шығаратын пневматафораның түбіндегі безді клеткалар, ал оның бұлшықет талшықтарының жиырылып - жазылуынан газдың көлемі көбейіп не азайып тұрады. Пневматофораның астындағы сабақшада жүзу коңыраулары немесе нектофоралары орналасқан. Олар медузоидты формалы, тек ауыз тесігі, қармалауыштары, сезім мүшелері редукцияланған. Шатыршасы жиырылып, сифонофораның қозғалысын реттеп, оны алға қарай жылжытады. Колонияның ас қорыту қызметін қоректендіруші полиптер немесе гастрозоидтар орындайды. Олар гидранттарға ұқсас, әрбір гастрозоидта күшті атқыш клеткалары-мен (атқыш батареяларымен) жабдықталған қозғалмалы ұзын қармалауышы немесе жіпшесі болады. Соның көмегімен ұсақ жәндіктер гастрозоидтың гастраль қуысына түсіп, қорытылып колонияның барлық особьтарына таралады. Жіпшесі қорғаныс қызметін де атқарады. Колоннада гастрозоид тәрізді басқа да полиптік особьтары - пальпондар немесе цистозоидтар орналасқан. Олардың ауызы жоқ, қармалауыштары тарамдалмай нашар жетілген. Нақты қызметі белгісіз, бірақ зәр шығару қызметін орындайды деп жорамалдайды. Сифонофоралардың жыныс особьтары немесе гонозоидтары медузоид және гонофора құрылысты, жақсы дамыған. Колония бойында аталық пен аналық гонозоидтары кездессе, бұлар қос жыныстылар немесе тек аталығы, не аналығы - дара жыныстылар болып келеді. Жыныссыз және жынысты жолмен көбейеді. Жыныс клеткалары суға шығарылып, ұрықтанған жұмыртқадан планула личинкасы дамиды. Ол күрделеніп, бүршіктену нәтижесінде зооидтар пайда болып колонияға айналады. Сөйтіп сифонофоралар әр түрлі особьтарынан (зооидтардан) құралған полиморфты колониальды жануарлар. Олардың особьтары реттесіп орналасқан: жоғарыда пневматофора оның астында нектофоралары, қалғандары топтасып кормидия түзейді. Әрбір кормидия гастрозоид, цистозоид және гонозоидтардан тұрады. Экологиясы. Сифонофоралар тропиктік және жылы теңіздерде көп кездеседі. Пневматофора мен нектофораларының көмегімен бүкіл колония судың ішіңде қалқып жүзіп жүреді. Physalia physalis - "португаль кемешігінің" пневматофорасының ұзындығы 20-30 см, желкен тәрізді, судың бетіне шығып тұрады да, колонияны суға батырмай жылжытады. Дене мөлшері әр түрлі: ұзындығы 1 см-ге дейін - Diphyes туыстарында, Apolemia өкілдерінің ұзындығы 2-3 м-ге дейін, ал Physalia physalis-тың ұзындығы 1 м, қармалауыштары 10 м, пневматофораның биіктігі 20-30 см. Көпшілігі мөлдір түсті болып келеді, бірақ кейбір бөлімдері қанық түске боялған, мысалы, "португаль кемешігінің" пневматофорасы қызғылт немесе көгілдір. Филогениясы. Сифонофоралардың құрылыс ерекшеліктеріне қарап ғалымдар екі көзқарасты ұсынды: біріншісі - сифонофоралар полиморфты колониальды жануарлар; екіншісі - жеке күрделі организмдер, зооидтар олардың мүшелері деп дәледделген. Ғалымдардың көпшілігі бірінші ұсынысты қолдап, сифонофоралар колониальды гидроидтылардан пайда болып, жеке жүзіп тіршілік етуге бейімделген колониальды жануарлар деп есептейді. Бұған дәлел болатыны - сифонофоралардың даму тарихы және колониядағы пневматофора, нектофоралары, гонозоидтары - медузалық формалары болса, ал гастрозоид пен пальпондары (цистозоидтар) түрі өзгерген полиптер болып табылады. 9 лекция Сифонофоралар класс тармары – SIphonophora 1. Сцифомедузалар класы - Scyphozoa 2.Маржан полиптер класы – Anthozoa 3.Сегіз сәулелі маржаңдар класс тармағы - Оctocorallia 4. Алты сәулелі маржандар класс тармағы - Hеxacorallia 5.Ішекқуыстылар (Сoelenterata) типінің филогениясы СЦИФОМЕДУЗАЛАР КЛАСЫ - SCYPHOZOA Бұл кластың тек теңіздерде тіршілік ететін 200-ден аса түрлері белгілі. Құрылысы жағынан гидроидты медузаларға ұқсас, айырмашылығы - олардан ірі және желкенсіз болады. Құрылысы мен физиологиясы. Сцифомедузалардың өкілі ретінде аурелия ауританы (Aurelia aurita) алуға болады. Аурелияның шатыр пішінді денесінің астыңғы (төменгі) ойыс жағында төрт бұрышты ауыз тесігі болады, оны қорегін ұстап алатын төрт қалақша өскін қоршаған. Ауызы жұтқыншақ арқылы қарын қуысымен жалғасып тұрады. Қарынның жиегінде, сөл шығарып тұратын төрт гастральды жіпшелері бар. Гастроваскулярлы жүйесінің кезектесіп отыратын тармақты және тармақсыз радиальды түтікшелері қарынның жиегінен басталып, әрқайсысы шатыр жиегін бойлай тұйықталған сақина тәрізді түтікшемен байланысқан. Аурелия планктонды организмдермен қоректенеді. Қорек заттары қарында қорытылып, түтікшелері арқылы денеге тарап, қорытылмаған қалдығы ауыз тесігі арқылы сыртқа шығарылып тұрады. Шатырдың айнала жиегіндегі қысқа қармалауыштарының кейбіреулері жуандап, шеткі денешіктерге немесе ропалилерге айналады. Олар тармақты радиальды түтікшелердің түбінде орналасады, саны сол түтікшелердің санына сай келеді. Ропалидің ішінде тепе-теңдікті сақтау мүшесі - статоцист және әр түрлі құрылысты көзшелері болады. Қарапайым көзшелері эктодермальды пигментгі және сезгіш ретинальды клеткаларынан құралған, ал күрделі көздері көз шұңқыршағы эпителий астына батып тұрған көз көпіршігі түрінде болады. Оның түбі мен бүйірі пигментті және ретинальды клеткаларынан құралған, үстіңгі қабырғасы қалыңдап қасаң қабық пен көз жанарына айналып, қалған бос кеңістік көз көпіршігі бөліп шығарған шыны тәрізді затқа толы. Осындай күрделі құрылысына қарамастан көздері тек жарықтың өзгерістерін ғана ажырата алады. Нерв жүйесі күрделіленіп шатырша жиегінде яғни ропалилердің жанында нерв клеткаларының түйіні - ганглиялар түрінде дамыған. Көбеюі және дамуы. Сцифомедузалар - дара жыныстылар. Жыныс бездері қарын қалталарьшда қалыптасып, жетілген жыныс клеткалары ауыз тесігінен сыртқы су ортасына шығып ұрықтанады. Зигота толық біркелкі бөлшектеніп бластула және гаструла ұрығын түзеп, одан кірпікше түкпен жабылған личинка - планула пайда болады. Ол кірпікшесінің көмегімен суда біраз уақыт жүзіп жүреді де денесінің алдыңғы бөлігімен субстратқа бекініп, гидраға ұқсас сцифистома деп аталатын полипоид кезеңіне өтеді . Сцифистома өсіп, оның денесі бірқатар көлденең бунақталып, бір-біріне қабаттаса орналасқан диск тәрізді жас медузалар пайда бола бастайды. Осындай көлденең бүршіктенуді стробиляция, ал осы сатыдағы полипты стробила деп атайды. Стробиляция нәтижесінде пайда болған жас медузалар бірте-бірте сцифистомадан бөлініп шығып, еркін тіршілік ете бастайды. Олардың шатырша шеті терең ойықталған, ішкі жүйелері толық дамымаған. Бұл - эфира деп аталатын личинкалық сатысы. Эфиралардың шатырша шеті тегістеліп, гастроваскулярлы жүйесі толық қалыптасып, жыныс клеткалары жетіліп ересек медуза пайда болады. Сцифистома мен медузоидты ұрпақтарының алмасуы нағыз метагенездің белгісі. Сцифистома бекініп тіршілік ететін, тек қана жыныссыз стробиляция жолымен көбейіп медузаларды қалыптастыратын формалары және тез өтіп кететін, нашар білінетін сатысы. Медузалар - еркін тіршілік ететін, тек қана жынысты жолмен көбейіп сцифистомаларды қалыптастыратын формалар, оның кезеңі әлде қайда басымырақ болып келеді. Сөйтіп аурелия аурита ұрпақ алмасуы - метагенез жолымен, яғни жыныссыз көбею мен жынысты көбеюдің кезектесіп отыруы арқылы дамиды. Экологиясы. Сцифомедузалар теңіздерде кең тараған, әсіресе аурелия аурита барлық қоңыржай және тропикалық теңіздерде мекендейді, арктикалық аймақтарда да кездеседі. Балтық, Ақ, Баренц, Қара, Азов, Жапон теңіздерінде көп көлемде таралған. Дене түсі мөлдір, себебі мезоглеясындағы судың мөлшері - 97,5%. Шатыры жалпақ болып келетін медузаларды - дискомедуза деп атайды, мысалы аурелия аурита, ал шатыры биік - кубомедузалар (Chiropsalmus туысы). Дене көлемі де әр түрлі. Аурелия ауританың шатырының диаметрі 40 см, қармалауыштары қысқа, ал цианеа арктиканың (Cyanea arctica) шатырының диаметрі 2 м-ден артық, қармалауыштарының ұзындығы 30 м-ге жетеді. Қармалауыштарының және шатырының көмегімен суда қалқып, шарықтап немесе реактивті түрінде жылжиды. Шатыры минутына 100-140 рет жиырылып жазылады. Тіркелмелі тіршілік ететін медузалар да кездеседі. Олар солтүстік теңіздерде көп кездесетін, қоңыр түсті, биіктігі 2-3 см - Haliclystus және ақшыл түсті, биіктігі 12 см-ге дейін жететін Lucernaria туысының өкілдері. Олар шатырының жоғарғы жағындағы сабақшасымен субстратка бекінеді. Шатырша шеті терең ойысталған, түйреуіш тәрізді қармалауыштарының арасыңда түрі өзгерген безді клеткаларға толы - ропалиялары орналасқан. Сцифомедузалар - жыртқыштар, планктондық организмдермен, балық шабақтарымен де қоректенеді, ал тамырауызды медузалардың Rhyzostoma pulmo өкілінің ауыз тесігі бітеліп, ауыз айналасындағы қалақша өскінділері бірігіп қатпарланып, тек кана ұсақ планктонды организмдерді сүзетін елекке айналған. Классификациясы. Сцифомедузалар класы бес отрядқа бөлінеді: стауромедузалар - Stauromedusae, кубомедузалар - Cubomedusae, короната - Coronata, семаеостомеа - Semaeostomeae, тамырауыздылар - Rhizostomida. Стауромедузалар отряды - Stauromedusae Тіркелмелі тіршілік ететін медузалар. Ұрпақ алмасу жолы болмайды. Планула личинкасы бірден медузаға айналады. Бұларға 30-дай түрі жатады. Негізгі туысы: Lucernaria және Haliclystus. Кубомедузалар отряды - Cubomedusae Жылы теңіздердің таяз жерлерінде тіршілік ететін медузалар. Шатыршасы төрт қырлы, биік, онда төрт ропалия мен төрт қармалауышы орналасқан. Австралия, Океания, Индонезия теніз жағалауларында Chiropsalmus туысының өкілдері кең тараған. Олардың атқыш клеткаларының күйдіргіш күші барынша дамыған, улы сұйықтығы адамға да күшті әсер етеді. Короната отряды - Coronata Теңіздің терең қабаттарыңда мекендейтін медузалар. Шатыры сақина тәрізді белдеуленіп, орталық дискі және шеткі тәжге - "коронаға" бөлінеді. Қармалауыштары мен ропалиялары қоймалжың келген тұғырда орналасқан. Негізгі туыстары: Atolla және Poriphylla. Семаеостомеа отряды - Semaeostomeae Әлемдік мұхиттың суларыңда кең тараған медузалар. Дене шатыршасы жалпайған, диск немесе табақша тәрізді. Негізгі өкілдері: Aurelia aurita және Солтұстік теңіздерде кездесетін - Суапеа capillata. Pelagia туысы өкілдерінің қараңғыда жарық шығаратын қабілеті дамыған. Тамырауыздылар отряды - Rhizostomida Тропиктік теңіздерде кең тараған ірі медузалар. Қармалауыштары жойылған, қорек заттарын қалақша өскінділері арқылы ұстап алады. Rhizostoma pulmo Азов пен Қара теңізінде жиі кездеседі. Жапония мен Қытай елдерінде бұл медузалардың "хрустальды еті" тұздалған түрінде тамаққа қолданылады. Сцифомедузалардың денесі жұмсақ болғандықтан жер қазбаларында сақталмаған. Дегенмен олардың таңбалары Юра дәуіріндегі Золенгофен сланецтерінен табылған. МАРЖАН ПОЛИПТЕР КЛАСЫ - ANTHOZOA Маржан полиптер ішекқуыстылар типінің ең үлкен класы, бұлардың 6000-дай түрі бар. Тек теңіздерде жеке және колония түрінде бекініп тіршілік ететін жануарлар. Құрылысы мен физиологиясы. Жалпы құрылысы бойынша маржан полиптер гидроидты полиптерге ұқсас, бірақ олардың елеулі және күрделі өзгерістері байқалады: жіңішке базальды мембрананың орнына қалың қабатты мезоглея; эпителиальды ет клеткаларының орнына ұзына бойы және көлденеңінен сақиналы бұлшықет клеткалары дамыған. Нерв жүйесі күрделіленіп - ауызы және табанша нерв сакинасын түзейді. Жыныс клеткалары энтодермадан құралған. Жеке особьтарының денесі цилиндр тәрізді, жалпақ табанымен субстратқа бекініп тұрады. Денесінің жоғарғы бөлігінде, ауыз тесігінің төңірегінде, сәулелі симметриялық ретте қармалауыштары орналасқан. Олардың саны алтау - алты сәулелілер (Нехасогаіііа) класс тармағының өкілдерінде немесе сегіз - сегіз сәулелілерде (Octocorallia). Сопақша келген ауыз тесігі эктодермальды жұтқыншаққа жалғасады. Жүтқыншақ бір бағытта қабысқан, ал қуыстың бір жақ немесе екі жақ шетінде сифоноглифа деп аталатын сай (борозда) өтеді. Сифоноглифаны құрайтын клеткаларының ұзын кірпікшелері болады, солардың көмегімен су және қорек заттар гастраль қуысына өтеді де, ал қайтадан су және қорытылмаған зат кірпікшелердің кері қарай қозғалуымен жұтқыншақ бойынан сыртқа шығарылады. Жұтқыншақ гастраль қуысымен жалғасқан. Гастраль қуысы энтодерма клеткаларымен астарланып, арнайы септа деп аталатын перделері арқылы камераларға бөлінеді. Септалар - гастраль қуысының қатпарлары, дене қабырғасынан дамып, энтодерма клеткаларымен астарланған. Олардың әрқайсысында бойлай орналасқан жуандау бұлшықетті білеуі (валик) болады. Денесінің жоғарғы бөлігінде септалар жұтқыншаққа және дене қабырғасына ұштасады да, қалған жағы гастраль қуысында бос салбырап тұрады. Олардың бос шеттері жуандап, без клеткаларынан құралған, мезентериальды жіпшелерге айналады. Солардың көмегімен гастраль қуысына түскен ас қорытылады. Септаларының, камераларының, қармалауыштарының саны бір-біріне сәйкес келеді. Осыған байланысты маржан полиптер класы екі класс тармағына бөлінеді: сегіз сәулелілер - Octocorallia және алты сәулелілер - Hexacorallia, Сегіз сәулелілерде (Octocorallia) септалары 8 болып дамиды да, гастраль қуысын 8 камераға бөліп тұрады, қармалауыштары да осыған сәйкес 8 болып келеді. Сегіз камералардың ішіндегі, жұтқыншақтың сифоноглиф сайына сәйкес келетін камераларды бағыттаушы деп атайды. Сол камераларды құрайтын екі септаның бұлшықетті білеуі (валик) қарама-қарсы орналасып, бойларындағы кірпікшелері арқылы қуыстағы судың ауысып тұруын қамтиды, яғни сифоноглифтың және бағыттаушы камераның бойларындағы кірпікшелері бір бағытта қозғалып, гастраль қуысына оттегіне бай сумен қоректік заттарды лықсытады, және суды керексіз заттармен бірге сыртқа шығарады. Септалардың мезентериальді жіпшелері сөлдерді шығарып, астың қорытылуын реттейді. Алты сәулелілердің (Hexacorallia) септаларының, камераларының және қармалауыштарының саны әрқашанда алтыға еселеніп келеді, кем дегенде 12 болады. Дамуының ең алғашқы кезеңінде бірінші кезектегі алты жұп септалар қалыптасады да, олар гастраль қуысын 12 камераға бөліп тұрады. Әрбір жұп септаның арасындағы камераларды ішкі камера деп атайды, ал әр түрлі жұп септалардың арасындағы орналасқан камераларды - аралық деп атайды. Осылардың ішінен басқа да жұп аралық септалар дамиды . Сөйтіп, септалардың және камералардың дамуына байланысты, гастраль қуысы кеңейіп, оның ас қорыту жұмысы және қорытылған асты сіңіру қабілеттілігі артады. Маржан полиптері планктонды организмдермен қоректенеді, ал ірі түрлері - жыртқыштар, олар шаянтәрізділерді, моллюскаларды т. б. өзінің қармалауыштарымен ұстап алып, атқыш жіпшелерімен жансыздандырып, ауыз тесігіне апарады да, жұтқыншағымен жұтып алады. Ac қорыту процесі клетка ішілік және қуыс ішілік бойынша жүреді. Қаңқасы. Жеке тіршілік ететін полиптерде қаңқасы болмайды, ал колониальды формаларында қаңқасы күшті дамып, рифтер мен аралдарды Kvpan, жер беті бедерін (рельефін) жасауға қатысады. Сегіз сәулелі (Octocorallia) полиптердің қаңқасы мезоглея қабатындағы спикула деп аталатын әр түрлі инелерден құралып, іштей орналасады. Спикулалар мезоглея қабатындағы склеробласт клеткаларынан дамып, СаСО3 (ізбестен) немесе мүйізді органикалық заттардан тұрады. Инелері көп болған жағдайда олар бір-бірімен қосылып тұтас қаңқаны құрайды. Алты сәулелілерде (НехасогаШа) ізбесті қаңқасы сырттай орналасып ерекше түзіледі. Ең алдымен колониядағы жеке полиптің эктодермасынан сыртқа қарай ізбесті табанша тақтасы бөлініп шығады. Одан денесін сырттай орап алатын тостағанша қаңқасы немесе текасы дамиды. Текадан ішке қарай, септаларды бойлай қаңқа перделері - склеросепталар жайылады. Склеросепталар тек бірінші реттегі жұп септаларда болады. Колонияның жеке особьтарының қаңқалары бірігіп мықты, бүкіл колонияға ортақ қаңқаны құрады. Осыңцай колониялардан пайда болған маржан рифтері мен маржан аралдары Атлант, Үнді және Тынық мұхиттарыңда өте көп. |