методичка. Методичка Ана тил 4 кл. Методика болушлукъ ана тил. 4 кл. Ангылатыу сёз
 Скачать 183.83 Kb.
|
|
Методика болушлукъ «АНА ТИЛ. 4 кл.» АНГЫЛАТЫУ СЁЗ Федерал кърал окъууну стандартны (ФГОС-ну) бусагъатда школлада ана тилни окъутуу излемлерине быллай джангы борчла къошады: – ана тилде адабият окъутуууна эмда тил-культура джанындан (культураны) адеблендирген, бирикдирген сакълагъан ишлеге баш, тамаллы мадарча къараргъа тыйыншлыды; ана тил хайырландырыллыкъ джерде ана тилингде амалсыз сёлеширге керекди; ана тилге миллет ангыны сакълауну тамалыча къараргъа; ана тилибиз, Эресейде тиллени бири болуб, тил-культура ангылашыннган, хайырландырылгъан кесеги болгъанын сингдирирге; – окъуучуланы ана тилни джюрютюуде аны, адабият(литература) окъутууну мардаларына кёре, тюз джюрютюрге, байындырыргъа; – кечеде-кюнде, хаман да хайырландырылгъан сёз эмда тин байлыкъны ёсдюрюрге; – ана тилни юсюнде ал башлам илму билимни тамалын салыргъа, аны бурундан келген тарихине, хайырланыууна, тюрлениуюне, грамматикасыны айныууна эс бёлюрге, ол джаны бла джангы джетишимлеге алландырыргъа; – ана тилни грамматикасын билиуде салгъан муратларын, хайырландырылгъан амалларын эмда материалларын джамагъат джашауда хайырлы, магъаналы, керекли да этерге; – ана тилни тинтиуде окъуу мадарла бла толу хайырланыргъа; – тил джорукълары болгъан окъуу ишлени тикирал билирге эмда ол алгъан билимлерин айнытыргъа эмда теренлетитрге. Федерал къырал окъууну стандартны (ФГОС-ну) бегимлерине кёре, ана тилде адабият окъууну юсю бла салыннган излемле быладыла: – ана литератураны халкъны миллет культура байлыгъыны эм тамаллы байлыкъ хазнасы болгъанын, джашауну ангылауда бек керекли мадар бол-гъанын, миллетни эмда дуния культураны кесича бир тюрлю байлыгъыча сакъланнганын кёргюзтюу; – ана тилге мадарсыз бек керекли затхача къарау; ана тилни юсю бла халкъыбызны тил-культура-джашау болумун ангылатыу; – ана тилде биринчи билим шартларын сингдире, аны энчилигин эмда дуния тил картасында тыйыншлы орнун кёргюзтюу; ана тилге халкъны миллет ангысын ёсдюрюу тамалынача къараргъа кереклисин сингдириу; –дуния билимге таяна, миллетни тарихини юсю бла энчи культурасын, аман бла игини айыра билиуню, адеб-намысны, ана тилде таймаздан тырмашыу сезимни эмда кесинги энчи маданият дараджасын къурауну айнытыу; – окъууну тюрлю-тюрлю мадарларын хайырландырыу (танышыу, тинтиу, сайлау, излем бардырыу); тюрлю-тюрлю текстлени энчи башхалыкъларын билиу эмда аланы сюзерге къошулуу, персонажларыны ишлерине адеб-намыс джаны бла багъа бериу. – тыйыншлы дараджалы окъуучу болур ючюн, тил билими иги болур ючюн, алай демеклик, тышындан да, ичинден да окъуу усталыгъы терен болур ючюн, суратлау адабият (литература), илму эмда окъуу текстлени, адабият терминлени хайырландыра, орта дараджада сюзе, тюрлендире билирча усталыкъ бериу. Ол себебден къарачай-малкъар тил, башха миллетлени тиллерича, сабийлеге джашауну джоругъун юретирге, джаш тёлюге джамагъат адетлерин терен ангылатыргъа, илмулу адамланы айнытыууна болушады. Ана тилни иги билмеклик сабийге дунияда эм бай тиллени бирине – дуния культура бла илмугъа джол ачхан уллу орус тилге юренирге да таянчакъ болады, аны бла бирге кесини миллет культурасындан толу билим алыргъа, аны бла хайырлана билирге, бизни уллу Ата Джуртубузну ишин бегитиуге болушурча адам болургъа онг береди. Алай бла, Федерал кърал окъуу стандартны (ФГОС-ну) ал класслада окъутхан устазны 4-чю классны ахырына баш борчларыны бири – ана тилни (тюз сёлешиу-джазыу формаларын) иги билген адамланы хазырлауну тамалын салыргъады. Тюз, кесгин сёлешиу билим джазма тилни грамматика-орфография джорукъларына тырмашыу бла бирге барыргъа керекди. Бу джаны бла бу кёзюуде берилген билим ал башланнган окъууну эм андан ары окъууну тамалыды. 4-чю классны бошагъан окъуучула бу затланы билирге керекдиле: – бир тема бла байланнган соруулагъа джууаб бериу, сюжет суратлагъа кёре айтымла къураргъа; – окъулгъанны планын хапарлаучу бла соруучу айтымла халда сала билирге; – 70-100 сёзден къуралгъан текстни, кеси джарашдыргъан планнга кёре, магъанасын аууздан эмда джазыб, толу эмда къысхартыб айта билирге; – окъулгъанны формасын тюрлендириб, туура сёз бла хайырланыб айта билирге; – суратха, кинофильмге (эпизодларына) кёре, гитче хапар джазаргъа; – кеси кёрген, сынагъан затланы юсюнден хапарчыкъ айтыргъа эмда джазаргъа; – тенгине, джууугъуна письмо, классда, школ джашауда болгъан затладан къабыргъа газетге билдириу джаза билирге; – сёлешиу тилни монолог эмда диалог формаларын айырта билирге эмда ала бла хайырланыргъа; – къарачай джазыучуланы асламысыны ал башланнган классха теджелген чыгъармаларындан толу хапарлы болургъа; – литература-адабият терминлени бир бёлегин (назму, хапар, тамсил, джомакъ, таурух, эл берген джомакъ, джыр, нарт сёз дегенча, д.а.к. башхаланы) бир-бирлеринден айыра билирге, аланы сёлешиу эмда джазма тилни байындыргъан, чемерлендирген джаны бла айыра билирге. Къарачай адабият окъутууну толу школ курсун окъуучула абадан класслада окъуйдула. 1-чи – 4-чю класслада окъулгъан курс ол курсну деменгили ангылатыргъа хазырлайды, аны ал кесегиди. Ал башланнган класслада окъуучула кёбюсюне адабият окъууну практика джаны бла тинтедиле. Ол себебден 1 – 4 класслада тил ёсдюрюу ишле аслам боладыла. Ол ишле программаны бёлюмлерини барысында да этиледиле. Къарачай адабият окъутууну ал башланнган класслада курсуну борчлары быладыла: – сабийлени ангылаб окъургъа, сёлеширге, джазаргъа юретиу; – тил байлыкъларын ёсдюрюу; – тилден, адабиятдан (литературадан) ал билим бериу; – тилге, китаб окъургъа алларын буруу; – дуния аламны, табигъатны юсюнден сабийлени ангыларын, билимлерин ёсдюрюу; – тилни аууз эмда джазма формаларын, джылларына кёре, ангылаб хайырланырча билдириу. Къарачай тилден окъууну магъанасы, аны методика амаллары, сабийлеге терен билим берирча, аланы не джаны бла да ёсдюрюрча, бюгюннгю окъутууну ФГОС-ну излемлерине келиширча болургъа керекдиле. ОКЪУРГЪА ЮРЕТИУНЮ БИР КЪАУУМ МЕТОДИКА АМАЛЫ Суратлау хапарчыкъланы окъутуу схема Джангы текстни окъургъа хазырлар ючюн ушакъ (ушакъда устаз джангы сёзлени магъаналарын айыртады). Устаз биринчи окъуйду. (Бусагъатда юлгюлю окъугъан белгили артистлени эмда дикторларыбызны аллай ишлерини бир бёлеги радиону фонотекасында эмда «Эльбрусоидде» бардыла, излеб, табыб, ала бла ана тилни ариулугъуну макъамын чемер кёргюзтюб, дерслени байындырыргъа боллукъду). Сабийлеге джангы текстни окъутуу (текс учзун болса, абзацла бла окъуйдула, план салыргъа мураты болса, хар окъулгъан абзацны соруула бла айыргъандан сора, баш сала барадыла). Окъулгъан джангы текстни юсюнден ушакъ, кимни, нении юсюнден не айтылгъанын айырыб окъуу. Кесгин, дженгил окъургъа юретиу. Окъуу дерследе (3, 4 класслада) устаз сабийлени текст бла энчи ишлерге юретеди, бусагъатдагъы медиа- амалла бла къалай хайырланыргъа, сёзлюклени къауумлары бла ишлерге, излем ишлени толтурургъа тамал салады. Устаз сорууланы салады, хар соруугъа эслерин айландырады, толу джууаб берирге юретеди. Тамсилни (басняланы) окъутуу схема Тамсилни (басняны) окъутуу джолу аны магъанасындан чыгъады. Аны окъуу планы былай болургъа боллукъду: Тамсилни (басняны) окъурдан алгъа ушакъ, ушакъда тамсилни ким джазгъанын, аны персонажларыны юсюнден айтылады, къыйын, ангылашынмагъан сёзлени айырадыла. Устаз кесгин окъуйду (тамсил азбар этиллик эссе, устаз аны азбарлай окъургъа керекди) Окъулгъанны юсюнден ушакъ (окъулгъанны баш магъанасын айыртады). Сабийлени тамсилни окъургъа хазырлау (ичлеринден бир къат окъуйдула, ангылашынмагъан сёзлени, айтымланы айырадыла). Тамсилни образларын алыб, джашауда тюбей тургъан тургъан затла бла тенглешдириу. Басняны кесгин окъургъа юретиу (рольлада окъуйдула). Назмуланы окъутуу схема Назмуну окъурдан алгъа ушакъ. (Ушакъда джангы сёзлени да айырадыла). Назмуну устаз окъуйду (кесгин, амалы болса, азбарлай). Сабийлеге ичлеринден бир-эки къат окъутуу. Сабийлеге тышларындан окъутуу. Назму куплетле бла (кесекле бла) окъутуу, къыйын, ангылашынмагъан сёзлени, айтымланы айырыу. Назмуну кереклисича окъургъа хазырлау. Азбар этдириу джорукъ Устаз назмуну азбарлай кесгин окъуйду. Биринчи куплетни сабийлеге ичлеринден 3-4 кере окъутуу. Азбар этген сохтала азбарлай окъуйдула (2-3 сабий). Биринчи, экинчи куплетлени ичлеринден 3-4 кере окъутуу. Биринчи, экинчи куплетлени азбарлай окъутуу. Алай бла, назмуну азбар этиб бошагъандан сора, устаз кеси юлгю кёргюзеди назмуну азбар окъургъа. Устазны ызы бла сабийле азбар окъуйдула). ОКЪУУДАН 1-4 КЛАССЛАДА БИР МИНУТХА ОКЪУЛЛУКЪ СЁЗЛЕНИ САНЫ
АДАБИЯТ ОКЪУУ, ТИЛ ЁСДЮРЮУ (джылда – 34 сагъат; ыйыкъда– 1 сагъат) Ишни ал класслагъа къошуллукъ башхалыгъы: устаз сабийлеге фольклордан, джазыучуланы юслеринден теренирек хапар береди; окъулгъан чыгъармалагъа багъа бериуню теренирек этеди; чыгъармаланы сейир джерлерин излетеди, тилни чемерлигин эслетеди; ангыламагъан сёзлери бла ишлейди, сёзлюкле бла хайырлана; чыгъармаланы тарих бла байлау ишни бек теренлемей, орус тилде окъууну мардасында бардырады; ал классладача, сёлешиу тилге, хапарлаугъа, сёзлени тюз, кесгин айтыугъа уллу эс бёледи; текстлеге келтирилген нарт сёзле бла, фразеологизмле бла айырыб ишлейди, сабийле кеслерини тиллеринде джюрютюрча этеди; игини-аманны айырыу, адеб-намыс , иги халиге юретиу джорукълагъа юретиу иш тохтаусуз барады. Бу мадарла бла, аллында классладача, окъулгъан чыгъармала да хайырландырыладыла. Ол чыгъармала байламлы темала: ДЖУРТУМ БЛА АНА ТИЛИМ - ДЖАШАУУМ Таулу сёзюм, татлы сёзюм. Гочияланы Софья. Джуртум бла ана тилим – джашауум. Къоркъмазланы Аскер. Фахмуну зыраф этме. Хубийланы Осман. КЪАРАЧАЙ ДЕСЕМ… Атмаз. Хубийланы Осман. Бизни Республика бла Россия. Баучуланы Аубекир. Минги Тау. Мамчуланы Дина. Къарачай десем…. Акъбайланы Азрет. Мени Джуртумду Джерни арасы. Сылпагъарланы Кулина. Аккаларымы джери. Къобанланы Махмут. Тебердиде. Хубийланы Вениамин. Джылы сентябрь кюню. Къулийланы Къайсын. Къарачай шахар. Лепшокъланы Хусеин. Джангкъылыч. Шаманланы Медиха. Карачаевск – шохлукъ шахар. Сюйюнчланы Азамат. Къарча. Байчораланы Сослан. САКЪЛА – КЕСМЕ! Табигъатны ышанлары. Байзуллаланы А. Къарылгъачла. Батчаланы Али-Мурат. Атха биринчи миннгеним. Гочияланы Софья. Мурат бла Тулпар. Эбзеланы Ханафий. ОНГЛУ АДАМЛАНЫ САБИЙ ДЖЫЛЛАРЫ Умарны сабий джыллары. Батчаланы Мусса. Къанатлы Джумарыкъ. Къагъыйланы Назифа. Биринчи кино. Къулийланы Къайсын. Минги Тауну къушу. Къагъыйланы Назифа. ЁМЮРЛЕНИ ТЕРЕНИНДЕН Сабан сюрюу. Уучу бла агъач киши. Сабан тойну джыры Чалман къурманлыкъ Къарачай-малкъар джыл къайтарыу. («Къарачай» газетден) Джылны чакълары. («Къарачай» газетден) Эмегенле. Эмегенле бла нартланы сермешлери. Сосуркъа бла эмеген. Эмегенлени къырылгъанлары. Нартла бла гуртла. Ортабайланы Римма. Ахыры той бла бошалды. Гочияланы Софья АДЕТ – НАМЫС – НАСЫБ Бачха салгъан кюн – къызчыкъгъа. Семенланы Исмаил. Насихатла. Мечиланы Кязим. Сабырлыкъ. Мечиланы Кязим. Ана. Къулийланы Къайсын» Ибрагимни сагъышы. Аппаланы Хасан. Кавказ. Къаракетланы Исса. Джангы джомакъла. Сюйюнчланы Азамат. Джашауну ызы. Джаубаланы Хусей. Нёгерлик. Акъбайланы Исмаил. Бир уллу юйдегиде. Мамчуланы Дина. ТАМСИЛЛЕ Айры чабакъ, Балыкъ, Дууадакъ. Акъбайланы Исмаил. «Хора тана». Сылпагъарланы Кулина. Бокълу джерме. Байрамукъланы Умар. Гылыучукъ. Ёзденланы А. КЪЫШ Аджашхан къарчыкъ. Шаманланы Медиха. Терекни джашчыгъы. Хубийланы Магомет. Джангы джыл. Джаубаланы Хучей. Алгъыш. Ёзденланы Альберт. Балдыраджюзню джырчыгъы. Къулийланы Къайсын. АММА-АММА – БАЛ АННЯ Джаз. Ёртенланы Азрет. Тиширыугъа – махтау. Максим Горький. Джукъланмазлыкъ джулдузчукъ. Мамчуланы Дина. АДАМЛЫКЪ Къушла. Батчаланы Башир. Сабийликде. Ёртенланы Азрет. Мен тепсейме атам бла. Байрамукъланы Фатима Эртде-эртде… Байрамукъланы Фатима Юч ана бла юч бала. Байрамукъланы Халимат. Мен терс болгъанма. Токъумаланы Жагъафар. Ёрге къобуу. Джол. Саламлашыу. Байрамукъланы Халимат. КЪАРАЧАЙНЫ ДЖИГИТ УЛАНЛАРЫ – УЛЛУ ХОРЛАМГЪА Къарачайны уланы – Белоруссияны джигити. Лайпанланы Сеит Днепр ючюн – урушлада. Багъатырланы Харун. Тау илячин. Борлакъланы Къанитат. 1-чи дерс. ТАУЛУ СЁЗЮМ, ТАТЛЫ СЁЗЮМ. Гочияланы С. Дерсни ахыргъы мураты: бютеу къралланы арасында джюрюген тиллени магъаналары бла шагъырей эте, кесибизни ана тилибизни, къалгъан тилле бла биргелей, мийик дараджада тутаргъа сабийлени эслерин бурургъа; назму бла шагъырей эте, тилни ариулугъун, байлыгъын ачыкълау; сёз байлыкъларын ёсдюрюу, билимлерин терен этиу; иги халиге юретиу, ангыларын ишленмекликге, адамлыкъгъа буруу. Дерсде адам-инсанлыкъ муратла (личностные): ана тилибизни сюерге, аны юсю бла бурундан келген миллет тарихибизни, сыйлы тин байлыгъыбызны юсю бла туугъан Ата джуртларына эмда уллу Ата Джуртубузгъа –къралыбызгъа – сюймекликлерин байындырыу эмда ана тиллерин чемерлендириу; хар кюнде адамлыкъны шартларын ёсдюрюу джанына бурдуруу; талпымакълыкъ муратла (регулятивные): дерсни муратлау; окъугъанларыны магъанасын терени бла ангылатыу; келишимлик муратла (коммуникативные): устаз бла, сабийле бла тийишли ишлерге хазырлатыу эмда ишни толу баджарыргъа тырмашдырыу. Дерсде окъуу керекле: ИКТ, авторну сураты, Апполаны Алимни «Ана тилим» деген джырыны тексти бла макъамы, слайдлада: ана тилде чыкъгъан китабланы суратлары, джазыучуланы эмда поэтлени, суратчыланы, башха белгили адамланы суратлары; китабла, сёзлюкле. Дерсни барыуу Дерсни, сабийлени хазырлыкъларын эсгериу. Саламлашыу. Сабийлени эслерин дерсге буруу. Джангы дерсни тинтиу. Устазны ал сёзю: – Хар миллетни кесини тили болады. Кесини энчи тили болмагъан – ол миллет тюлдю. Ол бир миллетге да къошулалмай къалыб кетеди. Адам къайсы миллетни ичинде туугъан эссе, атасы бла анасыны тиллерин билирге борчу барды. Ол адамлыкъны эмда инсанлыкъны шартыды. «Шарт» деген ол орусча «условие» болады. Алай дегеним, сизни атагъыз-анагъыз къарачайлыла эселе, сиз къарачайча уста тикирал сёлеше, аны бла къалмай тюз окъуй, джаза, джырлай билирге керексиз… Атасы неда анасы башха миллетден эссе, ол заманда аны тилин да билирге керекди. Алай болмаса, ол джарым адам болады миллетине. Аны джумушу да джарты болады… Мен сизге джырны салайым, анда ана тилибизге джырчы «Ата Джуртну ауазы» дейди, «Минги Тауча сыйы алай уллуду ана тилни», «бай тил, ёнгюр кёллю, ёхтем тил», «Ата Джуртуму чырагъы» дейди, кесинде да «ата хурмет» (уважение, авторитет) джашайды, «джумушакълыгъы уа ана джюрекге ушайды» дейди. Алай нек айтылгъанын хар дерсде биле барлыкъбыз. Бир тынгылагъыз… (Устаз тынгылатыргъа джырны салады). |