Методичка Язык 4 кл.. Элканланы С. М., Айбазланы З. С. Къарачай тилни дерслери 4 класс Устазгъа методика болушлукъ Биринчи чыкъгъаны КъарачайЧеркес республиканы Окъуу эмда илму
 Скачать 0.64 Mb.
|
|
Элканланы С. М., Айбазланы З. С. КЪАРАЧАЙ ТИЛНИ ДЕРСЛЕРИ 4 класс Устазгъа методика болушлукъ Биринчи чыкъгъаны Къарачай-Черкес республиканы Окъуу эмда илму министерствосу бегитгенди ЧЕРЕКССК 2015 ББК 74.261.4 Э 53 Рецензенты: АЛ СЁЗ Школну сыйлы борчу ёсюб келген тёлюге илмуну тамалын, джашауда ишни эбин деменгили билирча юретиудю, аланы дуниягъа къарамларын бусагъатда джашаугъа кёре къурауду. Бу борчланы толтурууда ана тилни магъанасы уллуду. Ана тилден программа сабийлени джангыча окъутууну излемлерин баджарырча салыннганды. Ол излемле быладыла: сабийлени не джаны бла да ёсюмлю этиуню тамалын салыу: ачыкъ, кесгин, ангылаб окъургъа, халатсыз джазаргъа, тил байлыкъгъа юретиу; сабийлеге табигъатны шартларын, болумларын ангылатыуну эстетика ёсюмлерин къатлауну джетишимли этиу; ала кеслерин ариу джюрютюрча, окъургъа, джамагъатха хайырлы урунургъа талпырча, Ата джуртубузну бек сюерча этиу. Ол себебден къарачай тил, бирси миллетлени тиллерича, сабийлеге джашауну джоругъун юретирге, джаш тёлюге джамагъатны адетлерин терен ангылатыргъа, илмулу адамланы ёсдюрюрге болушады. Ана тилин иги билмеклик сабийге дуния культура бла илмугъа джол ачхан уллу орус тилге юренирге таянчакъ болады, аны бла бирге, кесини миллет культурасындан толу билим алыргъа, аны бла хайырлана билирге, бизни Ата джуртубузну бегитиуге болушурча адам болургъа онг береди. Алай бла, ал класслада окъутхан устазны баш борчларыны бири-ана литератураны, тилни селешиу, джазыу формаларын иги билген адамланы ха-зырлауну тамалын салыргъады. Бу китаб устазгъа, артыкъсыз да джангы башлагъаннга, болушлукъгъа деген муратда чыгъады. Болушлукъну аллында грамматика бла тюз джазыудан, тил ёсдюрюуден 4 классда окъуллукъ материалны окъутууну юсюнден методика теджеуле бериледи. Байламлы тилни ёсдюрюуге аслам эс бёлюнеди. Аны юсюнден методика оюмла бериледиле. Андан мурат: бир тема бла байланнган соруулагъа джууаб берирге, сюжет соруулагъа кёре айтымла къураргъа, окъулгъанны планын хапарлаучу, соруучу айтымла бла сала билирге, 70 - 100 сёзден къуралгъан текстни, сохта кеси джарашдыргъан планнга кёре, магъанасын аууздан эмда джазыб, толу эмда къысхартыб айта, джаза билирге, окъулгъанны формасын тюрлендириб, туура сёз бла хайырланыб айта, джаза билирге, суратха, кинофильмге энчи эпизотларына кёре, хапарчыкъ джаза, тенгине письмо джаза билирге юретиу. Болушлукъда орузлама-тематика план эмда хар дерсни планын къысха юлгюсю бериледи. Хар дерсге план бла хайырланнган заманда орузлама-тема пландан ФГОС-ну излемине керекли бёлюмлени алыб къошаргъа боллукъду. Къайтарыу тема болгъан дерсде устаз сабийлеге кесини излеми бла тест неда проект иш буюрургъа боллукъду. Болушлукъда къошакъ керек бериледи. Анда грамматика айырыуну планларын, тестле, ачыкъ дерс, технокарталаны табаргъа боллукъду. Ала юлгю халда джазылгъандыла. Устаз сохталаны билимлерине таяна, школну окъуу базасына кёре, аланы тюрлендирирге эркинди эмда борчлуду. ГРАММАТИКА БЛА ТЮЗ ДЖАЗЫУДАН, ТИЛ ЁСДЮРЮУДЕН 4 КЛАССДА ОКЪУЛЛУКЪ МАТЕРИАЛНЫ ОКЪУТУУНУ ЮСЮНДЕН МЕТОДИКА ТЕДЖЕУЛЕ Сёзню къурамы Тёртюнчю классда сёзню къурамындан джангы материалны окъуб башлайдыла. Окъуу джылны аллында тауушла бла харифледен, сёзню къурамындан, атдан, сыфатдан, этимден ал класслада алгъан билимлерин къайтарадыла. Сёзню къурамындан, тамыр бла джалгьауладан ючюнчю классда сохтала хапарлы болгъандыла. Тёртюнчю классда сёз къураучу эм сёз тюрлендириучю, бир тамырлы сёзлени, къош сёзлени окъуйдула. Тёртюнчю классда сохтала тамыр - сёзню ёзеги болгъанын билирге керекдиле. Тамыргьа джалгъаула къошуб, не ол сёзню формасы (сабан - сабанла, сабанланы) тюрленеди, не башха магъанасы болгъан (сабан - сабанчы, сабанчылыкъ) сёзлени айыра билирге керекдиле. Тамыргъа джалгъаула къошулуб, сёзню формасы, магъанасы тюрленсе да, ала бир-бирлерине джууукъ болгъанларын ангыларгъа керекдиле сохтала. Бир тамырлы сёзледен хапар берир ючюн, былай этиледи. Бир тамырлы сёзле бериледиле: мал - малчы, маллыкъ, малчылыкъ, малча, малла, малы, малда. Окъуйдула, бу соруулагъа джууаб этедиле: - Была къаллай сёзледиле? (Джууукъ). - Джууукъ болгъанлары неден белгилиди? (Ала бары да «мал» деген тамырдан къуралгъандыла). - Бир тамырдан къуралгьан сёзлеге къаллай сёзле дейдиле? (Бир тамырлы сёзле деген оюмгьа келедиле). - Аланы магьаналары бирчамыдыла? Магьаналары бирча болгъан бир тамырлы сёзле къайсыладыла? (Мал, малла, малы, малда). - Мал тамыргьа къаллай джалгъаула къошулгъандыла? (-на, -ы, -да). - Бу джалгъаула сёзню несин тюрлендиредиле? (Формасын). - Магьаналары башха болгьан бир тамырлы сёзле къайсыладыла? (малчы, маллыкъ, малчылыкъ, малча). - Бу къауум сёзлеге «мал» деген тамыргъа къаллай джалгъаула джалгъаннгандыла? (-чы, -лыкъ, -чы-лыкъ, -ча). - Алай бла, джалгъаула ненча къауумгъа юлешинедиле? (Эки) - Биринчи къауум джалгъаула сёзню несин тюрлендиредиле? (Формасын). Экинчи къауум а? (Магъанасын). Сёзню формасын тюрлендирген джалгъаулагъа сёз тюрлендиргеиучю, магъанасын тюрлендирген джалгъаулагъа сёз къураучу джалгъауладыла деб, устаз айтады. Сёз тюрлендириучю, сёз къураучу джалгьауланы юсюнден не тукъум ишле этиллиги окъуу китабда бериледиле. Бу эки къауум джалгьауланы къуллукъларын былай айыртыргъа боллукъду. Исса, ферма, ишле. Мал, мал, ишлей. Бу сёзледен эки айтым къурайдыла: Исса ферма-да ишлейди. Мал-чы мал-чы-лыкъ-да ишлей-ди. - Биринчи къауум сёзледен айтым къурар ючюн, не этилди? (-да, -ди джалгьаула джалгьандыла. (Ала нек джалгъандыла?) Сёзлени бир-бирине байлаб, айтым къурар ючюн). - Экинчи къауум сёзледен айтым къурар ючюн, не этилди? (Джангы сёзле къуралдыла: мал-малчы десенг, хайыуанны танытхан сёзню магъанасы джалгъауну болушлугъу бла адамны кёргюзген сёз къурайды, анга да -лыкъ къошулуб, малчыдан иш орун къуралды, анга да да джалгъау, ишлей деген сёзге -ди джалгьау къошулуб, айтым къуралды). Алай бла, сёз кьураучу, сёз тюрлендириучю джалгъауланы болушлукълары бла айтымла къуралдыла деб, устаз башында айтылгъанны тамамлайды. Сёзню къурамын окъугьандан сора, къош сёзле бла биринчи кере танышадыла, аланы къуралыуларын айырадыла. Къош сёзлени былай ангылатыргъа боллукъду. Сынаргьа сёзле бериледиле: къош, тиш - къоштиш джашчыкъ; ала, кёз-алакёз къызчыкъ; таш, кёмюр-ташкёмюр. Окъуйдула, къоштиш, алакёз, ташкёмюр дегенча сёзле ненча тамырдан къуралгъанларын кёредиле, эки неда талай тамырдан къуралгъан сёзлеге къош сёз дейдиле деген оюмгъа келедиле. Къош сёзню окъутууну юсюнден этиллик ишле окъуу китабда бериледиле. Тилни кесеклери Тилни кесеклеринден 3-чю классда ат, сыфат, этим бла хапарлы болгъандыла. Тёртюнчю классда атны магъанасын къайтарадыла, тюз эм иелик атланы, болушланы, атланы джалгьаныуларын, иелик эм тамамлаучу болушланы окъуйдула. Тюз, иелик атланы былай айыртыргъа боллукъду. Бу ишни баджарыр ючюн, быллай текст бериледи: Мени атам да, къарнашым да, эгечим да, анам да совхозда ишлейдиле. Сени атанг, къарнашынг, эгечинг, ананг къайда урунадыла? Аны атасы, анасы, къарнашы, эгечи, анасы къой фермада ишлейдиле. Текстни окъуйдула, бу соруулагъа джууаб къайтарадыла: - Ата бла атам, къарнаш бла къарнашым, эгеч бла эгечим деген сёзлени магьаналарында не башхалыкъ барды? (Ата, къарнаш, эгеч деген сёзле ким? деген соруугъа джууаб бередиле, аланы иелери джокъду. Атам, къарнашым, эгечим деген сёзле кимим? деген соруугъа джууаб этедиле, алагьа ие биринчи бетни алмашы «мен» болады). - Ата-м деген сёзге къаллай джалгьау джалгьанады? (-м). Къарнаш-ым, эгеч-им деген сёзлеге уа? (-ым, -им джалгъаула). Бу юлгю бла экинчи, ючюнчю айтымда берилген сёзлени айырадыла. Алай бла, атагъа къарнашха, эгечге мен ие болады. Ата-нг, къарнаш-ынг, эгеч-инг деген сёзлеге ие сен, ата-сы, къарнаш-ы, эгеч-и деген сёзлеге ие ол деген бетлеучю алмашла боладыла, деген оюмгъа келедиле. Ол атлагъа аны ючюн иелик атла дейдиле деб, устаз тамамлайды. Атны болушларын ангылатыр ючюн, былай этерге боллукъду. Къангада неда кодоскоп бла экранда быллай айтымла бериледиле: 1. Ахмат иги окъуйду. 2. Ахматны окъууу игиди. 3. Ахматха саугъа бердиле. 4. Ахматны махтадыла. 5. Ахматда китабла кёбдюле. 6. Ахматдан юлгю аладыла. Китаб билим береди. Китабны тышы ариуду. Китабха тыш салдым. Ахмат китабны окъуйду. Китабда сейир хапарла бардыла. Китабдан билим алама. Биринчи тизгиндеги айтымланы окъуйдула, Ахмат бла китаб деген сёзле не соруугъа джууаб этгенлерин айтадыла, айтымда башчы болуб келгенлерин айырадыла. Атны к и м? н е? соруулагъа джууаб этген формасына баш болуш дейдиле деб, устаз айтады. Баш болуш кёбюсюне айтымда башчы болуб келгенин да чертеди. Экинчи тизгиндеги айтымланы окъуйдула. Устаз: - Ахматны, китабны деген сёзле не соруулагъа джууаб этедиле? (Кимни? нени?) Ала айтымда къайсы сёзле бла байланыб келедиле? Окъуу, тышы деген сёзле тилни къайсы кесегидиле? (Ат). Ала къаллай атладыла? (Иелик). Аланы иелери айтымда къайсы сёзледиле? (Кимни окъууу? - Ахматны, нени тышы? - китабны). Атны кимни? нени? соруулагъа джууаб этиб, ат бла байланыб келген формасына иелик болуш дейдиле, деген оюмгьа келедиле. Кеси да айтымны сансыз члени болгьанын да айырадыла. Бу юлгю бла ючюнчю тизгиндеги Ахматха, китабха деген сёзлени айырадыла. Кимге? Heге? деген соруулагъа джууаб этиб, этим бла байланыб, айтымда сансыз член болуб келген атны формасына бериучю болуш дейдиле, деген джорукъгъа келедиле. - Тёртюнчю тизгиндеги Ахматны, китабны деген сёзле не соруулагъа джууаб боладыла? (к и м н и? н е н и?) Ол соруулагъа къайсы болуш джууаб эте эди? (Иелик). Иелик болушдагъы ат айтымдан тилни къайсы кесеги бла байланыб келе эди? (Ат бла). Бу айтымлада ала тилни къайсы кесеги бла байланыб келедиле? (Этим бла. Кимни махтадыла? - Ахматны. Нени окъуйду? - Китабны). Алай бла, кимни? нени? соруулагъа джууаб бериб, этим бла байланыб, айтымны сансыз члени болуб келсе, атны ол формасына тамамлаучу болуш дейдиле, деген джорукъгъа келедиле. Бешинчи, алтынчы тичгиндеги айтымла Ахматда, Ахматдан, китабда, китабдан деген сёзлени бу юлгю бла айырадыла, бу оюмгьа келедиле: Атны к и м д е? н е д е? деген соруулагъа джууаб этиб, этим бла байланыб, сансыз член болуб келген формасына орунлаучу болуш, кимден? неден? деген соруулагъа джууаб этиб, этим бла байланыб келген формасына да башлаучу болуш дейдиле. Тёртюнчю классда къуру тюз атланы джалгьаныулары окъулады. Джалгъаныуну окъугьан кёзюуде билирге керекдиле болушланы сорууларын, болуш джалгъауланы. Бериучю болушну джалгъауларына эс бёлюрге керекди. Сохтала -гъа, -ха джалгъауланы бир-бири бла къатышдырадыла. Ол себебден устаз харифни джазылыуун эсге сала турургъа керекди. (б, д, с, т, ф, х, ч, ш харифледен сора, бёлюмюнде къаты ачыкъ болса, «х» харифни джазылыуун). Атланы джалгъаныу таблицасы окъуу китабда бериледи, башында айтылгьанны эсге ала, болуш джалгъауланы тюз джазылыуларын айырадыла, къаллай ишле этиллиги окъуу китабда бериледиле. Ал класслада сыфатны юсюнден къаллай? неллай? деген соруулагъа джууаб этген сёзлени, затны ышанын кёргюзген сёзлени окъугъандыла. Тёртюнчю классда сыфатны магъанасын къайтара, тюз сыфатланы окъуйдула. Тюз сыфатладан хапар берир ючюн, былай этерге боллукъду. Тюз сыфатла бояулу мел бла джазыладыла. Исси джерле къызыл байракъ джылы хант джауумлу джерле саблы байракъ татыусуз хант Сёзтутушланы окъуйдула, сыфатланы табадыла, аланы сёз къурамларын айырадыла, аланы къуралыуларында башхалыкъны айтадыла. Устаз: - Бояулу мел бла джазылгъан сыфат къуру неден къуралгьанды? (сёзню къуру тамырындан). Экинчи кьауум а? (Тамыр бла джалгъауладан). - Ала джалгъауланы болушлукълары бла тилни къайсы кесегинден къуралгъандыла? (Джауум, саб, татыу деген атладан). Алай бла, къуру тамырдан къуралгъан сыфатха тюз сыфат дейдиле, деген оюмгъа келедиле. Сыфатны юсюнден къаллай ишле этиллиги окъуу китабда бериледиле. Санау деген грамматика терминнге сохтала биринчи кере тюбейдиле. Тёртюнчю классда санчы эм тизгинчи санауланы окъуйдула. Бош, къош санауланы тюз джазылыуларын айырадыла. Санауну магьанасын, аны тилде нек джюрютюлгенин былай ангылатыргъа боллукъду. Сынаргьа текст бериледи къангада неда кодоскоп бла экранда: Зуриятха онбиринчи январда он джыл толады. Ол тёртюнчю классда окъуйду, Зурият класс счётда экиджюз сексенни тартды. Андан джюз джыйырманы ызына атханында, джюз алтмыш къалды. Окъуйдула, бу соруулагъа джууаб этедиле: - Зуриятха ненча джыл болгъанды? Ол ненчанчы классда окъуйду? Зурият класс счетда ненчаны тартды? Ненчаны ызына атды? Ненча къалды? Он не соруугъа джууаб этеди? (Ненча?) Къайсы сёз бла байланыб келеди? (Джыл). Ол тилни къайсы кесегиди? (Ат). Он нени кёргюзеди? (Джылны санын). - Тёртюнчю деген сёз не соруугъа джууаб береди? Ол айтымда къайсы сёз бла байланыб келеди, нени кёргюзеди? (Ненчанчы? деген соруугъа джууаб болады, затны тизгинде орнун кёргюзеди). - Эки джюз сексенни деген сёзле не соруугъа джууаб этедиле? (Ненчаны?) Ала ат бла байланыб келемидиле, нени кёргюзедиле? (Ала ат бла байланыб келмейдиле, къуру санны кёргюзедиле). Алай бла, санау деб тилни къайсы кесегине айтадыла? (Затны санын, аны тизгинде орнун кёргюзген сёзге санау дейдиле, деген джорукъну айтадыла). Андан сора да санау ат бла бирге келсе, санда, болушда тюрленмегенин айырадыла (он джыл, онбиринчи январда), санау кеси келсе, санда, болушда тюрленнгенин айырадыла (сексен, сексени, джюз - джюзле, джюзден). Санчы эм тизгинчи санауладан былай хапар берирге боллукъду. Къангада неда экранда текст бериледи. Санчы, тизгинчи санаула эки тюрлю мел бла джазыладыла. (Санчыла - къызыл, тизгинчиле - мор неда кёк мел бла). Джюз атлы чабыб, терек бачхагъа киргендиле да, биринчи джетген - бир, экинчи - эки, ючюнчю атлы - юч, тёртюнчю атлы - тёрт, дагъыда къалгъанланы джетген чёртючю джетгени aллындaгъындaн эсе, бир алманы артыкъ алыб баргъанды. Ат- лыла барысы да ненча алма алгъандыла? (5050). Текстни окъуйдула, барысы ненча алма алгъанларын айтадыла, айталмасала, скобкада джазылгъан санны айтадыла. Затны санын кёргюзген санаула къаллай мел бла джазылгьандыла? (Къызыл). Затны тизгинде орнун кёргюзгенле уа? (Мор). Ол санауланы къауумлаб айтадыла. Алай бла, санчы санау деб къаллай санаулагъа айтадыла? (Затны санын кёргюзгеннге). Тизгинчи санау деб а? (Затны тизгинде орнун кёргюзген). Санауну тюз джазылыуун былай ангылатыргьа боллукъду. Бир экинчи джюз мингинчи онбир онекинчи экиджюз эки мингинчи джыйырма бир отуз сегизинчи экиджюз отуз алты |