Методичка Язык 4 кл.. Элканланы С. М., Айбазланы З. С. Къарачай тилни дерслери 4 класс Устазгъа методика болушлукъ Биринчи чыкъгъаны КъарачайЧеркес республиканы Окъуу эмда илму
 Скачать 0.64 Mb.
|
|
Алай бла, ат бла сёзлеуню бир-биринден айырыргьа аланы грамматика ышанлары болушадыла. Бир къауум сыфатны сёзлеу бла къатышдырыргъа боллукъдула. Ариу, эриши, кирсиз, иги, аман дегенча сыфатла сёзлеуню магъанасында да джюрютюледиле. Сёз ючюн: Ахмат иги джашчыкъды. Ол иги окъуйду. Ахматда аламат китабла бардыла. Ол бир хапарны аламат айтды. Башында берилген айтымлада иги, аламат сёзлени магъаналары бирча тюлдю: биринчи айтымда къаллай? деген соруугъа джууаб этедиле, сыфат болуб келедиле, экинчи айтымлада - къалай? деген соруугъа - сёзлеуню магъанасында джюрютюледиле. Къаллай джашчыкъды? - Иги джашчыкъды. Къаллай китабла? - Аламат китабла. Къалай окъуйду? - Иги окъуйду. Къалай айтды? - Аламат айтды. Алай бла, бу оюмгъа келедиле: бу къауум сёзле ат бла келселе, къаллай? деген соруугъа джууаб этедиле, сыфат болуб келедиле. Этим бла келселе, къалай? деген соруугъа джууаб боладыла, сёзлеуню магъанасында джюрютюледиле. Оюм: аланы грамматика ышанлары ат бла сёзлеуню, сыфат бла сёзлеуню бир-биринден айырадыла. Сёзлеуню магьанасын энтда былай айыртыргьа боллукъду. Сынаб окъургъа текст бериледи. Текст Кече къар тохтаусуз джаугьанды. Эртденбла сабийле къаргъа къууаннгандыла. Анда-мында аланы тауушлары джарыкъ чыгьадыла. - Къачан къар джаугьанды? (Кече джаугъанды). - Къар къалай джаугьанды? (Тохтаусуз джаугьанды). - Сабийле къаргъа къачан къууаннгандыла? (Эртденбла къууаннгандыла). - Аланы тауушлары къайда чыгъадыла? (Анда-мында чыгьадыла). Тауушлары къалай чыгъадыла? (Джарыкъ чыгъадыла). - Кече, тохтаусуз, эрденбла, анда-мында, джарыкъ деген сёзле не соруулагъа джууаб этедиле? (Къачан? къайда? къалай?) - Ала айтымда къайсы сёзле бла байланыб келедиле, ала тилни къайсы кесегидиле? (Джаугъанды, къууаннгандыла, чыгъадыла этимледиле). Алай бла, к ъ а ч а н? к ъ а й д а? к ъ а л а й? деген соруулагъа джууаб этиб, этимни айгъакълаб келген сёзлеге сёзлеу дейдили деген оюмгъа келедиле. Къачан? къайда? къалай? деген соруулагъа джууаб этген сёзлеулени айыргъандан сора, сёзлеулени тюз джазылыуун окъуйдула. Тёртюнчю классда бир къауум бош, къош, къурау сёзлеулени тюз джазылыулары бла шагъырей боладыла. Аланы тюз джазылыуларын ангылатыр ючюн, бош, къош, къурау сёзлени эсге тюшюредиле. Сёзлеуню тюз джазылыуундан хапар былай бериледи. Ары бусагьатда (келди) бир джары (барма) Бери бюгюн (бу+кюн) кюн сайын (келеди) къушча (учады) аз-аз танг аласында саулай джетер-джетмез бекден бек Берилген сёзлеулени окъуйдула, бу соруулагъа джууаб этедиле: - Биринчи столбикдеги сёзлеуле къаллай сёзлеуледиле? (Бош). Экинчи столбикдегиле уа? (Къош. Ала эки тамырдан къуралгъандыла). Сызчыкъ бла джазылгьанла уа? (къайтарылыб айтылгъан cёз тамырладан къуралгъандыла). Ючюнчю столбикдеги сёзлеуле къалай къуралгьандыла? (Эки сёзден). Ала къалай джазылгьандыла? (Башха). Ала къаллай сёзлеуледиле? (Къурау). Алай бла, бу оюмгъа келедиле: бош, къош сёзлеуле бирге, къайтарылыб айтылгъан сёз тамырладан къуралгьан сёзлеуле сызчыкъ бла, къурау сёзлеуле башха джазыладыла. Сёзлеуню окъугъан заманда къаллай ишле этиллиги окъуу китабда бериледи. Тёртюнчю классда байлам деген термин бла биринчи тюбейдиле. Бу классда тенг джарашдырыучу байламланы бир къаууму бла шагъырей боладыла (бла, да, эм, эмда, не, неда, бир, бир да, а, алай а, уа). Алай бла, айтымны биртукъум членлерин, къош айтымны окъургъа хазырланадыла. Байламдан хапарлы болмасала, биртукъум членледе, къош айтымда аланы къуллукъларын айыргъан къыйын тиеди. Ол себебден аланы окъурдан алгъа байлам бла шагъырей боладыла. Байламны магъанасын, аны тилде нек джюрютюлгенин ангылатыр ючюн. былай этиледи: тенгджарашдырыучу байламлары болгьан текст бериледи, анда байламла бояулу мел бла джазыладыла. Текст 1. Москва бла Петербург бизни къыралда эм уллу шахарладыла. 2. Сыртла да, чегетле да кёб турмай джазгъы бет ала башларыкъдыла. 3. Къыш кетеди, джаз да джууукълашады. 4. Джай да, къыш да кёгериб, битиученди мийикде, къаялада эм тикде. (Нызычыкъ). 5. Чыкъны не джел, не кюн кебдирликди, ташланы уа кесим къоратырыкъма. Айтымланы окъуйдула, бояулу мел бла джазылгъан сёзлеге эс ие, бу соруулагъа джууаб этедиле: Бояулу мел бла джазылгъан сёзле: бла, да, эм, не, уа къаллай болса да бир соруугъа джууаб этемидиле? (Огъай, этмейдиле). - Ала айтымны члени боламыдыла? (Болмайдыла). - Нек болмайдыла? (Соруугъа джууаб этмейдиле, къайсы болса да бир сёз бла байланыб келмейдиле). - Биринчи айтымда «бла» деген сёзчюкню тилде нек джюрютебиз? (Айтымны членлерин байлар ючюн: Москва бла Петербург). - Ючюнчю айтымда «да» деген сёзчюкню нек джюрютебиз? (Эки айтымны байлар ючюн. Къыш кетеди - биринчи айтым. Джаз джууукълашады - экинчи айтым, «да» аланы бир - бирлерине байлар ючюн джюрютюледи). Бу юлгю бла къалгъан байламланы да кьуллукъларын айырадыла. «Айтым» бёлюмню окъутууну юсюнден методика теджеуле Тёртюнчю классда ал класслада окъулгъанны къайтара, айтымны сансыз членлерин окъуйдула. Толтуруучуну ангылатыр ючюн, быллай айтымла бла хайырланыргъа боллукъду: 1. Ахмат Муссагъа атны берди. Ол атха минди. 2. Ахмат Муссаны махтады. Мусса атны чабдырды. 3. Муссада кёб китаб барды. Китабда сейир хапарла бардыла. 4. Ахматдан тенглери къууанадыла. Китабдан сабийле билим аладыла. Айтымланы окъуйдула, башчы бла хапарчыны тюблерин сызыучуларыча сызадыла, бу соруулагъа джууаб этедиле: - Муссагъа, атха деген сансыз членле не соруугьа джууаб этедиле? (К и м г е? - Муссагъа, неге? - атха). - Ала къайсы болушну сорууларыдыла? (Бериучю). - Муссагъа, атха деген сансыз членле, бериучю болушну сорууларына джууаб бериб, айтымны къайсы членин айгъакълаб келедиле? (Хапарчыны). - Атны, Муссаны деген сансыз членле уа? (тамамлаучу болушну сорууларына джууаб этедиле, ала да хапарчыны айгьакълаб келедиле). Муссада, китабда, Ахматдан, китабдан деген соруулагъа джууаб этиб келген сансыз членлени башында берилген юлгю бла айырадыла. Алай бла, бу оюмгьа келедиле: бериучю, тамамлаучу, орунлаучу, башлаучу болушланы сорууларына джууаб этиб, этимни айгъакълаб келген сансыз членлеге толтуруучу дейдиле. Бу классда атдан, алмашдан къуралгьан толтуруучула бла шагьырей боладыла. Послелогну болушлугьу бла къуралгьан толтуруучула берилмейдиле (Ахмат Къанамат бла олтурады). Иелик болуш айтымда толтуруучу нек болмагъанын айырадыла. (Иелик болушну этим бла келмегени себебли). Толтуруучуну тюбюн айыргъан кёзюуде аны тюбю пунктир сызла бла (- -- - - - -) сызылгьаны эсге салынады. Ачыкълаучу сансыз членден хапар берирни аллында сыфатны, тизгинчи санауланы, алмашны къайтарадыла. Бу ишни этер ючюн, юч столбикде сёзтутушла бериледиле: сейирлик иш биринчи орун мени къарнашым кёк кырдык тёртюнчю класс бизни шахар субай терек алтынчы стол сизни классыгъыз Ушакъ: - Биринчи столбикдеги сёзтутушла тилни къайсы кесеклеринден къуралгъандыла? - Сыфат деб неге айтадыла? - Затны ышанын кёргюзген, къаллай? неллай? деген соруулагъа джууаб бepген сёзлеге. - Сыфат кёбюсюне тилни къайсы кесеги бла байланыб келеди? - Ат бла. Къаллай иш? - Сейир иш.... - Экинчи столбикдегиле уа? (Тизгинчи санаула бла атладан). - Тизгинчи санау деб къаллай санаугъа айтадыла? Ала кёбюсюне тилни къайсы кесеги бла келедиле? (Ат бла). - Ючюнчюдегиле уа? (Алмаш бла атдан). - Мени, бизни, сизни деген алмашла къаллай алмашладыла? (Бетлеучю). Сыфатны, санауну, алмашны къайтаргъандан сора, ачыкълаучу сансыз членледен хапар бериледи. Башында берилген сёзтутушланы къошуб, айтымла къураб джазадыла. Быллай айтымла къураб джазаргъа боллукъдула: Бюгюн сейир иш болду. Ахматны командасы оюнда биринчи орунну алды. Мени къарнашым да Ахматны командасында ойнайды. Къурагъан хапарчыкъларын окъуйдула, башчы бла хапарчыны, толтуруучу сансыз членлени табыб айтадыла (Не болду? - Иш болду. Иш - башчы. Иш не этди? - Болду - хапарчы. - Биринчи орунну ким алды? - Командасы - башчы. Командасы не этди? - Алды - хапарчы. Алды нени? - Орунну - толтуруучу. Неде алды? - Оюнда - толтуруучу. Ойнайды ким? - Къарнашым - башчы. Къарнашым не этеди? - Ойнайды - хапарчы. Ойнайды несинде? - Командасында - толтуруучу). Алай бла, башчыны, хапарчыны, толтуруучуну тюблерин сы-зыучуларыча сызадыла. Устаз: - Сейир деген сансыз член не соруугьа джууаб этеди? Айтымны къайсы членин ачыкълаб келеди? Ол ачыкълагъан сёз тилни къайсы кесегинденди? (Къаллай? деген соруугъа джууаб этеди, башчыны ачыкълаб келеди, башчы атдан къуралгъанды, баш болушдады). - Ахматны деген а не соруугъа джууаб береди, къайсы сёз бла байланыб келеди? (К и м н и? деген соруугьа джууаб этеди, башчы бла байланыб келеди - кимни командасы? Ахматны командасы). - Ахматны деген ат къайсы болушдады? (Иелик). Къалай билдинг иелик болушда болгъанын? (Иелик болуш бу айтымда атны ачыкълаб келеди: кимни командасы? - Ахматны командасы). Тамамлаучу болуш а? (Этимни). - Биринчи деген сансыз член а? (Н е н ч а н ч ы? неда к ъ а й с ы? деген соруугъа джууаб этеди, тизгинчи санауду, атны айгъакълайды). - Мени деген сансыз член а? (К и м н и? деген соруугъа джууаб береди, бетлеучю алмашды, атны алмашдырыб келеди, аны айгъакълайды, иелик болушдады: мени къарнашым). Алай бла, к ъ а л л а й? к и м н и? н е н и? деген соруулагьа джууаб этиб, атны айгъакълаб келген сансыз членнге ачыкълаучу дейдиле деген оюмгъа келедиле. Ачыкълаучуну сыфатдан тизгинчи санаудан, иелик болушдагъы атдан, алмашдан къуралгьанын айырадыла. Ачыкълаучуну башха санауладан, алмашладан, этимсыфатладан, этимсыфат айланчдан (оборотдан) къуралгъаны берилмейди. Алай а аладан къуралгъан сансыз членле тюбеселе, сохтала къыйналмай айырадыла, этимсыфат айланчны (оборотну) айтмай. Сёз ючюн: Окъугъан джашчыкъ келди. Къайсы джашчыкъ? - Окъугъан. Тилни къайсы кесегинден болгьанын айтмай, ачыкълаучуду деб къояргъа керекди. Андан сора да сыфат бла ачыкълаучу терминлени бир-бирине къатышдырыргъа ёч боладыла. Былайда эсгертирге керекди: сыфат тилни кесегиди, ачыкълаучу айтымны члениди, тилни башха кесеклеринден да къуралады деб. Бу классда к ъ а ч а н? к ъ а й д а? к ъ а й д а н? к ъ а й р ы? к ъ а л а й? деген соруулагъа джууаб этген болумланы окъуйдула, аланы къауумлагъа юлешмейдиле. Ол соруугъа джууаб этген сёзлеулени эсге тюшюредиле. Болумладан хапар берир ючюн, быллай текст бла хайырланыргьа боллукъду: Эртденбла тёрт аякъланыб джюрюйдю. Кюнортада эки аякъланыб джюрюйдю. Ингирде уа юч аякъланыб джюрюйдю. (Адам: сабий, уллу адам, къарт). Таудан-тюзден джыйылама. Минг тешикге къуюлама, мени чайкъаб ашайдыла, мени махтаб джашайдыла. (Бал). Эл берген джомакъланы окъуйдула, аланы тешедиле, бу соруулагъа джууаб этедиле: Эртденбла, кюнортада, ингирде не соруугъа джууаб этедиле, айтымны къайсы членин айгъакълаб келедиле? (К ъ а ч а н? Хапарчыны. Къачан джюрюйдю? - эртденбла, ингирде, кюнортада). Джюрюйдю къалай? - тёрт аякъланыб, эки аякъланыб, юч аякъланыб. Таудан-тюзден деген сансыз член не соруугьа джууаб къайтарады, айтымны къайсы членин айгъакълайды? (Къайдан? - Хапарчыны. Джыйылама къайдан? - Таудан - тюзден). - Тешикге деген сансыз член а? (К ъ а й р ы? Ол да хапарчыны). - Ашайдыла къалай? (Мени чайкъаб). Джашайдыла къалай? (Мени махтаб). Устаз былайда эсгертеди: Тёрт аякъланыб, эки аякъланыб, юч аякъланыб, мени чайкъаб, мени махтаб деген сёзтутушла къалай? деген соруугьа джууаб этедиле, хапарчыны айгъакълайдыла, эки сёзден къуралыб, айтымны бир члени боладыла деб. Алай бла, къачан? къайда? къайдан? къайры? къалай? деген соруулагъа джууаб этиб, этимни айгъакълаб келген сансыз членлеге болумла дейдиле, деген оюмгъа келедиле. Айтымны биртукъум членлерин окъутхан сагъатда аланы тилде нек джюрютюлгенлерин быллай ишни юсю бла кёргюзюрге боллукъду: Руслан тёртюнчю классда окъуйду. Асхат тёртюнчю классда окъуйду. Зина тёртюнчю классда окъуйду. Устаз: - Ненча айтым джаздым къангада? (Юч). - Юч айтымда айтылгьанны бир айтым бла айтчыгъыз. (Руслан да, Асхат да, Зина да тёртюнчю классда окъуйдула). - Бир айтым бла айтылгъанмы, огъесе юч айтым бла айтылгъанмы табыракъды? (Бир). Бу башында айтылгъан биртукъум членлени тилде нек джюрю-тюлгенлерин кёргюзеди. Айтымны биртукъум членлеринден былай хапар бериледи. Сынаб окъургъа быллай текст берирге боллукъду: Текст Бизни къыралны кюн батхан джанында кёб шахарла, темир эмда шоссе джолла бардыла. Кече да, кюн да ала бла автомобилле, поездле адамланы, джюклени ташыйдыла. Урал тауладан кюн чыкъгъан джанында шахарла, элле аздан аз бола барадыла. Хар не зат бла Сибирь байды. Бу сагъатда анда джангъы темир джолла, шахарла, элле ишленедиле. Текстни окъуйдула, бу соруулагъа джууабла айтадыла: - Текстде бир соруугъа джууаб этиб, айтымда бир сёз бла байланыб келген членле бармыдыла? (Бардыла). - Ала къайсыладыла? (Бардыла неле? - Шахарла, джолла. Къаллай джолла? - Темир эмда шоссе. Ташыйдыла нелени? - Адамланы, джюклени. Неле ташыйдыла? - Автомобилле, поездле. Къачан ташыйдыла? - Кече да, кюн да. Бу халда экинчи абзацдагъы айтымланы членлерин айырадыла. Алай бла, бир соруугъа джууаб этиб, бир сёз бла байланыб келген айтымны эки неда талай членине айтымны биртукъум членлери дейдиле деген оюмгьа келедиле. Устаз: - Алай бла, биз айыргьан айтымлада биртукъум членле къайсыладыла? (Шахарла, джолла). - Ала айтымны къайсы членлеридиле? (Башчыладыла). - Аладан сора уа? (Темир эмда шоссе) Ала уа къаллай членледиле? (Ачыкълаучуладыла, джолла деген башчыны ачыкълайдыла). - Биртукъум толтуруучула бармыдыла, бар эсе, къайсыладыла? (Адамланы, джюклени деген сансыз членле тамамлаучу болушдадыла, этимни (ташыйдыла) айгъакълаб келедиле). - Биртукъум болумла уа тюбеймидиле биз айыргъан текстде? (Кече да, кюн да биртукъум болумладыла, къачан? деген соруугьа джууаб этедиле, хапарчыны айгъакълайдыла). Алай бла, тилде биртукъум башчыла, хапарчыла эм сансыз членле (толтуруучула, ачыкълаучула, болумла) джюрютюлгенлерин айырадыла. Биртукъум членледен хапар бергенден сора, алада джюрютюлген джалгьаучу байламланы къуллукъларын айырадыла. Аланы къуллукъларын айыртыр ючюн, сынаргьа быллай текст берирге боллукъду. |