Методичка Язык 4 кл.. Элканланы С. М., Айбазланы З. С. Къарачай тилни дерслери 4 класс Устазгъа методика болушлукъ Биринчи чыкъгъаны КъарачайЧеркес республиканы Окъуу эмда илму
 Скачать 0.64 Mb.
|
|
беш минг экиджюз оналтынчы Окъуйдула, хар столбикде берилген санауланы къалай къуралгъанларын устазны болушлугьу бла айырадыла, бу оюмгьа келедиле: бир тамырдан къуралгьан - бош санауду, эки тамырдан къуралгьан къош санау - бирге, эки неда талай сёзден къуралгьан къурау санаула башха джазыладыла. Былайда устаз эсгертеди хар заманда минглени башха, джюзлени бирге джазылгьанын. (Экиджюз, эки минг). Тёртюнчю классда алмашны биринчи кере окъуб башлайдыла. Алмашны ат бла, сыфат бла, санау бла къатышдырыргъа ёч боладыла. Алмашдан хапар берир ючюн, былай этерге керекди. Текст бериледи: Хасан тёртюнчю классда окъуйду. Хасан сейир китабла алды. Сейир китабла Ахматда бардыла. Ол бир ыйыкъгъа беш китабны окъуду. Беш китабны Хасан да окъугьанды. Соруула: 1. Бу текстде табсыз айтылгъан джерлери бармыдыла? (Бнринчи бла экинчи айтымлада Хасан къайтарылыб айтылады. Ол тилни ушагьыусуз этеди). 2. Ушагьыулу этер ючюн, не этерге керекди? (Экинчи айтымда Хасанны башха сёз бла ауушдурургьа керекди). 3. Аны къайсы сёз бла ауушдуруб айтыргъа боллукъду? (Ол). 4. Экинчи бла ючюнчю айтымлада табсыз джери бармыды? (Сейир деген сёз да къайтарылыб айтылады, ючюнчю айтымдагъыны башха сёз бла ауушдурургъа керекди). Аны уа къаллай сёз бла ауушдурургьа боллукъду? (Аллай). 5. Тёртюнчю бла бешинчи айтымлада уа? (Алада да беш деген сёз къайтарылыб айтылады, тилни ушагъыусуз этеди, бешинчи айтымдагъыны анча деген сёз бла алмашдырыргъа тыйыншлыды). Алай бла, джангы текст къураб джазадыла. Хасан тёртюнчю классда окъуйду. Ол сейир китабла алды. Аллай китабла Ахматда да бардыла. Ол бир ыйыкъгъа беш китабны окъугъанды. Анча китабны Хасан да окъуйду. - Ол, аллай, анча деген сёзле тилни къайсы кесеклерини орнуна келгендиле? (Атны, сыфатны, санауну) Алай бла, атны, сыфатны, санауну орнуна келиб, аланы сорууларына джууаб этген кёргюзюучю сёзлеге алмаш дейдиле, деген оюмгъа келедиле. Тёртюнчю классда бетлеучю алмашланы, аланы джалгьаныуларын окъуйдула. Бетлеучю алмашланы тилде джюрютюлюулерин былай ангылатыргъа боллукъду. Бу ишни тындырыр ючюн, быллай текст бериледи. Текст Мен бюгюн кёб ишни тындырдым. Сен а болушамыса ананга? Устаз кёб игилик этеди. Ол айтханны эте тур. Ай, биз бюгюн бир ариу джерле кёрдюк! Сиз экскурсиягъа барамысыз? Тёртюнчю классны сохталары джигитледиле! Ала хар заманда айтханларын тындырадыла. Текстни окъуйдула, алмашланы табадыла, бу тюбюндеги соруулагъа джууаб этедиле: - Сёлешген адам кесин къаллай сёз бла алмашдырыб айтады? (Мен) Кёб адам а? (Биз). Экинчи адамгъа уа? (Сен). Кёб эселе уа? (Сиз). Сёлешген адам ючюнчю адамны юсюнден хапар айтхан заманда, аны атын не сёз бла алмашдырыб айтады? (Ол). Ала кёб болсала уа? (Ала). - Алай бла, мен, биз, сен, сиз, ол, ала деген сёзле ненча бетде джюрютюледиле? (Юч). Биринчи бетни кёргюзген сёзле къайсыладыла? (Мен, биз) Экинчи бетникиле уа? (Сен, сиз). Ючюнчюленикиле уа? (Ол, ала). Алай бла, бетлеучю алмашла деб неге айтылгъанын, аланы бирлик эм кёблюк санда джюрютюлгенлерин айырадыла. Бетлеучю алмашланы джалгъаныуларын таблицаны юсю бла айырадыла. Берлик санда Кёблюк санда Б.б. мен сен ол биз сиз ала И.б. мени сени аны бизни сизни аланы Бер.б. меннге сеннге анга бизге сизге алагъа Т.б. мени сени аны бизни сизни аланы О.б. менде сенде анда бизде сизде алада Баш.б. менден сенден андан бизден сизден аладан - Алмаш болушлада нек тюрленеди? (Атны алмашдырыб келгени ючюн). Ол къалай джалгьанады? (Атча). Иелик болуш бла тамамлаучу болушланы къаллай джалгъаулары барды? (Бирча). Аланы бир-бирлеринден кьалай айырыргъа болгьанларын эсге тюшюредиле: мени китабым. Мени махтадыла. (Ат бла келгени - иелик, этим бла келгени - тамамлаучу). Алмашны тюз джазылыуун окъутхан заманда устаз сохталаны эслерине салады: меннге, сеннге, аннга деген алмашланы бериучю болушда экинчи вариантлары болгьанын: манга, санга, анга. Тёртюнчю классда ал класслада этимни юсюнден алгъан билимлерин къайтарадыла. Этимни заманларын, джегилиуюн, аны айтымда хапарчы болуб келгенин окъуйдула. Этимни магьанасын эсге салгьандан сора, аны заманлары бла шагъырей болургъа кёчедиле. Этимни юч заманындан хапар берир ючюн, былай этерге керекди. Ол иш доскада берилген айтымланы айырыудан башланады. Адам джашагьанды, джашайды эмда джашарыкъды ёмюрлеге. Аталаны ишин джаш тёлю этгенди, этеди, этерикди. Сохтала ичлеринден окъуйдула, ишни къачан этилгенине эс иедиле. Устаз: - Джашагьанды, этгенди деген этимле не соруугъа джууаб этедиле? (Не этгенди?) - Нени кёргюзедиле? (Ишни этилгенин). - Джашайды, этеди деген этимле уа? (Не этеди? Ишни этиле тургъанын). - Джашарыкъды, этерикди деген этимле не соруугъа джууаб этедиле, нени кёргюзедиле? (Не этерикди? Ишни этиллигин). - Алай бла, этимни ненча заманы барды? (Юч: бусагьат, озгьан, боллукъ). Этимни заманларындан хапар алгъандан сора, аны джегилиуюн окъуйдула, джегилиу деген термин бли биринчи кере шагъырей боладыла. Этимни джегилиуюн былай ангылатыргъа боллукъду: Джегилиуден хапар берирни аллында бетлеучю алмашланы: эсге тюшюредиле. Этимни джегилиу таблицасын былай къураргъа боллукъду: Мен джазама, билеме, джазгъанма, билгенме, джазарыкъма, билликме. Сен джазаса, билесе, джазгъанса, билгенсе, джазарыкъса, билликсе. Ол джазады биледи, джазгъанды, билгенди, джазарыкъды, билликди. Биз джазабыз, билебиз, джазгъанбыз, билгенбиз, джазарыкъбыз, билликбиз. Сиз джазасыз, билесиз, джазгъансыз, билгенсиз, джазарыкъсыз, билликсиз. Ала джазадыла, биледиле, джазгъандыла, билгендиле, джазарыкъдыла, билликдиле. Таблицаны къурагъандан сора, бу соруула салынадыла: - Башындан энишге окъусакъ, этимле къалай тюрленедиле? (Бетде, санда). - Солдан онгнга окъусакъ а? (Заманлада). Этимни джегилиую деб неге айтадыла? (Бетледе, санлада, заманлада тюрлениуюне джегилиу дейдиле, деген оюмгъа келедиле). Джегилиу деб неге айтылгъанын айыргъандан сора, хар заманны энчи окъуйдула. Этимни бусагъат заманындан хапар берир ючюн, бу назмучукъну хайырланыргъа боллукьду Биз гокка хансны махтайбыз кемсиз, Багъалатабыз тенг этмей джукъгъа. Эркелетмейбиз ол битген джерни, Джерсиз а чёб да чыкъмайды джуртда. (Хубийланы О.) Окъуйдула, не этебиз? не этмейди? деген соруулагъа джууаб болгъан этимлени табыб айтадыла. Соруула: - Махтайбыз, багъалатабыз, эркелетмейбиз, чыкъмайды деген этимле ишни къачан этиле тургъанын кёргюзедиле? (Бусагъатда). - Алай бла, этимни бусагъат заманы нени кёргюзеди? (Ишни этиле тургъанын, бола тургъанын). Этимни бусагъат заманыны къуралыуун эм джегилиуюн ангылатыр ючюн, быллай таблица бла хайырланадыла, аны бла ишлейдиле: Этимни бусагъат заманы. Къуралыуу. Сана-й-ма, махта-й-быз, эркелет-е-сиз, багъалат-а-быз, бил-е-се. Бусагъат заманны джегилиую. Бирлик санда Мен ала-ма, солуй-ма, бере-ме, джюрюй-ме. Сен ала-са, солуй-са, бере-се, джюрюй-се. Ол ала-ды, солуй-ду, бере-ди, джюрюй-дю. Кёблюк санда Биз ала-быз солуй-буз бере-биз джюрюй-бюз Сиз ала-сыз солуй-суз бере-сиз джюрюй-сюз Ала ала-дыла солуй-дула бере-диле джюрюй-дюле Таблицаны окъуйдула, бусагъат заманны этимлерини къуралыуларына, джгилиулерине эс иедиле, бу тюбюндеги соруулагъа джууаб этедиле: - Бусагъат заманны этимлерин къурар ючюн, этим тамырлагъа къаллай джалгъаула къошуладыла? (-й-, -а-, -е-) - -й-, -а,-е- къалай джюрютюледиле? (Ачыкъладан сора -й-, тунакыладан сора -а- бла -е-). - -а- къаллай этимге, -е- джалгьау да къаллайгъа джалгьанады? (-а- къатылагъа, -е- да джумушакълагьа). - Бусагьат заманны этимлери къалай тюрленедиле? (Бетде, санда). - Бирлик эм кёблюк санда къаллай бет джалгъаула джюрютюледиле? - -ма-, -ме къаллай этимлеге джалгъанадыла? -Са-, -се джалгьаула уа? - Ючюнчю бетде бирлик эм кёблюк санда джалгъау тёрт тюрлю нек болады? - Биринчи, экинчи бетледе кёблюк санда къаллай джалгъаула джюрютюледиле? Ала да тёрт тюрлю нек боладыла? Алай бла, этимни бусагъат заманыны къуралыуун, джегилиуюн айырадыла. Этимни озгъан заманын айыртыр ючюн, былай этерге боллукъду. Назму эки вариантда бериледи. Андан сора ненча джыл Биз окъудукъ, ишледик. Сабан сюрдюк, къой кютдюк, Отда темир тишледик. (С.А.) Андан сора ненча джыл Биз окъугъанбыз, ишлегенбиз, Сабан сюргенбиз, къой кютгенбиз, Отда темир тишлегенбиз. Окъуйдула, этимлени табыб айтадыла, аланы магъаналарына эс ие, бу соруулагъа джууаб бередиле: - Бу къауум этим ишни къачан этилгенин кёргюзеди? (Этилиб бошалгъанын). - Окъудукъ - окъугъанбыз, ишледик - ишлегенбиз, сюрдюк - сюргенбиз, кютдюк - кютгенбиз, тишледик - тишлегенбиз деген этимлени магъаналарында не башхалыкъ барды? (Была барысы да ишни этилиб бошалгъанын кёргюзедиле, биринчи къауум кёб болмай этилгенин, экинчи къауум а иш этилгенли, талай заман ётгенин кёргюзеди. (Тёртюнчю классда озгъан заманны къурау формасын окъумайдыла (окъугъан эдиле). Озгъан заманны къуралыуун, джегилиуюн айыртыр ючюн, быллай таблица бла хайырланыргьа боллукъду: Этимни озгъан заманы Къуралыуу Ал-ды-м, сор-ду-нг, кел-ди-м, кёр-дю-гюз, ал-гъан-ма, ат-хан-ма, джон-нган-ма, дженг-нген-ди. Джегилиую Бирлик санда Мен алды-м сорду-м келди-м кёрдю-м, алгъан-ма кёрген-ме Сен алды-нг сорду-нг келди-нг кёрдю-нг алгьан-са кёрген-се Ол алды - сорду келди кёрдю алгъан-ды кёрген-ди Кёблюк санда Биз алды-къ келди-к алгъан-быз кёрген-биз Сиз алды-гъыз сорду-гъуз келди-гиз кёрдю-гюз алгъан-сыз кёрген-сиз Ала алды-ла келди-ле алгъан-дыла кёрген-диле Окъуйдула. Озгьан заманны къуралыууна, джегилиуюне эс иедиле, бу соруулагьа джууаб этедиле: - Озгъан заман къайсы джалгьауланы болушлукълары бла къуралады? (-ды, -ду-, -ди-, -дю-, гъан-, -ген-, -хан-, -нган-, -нген-). - Къаллай этимлеге -ды-, -ду-, -гъан-, -хан-, -нган- джалгьаула къошулуб къурайдыла озгьан заманны? (тамырларында къаты ачыкъла болгьан этимлеге). - -ди-, -дю-, -ген-, -нген- а? (Джумушакъ этимлеге). Озгъан заманны къуралгъанын айыргъандан сора, аны джегилиуюне кёчедиле. Соруула: Биринчи бетде бирлик санда къаллай бет джалгъаула къошуладыла? - Къысхартылгъан джалгъау къайсы этимлеге джалгъанады? (-ды, -ду, -ди, -дю джалгъаула къурагъан озгъан заманны этимлерине). - Ма, -ме джалгъаула уа? (-гъан, -ген, -нган, -нген джалгьауладан сора). Бу юлгю бла къалгъан бет джалгъауланы джюрютюлюулерин айырадыла. - Биринчи бетде къысхартылгьан бет джалгъаулары болгъан этимлени ючюнчю бетде бет джалгъаулары боламыдыла? (Болмайдыла: алдым - алды, бердим - берди, окъудум - окъуду, кёрдюм - кёрдю). Боллукъ заманны этимлерин былай ангылатыргъа боллукъду: 1. Джашау алыб, кёзюн ачхан алгъын бизни ыйнакъларыкъды. Эркин солурукъду. Сёзюн айтырыкъды, джангы джолун къучакъларыкъды. 2. Биреу атар, биреу джутар, джутхан ёлюр, атхан кюлюр. (Бёрю от). Окъуйдула, этимни боллукъ замандагъыларын табыб айтадыла, ала ишни къачан этиллигин айырадыла, бу соруулагъа джууаб бередиле: Этим боллукъ заманда нени кёргюзеди? (Ишни этиллигин, этилирин). Атарыкъды - атар, джутарыкъма - джутарма, ёллюкдю - ёлюр, кюллюксе - кюлюрсе деген этимлени магъаналарында не башхалыкъ барды? (Аллындагъыла ишни кёб мычымай этиллигин кёргюзедиле, не этерикди? деген соруугъа джууаб этедиле, экинчи къауум а къачан болса да этилирин кёргюзедиле, не этер? соруугъа джууаб боладыла). Этимни боллукъ заманда магъанасын айыргъандан сора, аны къуралыуу бла джегилиуюн окъуйдула. Къуралыуу: Бол-лукъ-ма, бол-ур-ма, ишле-рик-ме, ишле-р-ме, аша-рыкъ-ма, аша-р-ма, ёсдюр-юр-ме, кют-ерик-ме, кют-ер-ме. Джегилиую Бирлик санда Мен боллукъ-ма болур-ма ишлерик-ме ишлер-ме Сен боллукъ-са болур-са ишлерик-се ишлер-се Ол боллукъ-ду болур- ишлерик-ди ишлер- Кёблюк санда Биз боллукъ-буз болур-буз ишлерик-биз ишлер-биз Сиз боллукъ-суз болур-суз ишлерик-сиз ишлер-сиз Ала боллукъ-дула болур-ла ишлерик-диле ишлер-ле Окъуйдула, боллукъ заманны къурагъан джалгъауланы айтадыла, аланы къалай джюрютюлгенлерин устазны болушлугъу бла айырадыла. Джегилиу таблицагъа къараб, бет джалгъауланы джюрютюлюулерин кёредиле. Таблицаны хайырлана, этимлени джегилиулерин этедиле. Этимни заманларын, аны джегилиуюн окъугъан заманда быллай ишле этиледиле: берилген текстден заманларын айырыб джазыу, берилген этимлени джегилиулерин этиб джазыу, текстде тюбеген этимлени заман къурагъан эмда бет джалгъауну белгилеб джазыу (^ - заман къурагъан, □ - бет джалгьау). Мен бара ма, джарыкъ джырны джырлайма, берилген сёзтутушланы заманлада тюрлендириб джазыу (танг атады, танг атды, танг атарыкъды), берилген сёзтутушланы къоша, айтымла къураб джазыу. (Джерлеге кетедиле. - Къанатлыла къачны аягъында джылы джерлеге кетедиле), берилген текстде тюбеген этимлени заманларын ауушдура джазыу (Биринчи къуяды, экинчиси джутады, ючюнчюсю чыгъады, тёртюнчюсю джыяды. - Биринчи къуйгъанды. Экинчиси джутханды, ючюнчюсю чыкъгьанды, тёртюнчюсю джыйгьанды. (Джангур, джер, битим, адам), биринчи бетде берилген гитче хапарчыкъны экинчи, ючюнчю бетледе джазыу, бирлик санда берилген хапарчыкъны кёблюк санда джазыу, точкаланы орнуна керекли бет джалгъау сала джазыу. Тёртюнчю классда сёзлеуню магъанасын, къачан? къайда? къалай? деген соуулагьа джууаб этген сёзлеуле бла шагьырей боладыла. Сёзлеу деген терминнге биринчи кере тюбейдиле. Сохтала сёзлеулени ат, сыфат бла къатышдырыргъа ёч боладыла. Сёзлеуню атдан къалай айырыргъа боллугъуну юсюнден былай этерге керекди. К ъ а й р ы? Къайда? К ъ а й д а н? деген соруулагъа джууаб этген сёзлери болгъан эки къауум айтым бериледи: Зина шахаргъа барады. Ол шахарда окъуйду. Тамара шахардан келеди. Зина ары барады. Анда-мында тауушла чыгьадыла. Андан келген тауушла мени уятдыла. Башында салыннган соруулагъа джууаб этген сёзлени парала бла айтадыла: шахаргъа - ары, шахарда - анда, мында, шахардан - андан. Хар пара айтымлада к ъ а й р ы? къайда? к ъ а й д а н? деген соруулагъа джууаб этгенлери себебли, аланы бир-биринден сорууланы болушлукълары бла тилни къайсы кесегинден болгъанларын айырыу сохталагъа къыйын тиеди. Былайда болушлукъ этерик аланы грамматика ышанларыды. Быллай соруула салынадыла: - Шахаргъа, шахарда, шахардан деген сёзледе тамыр къайсыды? (Шахар) - Шахар не copyyгъa джууаб этеди? (Н е?) - Нени кёргюзеди, тилни къайсы кесегиди? (Затны кёргюзеди, атды). -да, -гъа, -дан къайсы болушланы джалгьауларыдыла? Алай бла, шахаргъа, шахарда, шахардан деген сёзле тилни ке-секлеринден ат болгьанларын айырадыла. - Экинчи къауум сёзле: ары, анда, мында, андан нени кёргюзедиле? (Ишни къайда этилгенин). Аланы сёзню къурамына айырыргъа боллукъмуду? (Огъай). |