Методичка Язык 4 кл.. Элканланы С. М., Айбазланы З. С. Къарачай тилни дерслери 4 класс Устазгъа методика болушлукъ Биринчи чыкъгъаны КъарачайЧеркес республиканы Окъуу эмда илму
 Скачать 0.64 Mb.
|
|
Текст 1. Ахмат, Къанамат аталарына, аналарына болушадыла. 2. Ахмат бла Къанамат аталары бла аналарына болушадыла. 3. Мен да, сен да, Аслан да, Алий да биригиб ишлейик. 4. Фатима бла Файзура юйде джумуш этедиле эмда аналарына суу алыргъа болушадыла. Соруула: - Биринчи айтымда биртукъум членле бармыдыла, бар эселе, ала бир-бирлери бла къалай байланнгандыла? (Ахмат, Къанамат, аталарына, аналарына - биртукъум членледиле, ала санау интонацияны болушлугъу бла байланыб келедиле). - Экинчи айтымда уа? (Ала байламла бла байланыб келедиле). Ючюнчю, тёртюнчю айтымлада биртукъум членлени араларында келген байламланы да къуллукъларын айырадыла, алада джюрютюлген тыйгъыч белгиге эс иедиле, байлам эки неда талай кере къайтарылыб келсе, биртукъум членле бир-бирлеринден запятой бла айырылгъанларын кёредиле, байламсыз келген кёзюулеринде да алай болады (запятой бла айырыладыла). Бла байлам бла бла послелогну, да байлам бла да болуш джалгьауну бир-бирлери бла къатышдырыргъа ёч боладыла. Быланы бир-бирлеринден айыртыр ючюн, былай этерге боллукъду. Сынаргъа быллай текст бериледи: 1. Рамазан бла Абрек мычхы бла томурауну кесдиле. 2. Сен да, мен да, Хасан да тоб ойнадыкъ къалада, джилек джыйдыкъ талада. Окъуйдула, бу соруулагьа джууаб къайтарадыла: - Биринчи айтымда бла деген сёзчюк не къуллукъну тындырады? (Биринчи бла эки биртукъум членни байлаб келеди, экинчи бла атдан сора келиб (мычхы бла), экиси да хапарчыны айгъакълайдыла, толтуруучу боладыла. Кеседиле не бла? - Мычхы бла). - Экинчи айтымда уа? (Биртукъум членлени байлаб келеди). Мен да, сен да, Хасан да; къалада, талада деген атлада орунлаучу болушнy болуш джалгьаууду, аффиксиди, басым да анга кёчеди, бирге джазылады) Да -ны тюз джазылыуун эсде тутар ючюн, Сылпагъарланы К. назмучугьун азбар этдирирге боллукъду. Да: 1. К ъ а й д а? к и м д е? н е д е? - десек, Джазылады да бирге, Болмаз аны ол сёзледен Бёлюб атыб иерге. 2. Болуш ахыр болса да - Да-гъа басым салынад. Басым басса башындан, Да къошулуб джазылад. Тёртюнчю классда бош эм къош айтымладан хапар бериледи, да, эмда, не, неда, бир, бир да байламлары болгьан къош айтымланы окъуйдула. Бош эм къош айтымладан хапар берир ючюн, сынаргъа быллай текст берирге боллукъду: Кесилди ол къар, боран, ачы аяз. Келди джылтыраб нюрлю, сюйюмлю джаз. Эриди тауну, тюзню джабыб тургъан юйсюзлени душманы акъ джууургьан. Ачылды кёкню бети, джерни джюзю; кюлдю онгсузну, джарлы халкьны кёзю. Бир джарыкъ, бир къууанч хал кёрюнеди. Кёрген кёз да алданады. Териледи. (Е.А.) Текстни окъуйдула, бирем-бирем чыгъыб башчы бла хапарчыны тюблерин сызыучуларыча сызадыла. Бу соруулагъа джууаб этедиле: - Текстде ненча айтым барды? (Беш айтымдан къуралгъанды текст). - Биринчи айтым ненча муратны неда магъананы береди? (Бир. Къарны, боранны, аязны кесилгенин (кетгенин). - Экинчи уа? (Джазны келгенин). Ючюнчю уа? (Ючюнчю да бир муратны танытады: акъ джууургъанны (къарны) эригенин. - Тёртюнчю айтым а ненча магьананы береди? (Эки: Кёкню, джерни бетлери ачылгьанын эм халкъны кёзю кюлгенин). - Бешинчи айтым а? (Бу айтым да эки магьананы береди: къууанч хал кёрюнеди, кёз да алданады, териледи). - Тёртюнчю, бешинчи айтымла къаллай магъана бередиле (Къош). Алай бла, бир магъананы берген айтымгьа бош, эки неда талай бош айтымдан къуралыб, къош магьана берген айтымгьа къош айтым дейдиле деген оюмгьа келедиле. Тенг джарашхан къош айтымланы биртукъум членлери болгъан бош айтымла бла къатышдырыргъа ёч боладыла. Башында берилген текстде биртукъум башчыла, ачыкълаучула, толтуруучула, хапарчыла бардыла. Бош айтымла бла къош айтымланы тенглешдириб къарайдыла. Аланы къалай къуралгъанларын айырадыла, къош айтымны къурагъан бош айтымланы кеслерини энчи башчыларын, хапарчыларын кёредиле. Биртукъум членлери болгъан айтымлада аллай болум болмагъанын айырадыла. Да, эмда байламлары болгъан къош айтымла бла былай танышдырыргъа боллукъду. Сынаргъа текст бериледи. Текст ТЕРЕК БАЧХАДА Хасан да, Коля да, Зина да, Фатима да терек бачхада ишлейдиле. Хасан бла Коля чунгурла къазадыла, Зина бла Фатима да терекчиклени орнатадыла. Зина терек орнатады, тахталагъа суу къуяды эмда чага этеди. Сабийле джыл сайын терекле орнатадыла эмда терек бачха уллудан уллу болады. Окъуйдула, бу соруулагъа джууаб бередиле: - Биринчи айтым къаллай айтымды? Бош айтым нек болады? - Да байламны къуллугъу неди? Запятойла нек салыннгандыла? Экинчи айтым а къаллай айтымды? Нек къош айтымды? Къайсы айтымладан къуралады? Биринчи айтым бла экинчи айтым бир-бирлери бла къалай байланыб келедиле? (Да байлам бла). - Ючюнчю айтым къаллай айтымды? Бош айтым некди? Запятойла нек салыннгандыла? Эмда байламны къуллугъу неди бу айтымда? (Эки хапарчыны байлаб келеди). - Тёртюнчю айтым а къаллай айтымды? Къош айтым нек болады? - Бу айтымда эмда байламны къуллугъу неди? (Эки бош айтымны байлайды). Былайда устаз эсгертеди: Эмда байлагъан бош айтымла бир-бирлеринден запятой бла айырылмагъанларын. Не, неда, бир, бир да байламланы былай ангылатыргьа боллукъду. Къош айтымланы схемалары бериледи: 1. Не неда 2. Бир бир да Соруула: - Биринчи айтым къаллай айтымды? (Къош). - Нек къош айтымды? (Эки бош айтымдан къуралады). - Биринчи бош айтым къайсы членледен къуралады? (Башчыдан хапарчыдан, толтуруучудан). - Экинчи бош айтым а? Ала бир-бирлери бла къалай байланигандыла? (Башчыдан, толтуруучудан, хапарчыдан, ала не, неда байламла бла). Бу юлгю бла экинчи къош айтымны да айырадыла, берилген схемалагьа кёре, къош айтымла къураб джазадыла. Алай бла, бу байламла бла байланнган къош айтымла тилде нек джюрютюлгенлерин айырадыла. Тёртюнчю классда айланыу деген терминнге биринчи кере тюбейдиле. Айланыуну тилде нек джюрютюлгенин былай ангылатыргъа боллукъду. Айланыуу болмагъан, болгъан эки айтым бериледи: Сен эринме да, олтур, джаз, хаулелик этме. Эринме да, олтур да джаз, хаулелик этме, балам. (Ё.А.). - Бу эки айтымны къуралыуларында не башхалыкъ барды? (Экинчи айтымгъа балам деген сёз къошулгъанды, сен деген сёзню орнуна). Ол сёз нек керек болду? Айтымда айтылгъан сёзле кимни сёзлеридиле? (Атасыны неда анасыны). Биринчи айтымда ол сёзле кимге айтылгьаны белгилимиди? (Огъай). Не этерге керек болду? (2-чи айтымгъа балам деген сёзню къошаргъа керек болду). Ол сёз нени билдирди? (Сёз кимге айланыб айтылгъанын). Алай бла, сёз кимге, неге айланыб айтылгъанын танытхан сёзге айланыу дейдиле, деген оюмгъа келедиле. Сохтала башчы бла айланыуну бир-бирлери бла къатышдырыргьа ёч боладыла. Аланы араларын былай айыртыргъа боллукъду: Джырла, джырчы, джырны джырла! Джюрек дертли джанады джаугъа. (Б.Х.) Окъуйдула, айланыуу болгъан айтымны табыб, къангада джазадыла. Устаз да кесини айтымын джазады: Джырчы джырны джырлайды. Бу эки айтымны членлерин айырадыла. Ким джырлайды? - Джырчы. (Джырчы к и м? деген соруугъа джууаб этиб, хапарчы бла байланыб келеди - башчыды). Биринчи айтымда джырчы к и м? соруугъа джууаб этеди, айтымда къайсы болса да бир сёз бла байланыб келмейди, айтымны члени болмайды, деген оюмгъа келедиле. Айланыу айтымны члени болмагъаны себебли, аны къалгъан членлеринден запятой неда кёлтюртюу белги бла айырылады. Аны айыртыр ючюн, бу текстни берирге боллукъду: Ата джуртум, сенде туууб ёсгенме, мамырлыкъны бешигине бёлениб. О Къарачайым! Нечик сюеме кёк сууларынгы. Уян, о анам, чыкъ тау хауагъа. Насыб, къууанч келтиресиз сиз, турнала. (А.А.) Окъуйдула, айланыу айтымны къалайында келгенин айтадыла, бу оюмгъа келедиле: Айланыу айтымны аллында келсе, хапарлаучу айтымда запятой бла, кёлтюртюучю айтымда кёлтюртюу белги бла, ортасында келсе, эки джанындан, аягъында келсе, аллындан запятой бла айтымны къалгъан членлериндан айырылады. Айланыуну окъугъан заманда къаллай ишле этиллиги окъуу китабда бериледиле. Туура сёзню ангылатыргъа быллай текст берирге боллукъду: «Джер джюзю чакълы бир акъылым барды», - деб, махтанчакъ глобусха башын тенглешдиргенди. Махтанчакъны айтханын Алан, бек тюзсюнюб, былай дегенди: «Джер джюзюню ючден экиси сууду». (ХМ) Окъуйдула, бу соруулагъа джууаб этедиле: - Махтанчакъны сёзлери къайсыладыла? (Авторну сёзлери уа? Автор махтанчакъны сёзлерин къалай береди? Ауузундан чыкъгьаныча). - Алай бла, туура сёз деб неге айтадыла? Башха адамны сёзюн автор формасын да, магъанасын да тюрлендирмей, ауузундан чыкъгъанча берсе, аллай сёзге туура сёз дейдиле, деген оюмгъа келедиле. Туура сёзде джюрютюлген тыйгъыч белгилени былай ангылатыргъа боллукъду. Туура сёзде джюрютюлген тыйгъыч белгилени схемасы бериледи, 4-чю классда туура сёз авторну сёзюнден сора, аллында келгенин окъуйдула, ол кёзюуледе джюрютюлген тыйгъыч белгиле бериледиле. Ас: «Тс.» «Тс,» - ас. Ас: «Тс?» «Тс?» - ас. Ас: «Тс!» «Тс!» - ас. Эсгертиу. Ас - авторну сёзлери. Тс - туура сёз. Берилген схемагьа эс иедиле, бу соруулагъа джууаб этедиле: - Биринчи столбикде берилген туура сёз авторну сёзюню къалайында келеди? (Авторну сёзюнден сора). - Биринчи схемада берилген туура сёз къаллай айтымды? (Хапарлаучу). Хапарлаучу болгъаны неден белгилиди? (Туура сёзден сора точка салыныб турады). - Экинчи, ючюнчю схемалада берилген туура сёзле къаллай ай-тымладыла? (Соруучу, кёлтюртюучю айтымладыла). Ала уа неден белгилидиле? (Туура сёзледен сора соруу, кёлтюртюу белгиле салыннгандыла). Алай бла, туура сёз авторну сёзюнден сора келсе, къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? Авторну сёзюнден сора эки точка салынады, туура сёз кавычкалагъа алынады, уллу хариф бла джазылыб, аягъына, хапарлаучу айтым болса, точка, соруучу айтым болса, соруу белги, кёлтюртюучю айтым болса, кёлтюртюу белги салынады. Бу юлгю бла экинчи столбикдеги схемаланы айырадыла, схемалагъа кёре, айтымла къураб джазадыла. Туура сёзню окъугъан заманда этиллик ишле окъуу китабда бериледиле. БАЙЛАМЛЫ ТИЛНИ ЁСДЮРЮУ Тёртюнчю классда байламлы тилге юретир ючюн, тил ёсдюрюуге энчи берилген сагъатлада быллай ишле эдирирге боллукъду: 1. «Къачда» деген темагъа эркин диктант джазыу. (Бу иш сентябрны 2-чи ыйыгъында этиледи). Къачда Август айны аягъында къачны тылпыуу ура башлайды. Терекледе саргъалгъан чапыракъла кёрюнедиле. Алгъынча кюн алай кыздырмайды. Сентябрда ханс къатады. Тереклени чапыракълары саргъаладыла. Алтын къач келе башлайды. Эртденблагъа тохтагъан суучукъла къабырчакълана башлайдыла. Эртден сайын къырау урады. Ол къырдышны, юй башланы агъартады. Энди кёк джашнаб, кюкюреб къаты джангурла джаумайдыла. Тёгерекни тубан басады. Эртденден ингирге дери ууакъ джангур джауады Джер балчыкь болады. Къаты джел урады. Ол терек чапыракъланы, ханс урлукъланы узакъ джары учурады. Устаз текстни биринчи кере саулай окъуйду, аны ненча кере бёлюб окъугъанына сохтала эс иедиле. Экинчи кере устаз хар aбзацын башха-башха окъуйду, сохтала да, кеслери ангылагъанларыча, джангы айтымла къоша джазадыла. 2. Окъулгъан текстни изложениесин джазаргъа планын салыу, ол план бла текстни изложениесин джазыу. (Бу иш сентябрны 4-чю ыйыгъында этиледи). Эки нёгер Эки нёгер бара-бара чегетге киргендиле. Бирини шкогу болгъанды. Бара тургъанлай, аланы алларына айю чыкъгъанды. Шкогу болгъан къачыб терекге ёрлегенди, нёгери уа джолда къалгъанды. Айюню ёлгеннге тиймегени аны эсине тюшеди. Эрлай джерге джатханды, кесин ёлгенча этгенди. Айю аны къатына келгенди. Ол а солугъанын тыйгъанды. Айю аны ийисгегенди да кетгенди. Айю туурадан ташайгъанында, шкоклу нёгери терекден тюшгенди да соргъанды: - Алан, айю сени къулагъынга не шыбырдай эди? - Къыйынлыкъда нёгерин атхан адам аман адамды, - дей эди. (Л.Т.) Текстни устаз окъуйду, магъанасы ангылашынмагъан сёзлени ангылатады, экинчи къат окъуйду, соруула салады: - Бу хапарчыкъны ненча магъаналы кесекге (абзацха) бёлюрге боллукъду? (Беш). Биринчи кесегинде нени юсюнден айтылады? (Эки нёгерни чегетге киргенлерини). Экинчи кесегинде уа? (Аланы алларына айюню чыкъгъаны). Ючюнчюде уа? (Шкоклуну терекге ёрлегенини). Тёртюнчю кесегинде уа? (Джатханы, айюню ийисгегени). Бешинчи кесегинде уа? (Эки нёгерни джангыдан тюбешгенлерини). Алай бла, джазыллыкъ изложениени планы салынады. Эки нёгер 1. Эки нёгер чегетге киредиле. 2. Алларына айю чыгьады. 3. Шкоклу терекге ёрлейди. 4. Джатханны айю ийисгейди. 5. Эки нёгер тюбешедиле (Туура сёзю болгъан айтымла къангада джазыладыла). Маджал окъугъан сохта салыннган план бла хапарын айтады, изложениесин джазадыла. II. Биринчи бетде берилген хапарчыкъны изложениесин 3-чю бетге айландырыб джазыу. (Октябрны 2-чи ыйыгъында этиледи). Мени джашым Мени джашым Исмаилны Рашид деб тенги бар эди. Исмаил бла Рашид сау кюнню узагъына тереклени тюбюнде ойнай эдиле. Рашидни анасы ауруучу эди, атасы уа джокъ эди. Ол себебден Рашид къыйналыб джашай эди. Байрамгъа мен Исмаилгъа эки джангы кийим тикген эдим: бир тыш кёлек бла матроска. Исмаил бютюн да бек матросканы джаратды. Эрлай ол мени къатыма келиб: - Билемисе, анам, энди мени эки кёлегим болду, Рашидни бири да джокъду, кел матросканы анга саугъагъа берейик, - деди. Мен матросканы къагъытхъа чырмадым. Исмаил, къууанч тыбырлы болуб, аны кесини тенгине алыб кетди. Устаз хапарчыкъны кеси окъуйду, дерсни муратын айтады. Устаз: - Текст къайсы бетде джазылгьанды? Хапарны ким айтады? Энди биз хапарчыкъны ючюнчю бетде джазарыкъбыз, хапарны башха адам айтырыкъды. «Мени джашым» деген ат, ючюнчю бетде джазсакъ, келиширикмиди? Энди хапарны аты къалай болургъа керекди? Кимни анасы айтады хапар? (Иcмаилны анасы). Алай бла, текстге къаллай ат атайбыз? (Исмаил). Бу хапарчыкъны джаратдыгъызмы? Исмаил бла Рашид къаллай тенгле болгъандыла? (Татлы). Текстны айыргъандан сора, устазны болушлугъу бла аталгъан айтымла бла изложениени планы салынады. Исмаил 1. Исмаил бла Рашид – татлы тенгле. 2. Рашидни джашауу. 3. Кёлек матроска. 4. Исмаилны саугъасы. Берилген план бла маджал окъугъан сохталаны бири хапарын айтады, устаз экинчи кере окъугъандан сора, текстни изложениесин ючюнчю бетде джазадыла. III. Левитанны «Алтын къач» деген суратына къараб, сочинение джазыу. (Бу иш октябрны 4-чю ыйыгъында этиледи). Ушакъ: - Суратда джылны къайсы чагъы суратланыб джазылгъанды? Алай къачны къайсы айында болады? Суратда нелени кёресиз? Ала нени билдиредиле? Сууну юсюнден не джазаргъа боллукъсуз? Аны джагъалары къалай суратлан нганды? Суратчы чегетни не болумда суратлайды? Сабан тюзледе не кёребиз? Автор кесини къаллай сезимин билдиреди? Сорууланы болушлугъу бла суратда джазылгъанны окъуйдула, сочинениени планын устазны болушлугъу бла саладыла. Алтын къач 1. «Алтын къач» суратны ким джазгъанды? Ол кимди? 2. Алтын къач келди. Суу. Сууну джагъаларыны джасаннганы. 3. Алтын бетли джасаннган чегетле, тюзле. 4. Сурат бизни неге чакъырады? (Соруу халда берилгенле сочинениени аллы бла аягъыдыла. Алагъа джууабла джангы тизгинден джазыллыгъын устаз эсгертеди). IV. Берилген сёзледен магъаналары бла бир-бирине байланыб келген айтымла къураб, байламлы текст къурау. (Бу иш ноябрны экинчи ыйыгъында этиледи). Сёзле: 1. Мурат, атасы, бла, ишле, мамурач, орунчукъ. 2. Къатындан, ол, кюн, таймай, эди, аны, башлаб, Мурат. 3. Кюн, кюн, илеше, ала, бир-бирине, татлы, да, керти, бара, болуб, эдиле, шохайла. 4. Гитчечик, бала, къарыулучукъ, айю, болса да, эди. 5. Аны, ючюн, Мурат, тенги, джангы, деб, Тулпар, атагъан, эди. 6. Мурат, къатындан, Тулпар, эди, кетмей. 7. Аны, ол, айландыра, хаман да, эди, биргесине. Устаз: - Берилген сёзлени магъаналарына кёре, сёз кимни юсюнден барады? (Мурат бла айю баланы). - Хапарчыгъыбызны аты къалай боллукъду? (Мурат бла Тулпар). - Хапарчыгъыбыз ненча айтымдан къураллыкъды? - Биринчи айтымын ким къураб айтыр? (Мурат бла атасы мамурачха орунчукъ ишледиле). - Къалгъан айтымланы бу юлгю бла къураб, хапарчыкъ джазадыла. Мурат бла Тулпар Мурат бла атасы мамурачха орунчукъ ишледиле. ... (Э.Х.) V. Ноябрь айда кёрген, сынагъан затларыны юсюнден хапар айтыу, «Ноябрда» деген темагъа чыгъарма джазыу. (Бу иш ноябрны 4-чю ыйыгъында этиледи). Ушакъ. - Ноябрь ай къачны къайсы айыды? Къачны арт айында табигъатда къаллай тюрлениуле боладыла? Кюн къалай джылытады? Кюнле бла кечеле къалай болдула? Ноябрь айда ачыкъ кюнле болдуламы? Кёк кюкюреб, джангур джаудуму? Тёгерекни не басды? Къаллай джауум айланды? Ол къалай джауду? Чегетле, сыртла, тюзле къалай болдула? Къанатлыла къайры кетгендиле? Мында къышларгъа къайсы къанатлыла къалдыла? Бир-бирде не джаугъан эди? Къышны неси къарады? Бу ушакъдан сора устаз джазарыкъ чыгъармаларыны планын береди. Ноябрда. 1. Ноябрь къачны арт айы. 2. Къысха кюнле, узун кечеле. 3. Кюн къарыусуз джылытады. 4. Тёгерекни тубан басады. 5. Тубан джангурла джауадыла. 6. Джалан терекле сюеледиле. 7. Къанатлыла джырламайдыла. 8. Сабийле къышны аллына ашыгъыб къарайдыла. Берилген планнга кеслерини айтымларын къоша, чыгъарма джазадыла. VI. «Къыш келди» деген темагъа сочинение джазыу. (Бу иш декабрны 2-чи ыйгъында этиледи). VII. Нарт сёзле бла, эл берген джомакъла бла ишлеу. 1. Джай джыяды - къыш ашайды. 2. Къыш болсун - къарлы болсун. 3. Къышны хар кюню да къышды. 4. Къыш къышлыгъын этмесе, джаз джазлыгъын этмез. 5. Къыш кетмейин, къар кетмез. Бу къачан болады? 1. Ёзен ичинде акъ джабыу. (Къар). 2. Бир акъсакъал къарт балтасыз кёпюр ишлейди. (Къыш). 3. Къара ийнек джатыб къалды, акъ ийнек туруб кетди. (Къар бла джер). 4. Акъ къуш кече къонады да кюндюз учуб кетеди. (Къырау). Ушакъ: Нарт сёзлени къалай ангылайсыз? (Адамла, джаныуарла джай урунадыла, къыш айлада ашарыкъларын джыядыла. Къарлы болсун, деб тилегенлери иги битим алыр ючюндю. Джаз къар эрийди, джер да суудан тояды. Кюн джерни джылытады, табигъат джашил бет алады. Джерде мылы болмаса, битим къарыусуз боллукъду. Къыш кюн сууукъ болады, къар хазна эримейди. Къыш айла кетгенлей, кюн джылынады, къар да эрийди). - Эл берген джомакъланы уа къалай ангылайсыз? (Къыш къар джауады, джер да акъ кийимин киеди. Къыш кюнле сууукъ боладыла, суула бузлайдыла, кюнле джылы болсала, къар эрийди. Кечеги сууукъда джерге къырау тюшеди, кюн тийгенлей, тас болады). Нарт сёзле бла, эл берген джомакъла бла ишлегенден сора, устаз чыгъарма планын къангада береди. Ол план бла кеслери чыгъарманы джазадыла, бошаялмасала, юйге бериледи. Къыш келди 1. Къыш келди. 2. Табигъат акъ кийимин кийди. 3. Сабийле къышны келгенине къууанадыла. 4. Ала къышхы оюнларын ойнайдыла. VIII. Окъулгъан текстни изложениесин джазыу. (Бу иш декабрны 4-чю ыйыгъында этиледи). Къарачайлы ... Къарачайлы урунууну сюеди. Киши хакъын излемейди, излегенле да бардыла. Алай а биз халкъны халкъ этиб тургъан къарачайлыны юсюнден айтабыз. Къарт да, сабий да ишге булджунмай турмайдыла. Накъырданы, чамны ангылайды, сюеди. Накъырда бла сёлеширге ёчдю. Атаны, ананы къачын мийик тутады, ала ючюн отха, суугъа да кирликди. Эркиши тиширыуну, тиширыу эркишини намысын кёлтюрюуге сакъдыла, сабийлени да бек эслейдиле. Ыйлыкъмышды. Бет джоймай атларгъа къуру да къаст этиб джюрюйдю. ... (Б.Х.) Текстни устаз биринчи кере окъуйду. Ангылашынмагъан сёзлени ангылатады, бу сорууланы салады: - Къарачайлыны къаллай шартлары айтылады? (Урунургъа сюйгени, накъырданы, чамны ангылай билгени, атаны, ананы къачын этгени, тиширыула бла эркишиле бир-бири намысларын тутханлары, бет джоймай атларгъа къаст этгенлери ...). Текстни айыргъандан сора, изложениени планы биргелей салынады. Къарачайлы Къарачай халкъны халкъ этиб тутхан къарачайлыны шартлары: 1. Урунургъа сюймеклиги. 2. Атаны, ананы къачын мийик тутханы. 3. Бет джоймай атларгъа кюрешгени. 4. Джюрегинде эришмеклиги болгъаны. 5. Сабийлени бек эслегени. 5. Накъырданы, чамны ангылай билгени. Быланы айтыб тизгенден сора чыгъарманы элементлерин къошадыла: Башха миллетли адамла бла шохлукъда джашаргъа кюрешгени. 2. Ётгюрлюгю, джигитлиги болгьаны Уллу Ата джурт къазауатда. Была бары да къарачай халкъны баш шартларыдыла. IХ. Суратха къараб, чыгъарма джазыу. (Бу иш январны 3-чю ыйыгъында этиледи. Сурат «Сыртда» окъуу китабда бериледи). Суратны окъуу. Суратда джылны къайсы чагъы джазылгъанды? Къышхы табигъат къалай кийиннгенди? Суратда кимлени кёребиз? Сабийле бош заманларын къалай ашырадыла? (Сыртда чанала бла учадыла, лыжала бла айланадыла, сабий къар гинджиле этедиле). - Нек баргъандыла сабийле сыртха? Ала анда не этедиле? Сабийлеге атла атайдыла, кимни не этгенин джаза, «Сыртда» деген темагъа чыгъарма джазадыла. Х. Устаз болушмай, къангада джазылгъан неда кодоскоп бла экранда абзацлагъа бёлюнмей берилген текстни изложениесин джазыу. (Бу иш февралны экинчи ыйыгъында этиледи). Тюлкю бла къоянчыкъ Тюлкю уяны башында терекде бир агъач къоянчыкъ джашай эди. Ол терекден терекге, бутакъдан бутакъгъа секириб ойнай эди. Къарт тюлкю анга къараб, ачыулана эди. Бир джолда тюлкю, кесин ёлгенча этиб, джерге джатханды. Олсагъатдан терек башында къоянчыкъны тауушу чыкъды. Тюлкю къымылдамады. Къоянчыкъ энишгеден энишге тюше келеди, тюлкю уа къымылдамайды. Къоянчыкъ, эрлай секириб, терекден тюшеди. Ол, тюлкюню къатына келиб, башха терекге ёрледи. Къоянчыкъ, кесин джигит этиб, терекден къабукъ къобарыб, тюлкюню башына атды. Тюлкю къымылдамады. Сора къоянчыкъ, секириб терекден тюшюб, къуйругъу бла да тюлкюню башына уруб къачама дегенлей, ол секириб турду. Къоянчыкъ хыйлачыны ауузунда кёрюндю. (Къарачай халкъ джомакъдан). Устаз: - Бу текстни магъаналы кесеклеге (абзацлагъа) бёлюб, хар кесегине баш салыб, изложениесин джазаргъа планын салыргъа керексиз, изложениесин джазгъан заманда хар абзацыны биринчи айтымыны сёзюн джангы тизгинден джазыб башларыгъызны унутмагъыз. Кёзюгюзге кёргюзюгюз: къайсы суратла бла джазарыгъызны бу текстни магъанасын. Ол суратланы болушлугъу бла текстни абзацлагъа бёлюрюгюзню унутмагъыз, быллай ишле эте тургъанбыз. Текстни экинчи кере окъуйдула, текст джабылады. Изложениесин кеслери джазадыла. ХI. «Къанатлыла бизни шохларыбыз» деген суратха къараб, ол темагъа чыгъарма джазыу. Сурат окъуу китабда бериледи. (Бу иш февралны 4-чю ыйыгъында этиледи). Суратны окъуу: Джылны къайсы чагъы кетеди, къайсы чагъы келеди? Джазгъы айла бизге не бла багъалыдыла? (8 Март - тиширыуланы кюню, 1 Май - май байрамны кюню, 9 Май - Уллу Хорламны кюню). - Аладан сора уа? (Табигъат джашил кийимин киеди, къанатлыла джылы джерледен къайтадыла, ала бизни шохларыбыздыла). Ала бизни шохларыбыз нек боладыла? Суратда кимни кёребиз? Ала не эте турадыла? Аладан сора, нелени кёресиз? Къарылгьачла къайдан къайтхандыла? Къарылгьачладан сора, къайсы къанатлыла биринчи болуб къайтадыла? (Чаукала). Суратны окъугъан-дан сора, джазыллыкъ чыгъарманы планын устазны болушлугъу бла саладыла; чыгъарма джазадыла. Къанатлыла бизни шохларыбыздыла 1. Джаз келди. 2. Къанатлыла джылы джерледен къайтадыла. 3. Сабийле джазгъы къонакъланы сакълайдыла. 4. Алагъа юйчюкле ишлейдиле. 5. Келдиле сакълагъан къонакълары. 5. Къанатлыланы сакълагъыз! ХII. «Джаз келди» темагъа эркин диктант джазыу. (Иш этиледи мартны экинчи ыйыгъында). * * * Джаз келмей кёб турду. Арт ыйыкълада сууукъ кюнле болдула. Кюндюз къар эрий эди, кече уа сууукъ джети градусха джете эди. Сора, билмей тургъанлай, джылы джел келди. Булутла басындыла. Юч кюн бла кечени джангур къуюб турду. Сора джел тохтады да, къалын тубан кетди. Суула къуюлдула, бузла чыкъырдадыла, ырхыла къобдула. Ингирде тубан чачылды. Булутла юзюк-юзюк болдула. Керти джаз келди. Эртденбла кюн джукъа бузчукъланы тохтагъан суучукълада эритди. Кырдык кёгереди. Муртхуну чирчиклери кёбдюле. Бал чибинле джызылдаб башладыла. Къанатлыла джылы джерледен къайтдыла. Джанкъозла чыкъдыла. Ала тюзлени омакъ джасадыла. Устаз саулай текстни биринчи кере окъуйду, ангылашынмагъан сёзлери болса, ангылатады. Экинчи кере хар абзацны башха-башха окъуйду, сохтала хар абзацха кеслерини сёзлерин къоша, эркин диктант джазадыла. Бу иш изложениени эгиз нёгери болады. ХIII. Сынау изложение джазыу. (Бу апрелни экинчи ыйыгъында этиледи). Къутхарды Бир тиширыу гитче сабийчиги бла, арбагъа миниб, шахаргъа бара эди. Ала джолгъа чыкъгъанлай, атла, бир затдан юркюб, арбаны алыб къачдыла. Арбачы, не къарыуун да салыб, атланы джюгенлерин артха тартды, алай болгъанлыкъгъа ала къызыу барадыла, арба да ауаргъа аз къалады. Къатын, сабийин къаты къучакълаб: - Эй марджа, тутугъуз, тыйыгъыз! - деб къычырды. Джолда озуб баргъанла бир джанына джанладыла, юйлени къабыргъаларына къысылдыла. Арба джерге джетмей, атла къутургьанча чабыб барадыла. Бусагъат арба ауарыкъды, аны юсюндегиле таш джолгъа къуюллукъдула. Билмей тургъанлай, атха миниб, алларына бир адам чыкъды. Ол кесини атын арбаны аллына салды. Адамла да, къутургъан атла да джууукълашханлай, атлы къачарыкъ болур деб, сейирсиниб къарай эдиле. Атлыны аты къымылдамай тура эди. Къутургъан атла эс джыйыб, тохтаб къалдыла. Андан сора атлы кесини джолуна кетди. Устаз текстни биринчи кере окъуйду, ангылашынмагъан сёзлени айыртады, экинчи кере окъугъандан сора, хапарда айтылгъанны кёзлерине кёргюзе, текстни изложениесин джазадыла. ХIV. «Мен ким боллукъма» деген темагъа сочинение джазыу. Бу иш апрелни тёртюнчю ыйыгъында этиледи. Устаз: - Сени атанг неда ананг къайда ишлейди? Атанг кимди? Ананг а? Сен а ким боллукъса? Ол ишни нек джаратаса? Ушакъдан сора чыгъарманы планын саладыла. 1. Мен уллу болсам, ... боллукъма. 2. Мен ол усталыкъны джаратама. 3. Ишди джашауну тутуругьу. 4. Мен кесими ол усталыкъгъа хазырлайма. (Ким боллугъун, ол усталыкъгьа къалай хазырланныгъын, ишни джашауну тутуругъу болгъаныны юслеринден джазадыла). XV. «Бизни Джигитлерибиз» деген темагъа эркин диктант джазыу. (Бу иш майны экинчи ыйыгъында этиледи). Кичибатыр бла Юнюс ... Кичибатыр чегет ичинде бара тургъанлай, бир шыбырдагъан тауушла эшитди. Тёгерегине къарады. Къулакъ ийди, алай а джукъ эшитмеди. Аллына атлады. Олсагъатлай: - Тохта, атлагъанлайынга атарыкъма! - деген таууш келди. Кичибатыр тохтады. Ол таууш келген джанына айланды, иги къарады, алай а киши кёрмеди. - Сен кимсе? Нек чыкъмайса? - деди Кичибатыр. - Шкогунгу ары ий, - деб, терек артындан, агъач кишича, биреулен къарады. Тозурагъан аскер кийимлери, къап-къара сакъаллы, узун мыйыкълы, бек джити къарамы болгъан биреулен. - Да, сен да шкогунгу ий. Кимсе, къайдан келесе? - деди Кичибатыр. - Сен кёб сёлешме да, ким болгъанынгы айт, кёремисе? - деб, шкогун аллына тутду. Кичибатыр, къалай эсе да бир тюрлю затны сезиб, шкогун энишге ийди, кенг ышарды. - Къарайма да, экибиз да бирчалабыз. Мен солдатма, тенгим!.. - Мен да солдатма, Юнюсме, - деб, Кичибатырны тюз къатына келиб тохтады «Агъач киши». Джашла, бир-бирин сынагъанча, джити къарадыла. - Сен кавказлы болурмуса? - деди Кичибатыр. - Тюз айтаса. - Мен да кавказлыма, къарнашым, - деб, Кичибатыр да, аллына атлаб, Юнюсню кёкюрегине къысды. Кёб джылланы кёрюшмей тургъан къарнашлача, эки таулу джаш Белорус чегетде бир-бирин къучакълаб турдула. (Ш.М.) Устаз текстни окъуйду, Юнюс бла Кичибатыр кимле болгъанын айтады. Сохтала хапарда айтылгъанны къалай cypaтлаб джазарыкъларын айтадыла, аланы кёзлерине кергюзюб, кеслерини сёзлери бла эркин диктант джазадыла. Джазгъан диктантлары аны изложениесини эгиз нёгери болгъанын айтадыла. Ангылатхан къагъытчыкъ Къарачай тилден 4 – чю классха юлгю иш программа бу тёгереклени кърал окъуу стандартыны компетентини излемине кёре, (ал бла орта окъуугъа этилген къарачай тилден 1 – 11 класслагъа теджелген, авторлары Гочияланы С.А., Батчаланы А-М.Х., Алийланы Т.К., Къараланы А.И., Сылпагъарланы К.А., Чотчаланы Р.У., Мамаланы Ф.Т., Хубийланы А.А., Умарланы К.И. китабны хайырландырыб джазылгъанды. Къарачай тилден гитче класслагъа программа бютеу къарачай тилден окъуу керекни амалсыз бёлюмюча къуралгъанды, кеси да сабийлени тил байлыкъларын, билимлерин, адамлыкъларын ёсдюрюуге белгиленнгенди. Гитче классланы сохталары окъуу дерсча ангылаб, хар тюрлю да тинтиу этерге керекдиле: сёзлюк, уюгъан сёзтутуш, таууш къурам, тауушла бла харифлени келишиую. Программаны мураты: къарачай тилде сёзлени лексика – грамматика къауумлары бла, сёзню къуралыуу бла, тюз сёлешиу бла, сёзлени тюз джазыу джорукъ бла, синтаксис джаны бла сохталаны танышдырыргъа. Сабийле грамматика айтыуланы, джазманы амалларын, сёзлени тюз джазылыуларын ангыларгъа керекдиле, тилни эки тюрлю халысыны – аууздан бла джазманы ышанлары бла танышдырыргъа. Программа сохталаны тил керекни (материалны) тинтиу амалларын кесгин ангылатханды, къаллай бирге джетсе сабийлени ангылары. Сохтала къарачай тилни кесгинлигин, байлыгъын, ариулугъун, амалсыз керек болгъанын, сейирлигин ангыларча этерге. Къарачай тилге окъутууну муратлары быладыла: 1. Тилни юсюнден илмуну баш джорукълары бла сохталаны танышдырыу. 2. Билимли, халатсыз джазаргъа болумларын да ангыларын да джаратыу. 3. Сохталаны аууз эмда джазма тиллерин ёсдюрюу. 4. Сохталаны терен билимлерин, тилге тамашалыкъларын, тил чыгъармачылыкъларын ёсдюрюу. Борчла: - гитче классланы сохталарыны къарачай тилни мизамларыны, къуралгъаныны юсюнден илму джанындан къарамларын къурашдырыу; - сохталаны оюм этиуню тюзю бла абстракция (эсге алмай ойлау) акъылларын, къарачай тилге тёгерекде дунияны кесегича къарамларын ёсдюрюу; - окъугъан дараджаларында тилни ёлчесин табыб, айырыб шартын белгилей билген билимлерин ёсдюрюу; - кеслерини этген ишлерин тинте билирге юретиу; - тилни болумуна кёре тилни амалларын тюз айырыб хайырландыра билгенлерине юретиу. Программаны магъанасы сохталаны билимлери, эте билмекликлери, усталыкълары база дараджада келиширге, лингвистика джанындан окъууларын хайырландарыргъа джарайды. Амалсыз керек излемле, айырыу бла энчи къарау окъуугъа сабийлени билим дараджаларын кенгертирге, аланы тилни джашауунда тамаша болгъан ишлери, болумлары бла кюрешген керек (материал) киргенди программаны магъанасына. Программа бу методика комплект бла баджарылгъанды: Окъуу китаб «Къарачай тил» 4 – чю класс, Элкъанланы М. Къ., Элкъанланы С.М. Майкоп, 2015 Окъуу китаб 2016 окъуу джылны программасына келишеди. Программа 68 – 70 сагъатха тергелибди. Ишлеген окъуу китабда 4 – чю классха дерслеге кереклисича бир сагъат барды. Бёлюмлени магъаналары: Къайтарыу. 1 – 3 – чю класслада окъулгъанны къайтарыу. (4 сагъат) Сёз. (6 + 1 сагъат). Сёзню тамыры. Сёзню тамалы. Джалгъаула. Сёз къураучу джалгъаула. Сёз тюрлендириучю джалгъаула. Бир тамырлы сёзле. Магъаналары бир неда къаршчы болгъан сёзле. ТИЛНИ КЕСЕКЛЕРИ Ат. (5 + 1 сагъат) Сёзню лексика магъанасы. Баш магъаналы грамматика ышанлары. Атлада Ким? деген сорууну энчи ышаны. Атны болушлада, санлада тюрлениую. Энчи эмда тукъум атла. Иелик атла бла тюз атла. Иелик болуш бла тамамлаучу болушла. Болуш джалгъауланы тюз джазылыулары. Белгили болушда тургъан ат бла айтым (текст) къурау. Иелик бла тамалаучу болушлада атланы къуллукъларыны башхалыкъла-рын айырыу. СЫФАТ (3 сагъат) Лексика магъанасы. Баш магъаналы грамматика ышанлары. Сыфатла атла бла келселе тюрленмегенлери. Сыфатны айтымда къуллугъу. Сыфатны тилде джюрютюлюую. Сыфатланы болушлугъу бла, магъаналары бирча болгъан, къаршчы болгъанла бла да айтымла (текст) къурау. САНАУ. (3 + 1 + 1 сагъат) Санауну магъанасы. Санчы бла тизгинчи санаула. Санауланы тюз джазыу. Санауланы тилде джюрютюлюулери. Санауланы болушлугъу бла айтымла (текст) къурау. БЕТЛЕУЧЮ АЛМАШЛА. (4 + 1 сагъат) Бетлеучю алмашланы юсюнден бютеу хапар. Бетлеучю алмашла бла ат. Бетлеучю алмашланы магъаналары. Бирлик бла кёблюк санлары (мен, биз, сен, сиз, ол, ала) бетлеучю алмашланы. Бетлеучю алмашланы тюз джазылыулары. Бетлеучю алмашланы айтымда къуллукълары. Бетлеучю алмашланы тилде джюрютюлюулери. Бетлеучю алмашланы болушлугъу бла текстни джарашдырыу. ЭТИМ. (6 + 1 сагъат) Лексика магъанасы. Баш магъаналы грамматика ышанлары. Этимни белгисиз формасы. Этимни заманлары, бетледе, санлада тюрлениую. Этимни заманлада, санлада тюрлениую. Этимни айтымда къуллугъу. Этимни тилде джюрюуюню амаллары (таурухлада, назмулада, хапарлада). Этимни кесгинлигин тилни башха магъаналы кесеклери бла тенглешдириу. Этимни болушлугъу бла айтымла (текст) къурау, магъаналары бирча болгъан, къаршчы болгъанла бла да, хар бир тюрлю формасы бла. СЁЗЛЕУ.(4 сагъат) Сёзлеуню юсюнден бютеу хапар. Заманны, орунну, халны танытхан сёзлеуле. Сёзлеуню тилде джюрютюлюую. БАЙЛАМ. (2 + 1 сагъат) Байламны юсюнден хапар бериу. Байламланы айтымда къуллукълары. СИНТАКСИС БЛА ТЫЙГЪЫЧ БЕЛГИЛЕ САЛЫУ.(16 + 1 + 1 сагъат) Айтым. Айтымны баш членлери (башчы бла хапарчы) эмда сансыз членле. Айтымда биртукъум членле. Айтымда биртукъум членле бла джалгъаучу байламла. Биртукъум членлери болгъан айтымлада тыйгъыч белгиле (байламлары болгъан, болмагъан айтымлада да). Бир тема бла байлаб, биртукъум членлери болгъан талай айтым къурау (суратха къараб, табигъатны юсюнден, экскурсияны юсюнден кёлюне келгенни, дагъыда башхала). Бош, къош айтымла. Да, эмда, не, неда, бир да деген байламлары болгъан къош айтымлада тыйгъыч белгиле. Биртукъум членлери болгъан, бош, къош айтымланы хайырландырыб текст къурау. Туура сёз. Диалог бла танышыу. Туура сёзде тыйгъыч белгиле.Туура сёз бла айтымла къураб джазыу. Айланыу. Айланыуда тыйгыч белгиле. Айланыуну айтхан заманда тауушну кёлтюртюу. Айланыу бла айтым къураб джазыу. КЪАЙТАРЫУ. ДЖЫЛНЫ ИЧИНДЕ БИЛГЕНЛЕРИН ОЮМЛАУ. (5 + 1 сагъат) Тауушла. Бёлюм. Басым. Сёзню къурамы. Тилни кесеклери. Билимге, эте билмекликге, усталыкъгъа джылны аягъына магъаналы излемле. Сохтала билирге керекдиле: Бош бла къош айтымланы ышанларын; Айтымны баш членлери бла сансыз членлерини ышаларын; Айтымда биртукъум членлени ышанларын; Атны, сыфатны, бетлеучю алмашланы, этимни, сёзлеуню лексика – грамматика ышанларын. Сохтала аыйырыргъа да тенглешдирирге керекдиле: Баш, къош айтымланы; Айтымны баш членлери бла сансыз членлерин; Билген тилни кесеклерини лексика – грамматика ышанларын. Сохтала эте билирге керекдиле: Айтымны синтаксис аыйырыу этерге: бош, къош, биртукъум членлери болгъан айтымлада тыйгъыч белгиле салыргъа. Разылыкъ, тилек, кечмеклик, унамау, чакъырыу, алгъышлау бла аууздан, джазмада да айтымла къураргъа. Атны, сыфатны, сёзлеуню, этимни белгисиз формасын сёз къурамын айырыргъа. 1 – 4 класслада окъугъан сёзлени тюз джазыудан джорукъланы хайырландырыб, аууздан айтылгъанны билимли, халатсыз джазаргъа.
|