методичка. Методичка Ана тил 4 кл. Методика болушлукъ ана тил. 4 кл. Ангылатыу сёз
 Скачать 183.83 Kb.
|
|
Сёзлюк иш. (Устаз хапарны тинтерини аллы бла сёзлюк ишни бардырады). Акъылы тюз, саны сау адамгъа фахму берилмей къалмайды. Ай медет (к сожаленью), зырафха, ёкюннген, аллай оюм; белгили уланы, фахмусуна чемерлик къошхан, халкъланы эслеринде ёмюрлюкге къалгъан, ёмюрлюк бугъойла, къая ранлада субай чегетле, къанат керген тау къушла, билим бек керекли болгъанын сезиб, кёб мычымай, къолундан адам ачымай эди, тюрсюнюн эм халисин тансыкълаб эсге тюшюредиле… Устазны окъууу эмда текстни къыйын джерлерин тинтиу. Ичлеринден окъутуу.  Керилиу такъыйкъа. Макъамгъа тынгылатыу эмда анга кёре санларын къымылдатыу. Группалада ишлетиу. Тышларындан биргелей окъутуу («зуулдау»), ызы бла хар группагъа берилген соруулагъа джууаб бердириу. 1. Биджиланы Асхат къачан джашагъанды? 2.Асхатны фахмусун чыныкъдырыргъа не зат болушханды? 3. Къаллай билим алгъанды Биджиланы Асхат? 4. Халкъны эсинде не бла къалгъанды? (Къарачайда эм биринчи хирург ол болгъанды). 4. Экинчи фахмусу не болгъанды Асхатны? Къалай хайырланнганды аны бла белгили хирургубуз? 5. Асхат халкъыбызны эсинде не бла къалгъанды, не ючюн джашайды? Оюм чыгъарыу. Тамамлау. (Рефлексия). «Суу кетер, таш къалыр» деген нарт сёз бизни дерсге къалай келишеди? 14-чю дерс. КЪАРАЧАЙ ХАЛКЪНЫ АУУЗ ТВОРЧЕСТВОСУНДАН. НАРТЛА - ГУРТЛА. Ортабайланы Р. Дерсни муратлары:Ортабайланы Римманы «Нартла-гуртла» деген хапары бла шагъырей этиу; дерсни; сёз чемерликлерин, тарих билимлерин ёсдюрюу; халкъны тил байлыгъын амалсыз сакъларгъа кереклисин билдириу. адам-инсанлыкъ муратлары (личностные): заманларын бош ашырмазгъа, кеслерини кюнлерин таб къураргъа юретиу; хар кюнде адамлыкъны шартларын – бирикмеклик бла келишимлиликни – айнытыу, ёсдюрюу джанындан кюрешиу; талпымакълыкъ муратлары (регулятивные): дерсни муратлау; окъугъанларындан магъана чыгъарыргъа юретиу; келишимлик муратлары (коммуникативные):ишлеген, окъугъан, джашагъан джерде тийишли турургъа эмда тутхан ишлерин толу баджарыргъа тырмашдырыу. Дерсни ахыргъы мураты: кеслери тарихлерине сант тутмай, сабийлени кёзлерин-къулакъларын да ол джанына ачаргъа, уллу тарихли миллет болгъаныбыз себебли, кёллерин учундурургъа, буруннгу ата-бабаланы сыйларын тюшюрмезге эслерин бурургъа. Дерсде окъуу керекле: ИКТ, Нартланы суратлары, интернетден буруннгу нарт джырланы джазылгъан кесеклери, «Къарачайны аууз халкъ байлыгъы» деген карта:  Дерсни барыуу. Дерсге хазырланыу. (Организационный момент). Эслерин дерсге буруу. Джангы дерсни кереклисин айыртыуэмда окъуу магъанасын айыртыу. Юй ишни тинтиу: 1. Адам къаллай муратла салыргъа керекди кесине? ( Бу ишни къолгъа алсам, тутхан ишимден терен билимли болсам, муратыма джетерме, халкъымы да къууандырырма деб). 2. Джашлыкъдан огъуна тюз джол сайлай билмеген муратына джетерми? Къаллай дейле аллай адамгъа? (Белкъау). 3. Къарачайны дагъыда къайсы белгили адамларыны юсюнден окъудугъуз хапарда? Не бла айтдыргъанды ол а кесини атын? (Къарачайны биринчи устазы Байрамукъланы Ильясны… ). 3. Къаллай билим алгъанды Биджиланы Асхат? Къайда окъугъанды? Ким бла ишлегенди? Ким болгъанды аны биринчи къол эмда билим усталыгъын айнытхан? 4. Экинчи усталыгъындан къаллай чыгъармала къойгъанды Асхат? 5. Нек кёчюргенди ол орусдан къарачайчагъа ол белгили чыгъармаланы? 6. Сиз къаллай усталыкъгъа кёзюгюз къарайды? Къаллай ыз къоярыгъыз келеди кесигизден сора халкъны эсинде?.. Сёзлюк иш. Устаз джангы дерсни тинтеригини аллы бла сёзлюк иш бардырады, Къарачайны аууз халкъ чыгъармачылыгъындан окъугъан затларын эслерине салады, джыл сайын дагъыда окъуй барлыкъдарын билдиреди. Схемагъа кёре, халкъ аууз чыгъармаланы къауумлайды Аны ызы бла ал сёз орнуна, тюбеген къыйын сёзлени магъаналарын ачыкълай, «Нартла-гуртла» деген хапарны окъуйду. Нартла деб пелиуанла, деу джигитле, дорбунла, таш тегене, агъач элек, сарыубекле, ким хорлам келтирсе, Сосуркъа, Ёрюзмек, Къарашауай, Бёдене, Рачыкъау, ДебетКъызыл Фук, Сатанай, Гемуда, Алауган, ачы тили Гилястырхан… Ичлеринден окъутуу. Текстни къыйын джерлерин тинтиу. Керилиу такъыйкъа. Макъамгъа тынгылатыу эмда анга кёре санларын къымылдатыу. Хапарны тинтиу: 1. Нартла кимле болгъандыла? Ол джерни табыб, бир окъугъуз. Къайда джашагъандыла нартла? 3. Джигитге къаллай нарт саналгъанды? 5. Джигит нартланы атларын бир айтыгъыз? 6. Нартла кёб нек джашагъандыла? 7. Сосуркъа ким болгъанды? 8. Къаллай джигит ишле этгенди Сосуркъа? 9. Ёрюзмек а кимди? Ол не джигитлик этгенди? 10. Ёрюзмекни юй бийчеси ким болгъанды? 11. Къалай келеди кёлюгюзге, нартла бла нарт сёзлени байламлылыгъы бармыды? Нарт сёзле бизни заманнга дери нек джетгендиле? (Ала халкъны халиге юретген тил хазнасыдыла, эм акъыллы сёзлеридиле, халкъны ариу халиде юретирик джаны бла келгендиле)… 12. Сиз къаллай нарт сёзле билесиз? Оюм чыгъарыу. Тамамлау. (Рефлексия). 1. «Булут – кёкге джарашыу, уят – бетге джарашыу» - бу нарт сёзню къалай ангылайсыз? 2. Юй иш: Хапарны магъанасын текстге джууукъ айтыргъа. ВАРИАНТ ДЕРС. СОСУРКЪА БЛА ЭМЕГЕН. Нарт таурух. Дерсни муратлары:нарт таурух бла шагъырей этиу; нарт таурухну нюзюрюн бусагъат заман бла келишдириу; сёз чемерликлерин ёсдюрюу; адам-инсанлыкъ муратлары (личностные): таукеллик амал табаргъа болушханын айыртыу; адамлыкъны шартларын ёсдюрюу джанына бурдуруу; талпымакълыкъ муратлары (регулятивные): дерсни муратлау; окъугъанларындан магъаначыгъарыргъа муратлау; келишимлик муратлары (коммуникативные): акъыл бла, амал бла хайырлана, таб ишлерге хазырлатыу эмда ишни хайырлы баджарыргъа тырмашдырыу. Дерсни ахыргъы мураты: сабийлеге дараджалы муратла салыргъа учундуруу. Дерсде окъуу керекле: ИКТ, Нартланы суратлары, интернетден алыннган буруннгу нарт джырланы джазылгъан кесеклери, «Къарачайны аууз халкъ байлыгъы» деген схема, Сосуркъаны суратлары. Дерсни барыуу Дерсге хазырланыу. (Организационный момент). Эслерин дерсге буруу. Джангы дерсни кереклисин айыртыуэмда окъуу магъанасын айыртыу. Юй ишни тинтиу. Озгъан дерсни хапарын текстге джууукъ айтдырыу; соруулагъа джуууаб алыу. Сёзлюк иш. Джангы дерсни аллы бла къыйын сёзлени тинтиу: Мени амалым джокъду, Чолакъ Чомур, Сосуркъа, тёнгеретсе, чартлатыб, тёшге чыгъыб кетиб, сабан агъач, лагъымла, къыш чилледе, бузну ууатыб чыгъады, тёнгеги чыкъмайды, эки балтырынгдан, халкъны инджилтгеннге ёлюм келеди, къылыч, къурукъ, ичегилеримден бир белибау этиб къысарса… Устазны окъууу, текстни къыйын джерлерин тинтиу. Ичлеринден окъутуу. Керилиу такъыйкъа. Макъамгъа тынгылатыу эмда анга кёре санларын къымылдатыу. (Музыкальная физминутка). Таурухну бетледе (по ролям) окъутуу. Хар баш геройну къылыгъын, ауазын къалай боллугъун сюзюб, анга кёре ауазларын келишдириб, алай окъутуу. Оюм чыгъарыу. Тамамлау. (Рефлексия). 1. Сосуркъа эмеген бла нек кюрешгенди? 2. Эмегеннге Сосуркъаны биринчи сынамы не болгъанды? 3. Башха сынамлары уа къаллай болгъандыла? 4. Сосуркъаны къаллай энчи эни болгъанды? (Сосуркъаны балтырында эти болмагъанды). 5. Бизни заманда Сосуркъа бла сиз кимни тенглешдирирге болурсуз? 6. «Таукел адам тау тешер» деген нарт сёзню къалай келишдирликсиз бу таурухха? 7. Юй иш. Таурухну хапарын текстге джууукъ айтыргъа хазыр болургъа. Джаратхан эпизодну суратын салыргъа. 15-чи дерс. НАРТ СЁЗЛЕ БЛА ДЖОМАКЪЛА. Дерсни муратлары:къарачай-малкъар нарт сёзле бла шагъырей этиу; аланы къауумлары бла юлешиу; сабийлени сёз чемерликлерин байындырыу; адам-инсанлыкъ муратлары (личностные): тил байлыкъны сакъларгъа кереклисин билдириу эмда адамлыкъны шартларын ёсдюрюу джанына бурдуруу; талпымакълыкъ муратлары (регулятивные): дерсни муратлау; нарт сёзледен оюм чыгъартыу: келишимлик муратлары (коммуникативные): тийишли джашаб ишлегеннге сый бериу; Дерсни ахыргъы мураты: ата-бабала къойгъан аууз халкъ чыгъармаланы эсде тутаргъа учундуруу; Дерсде окъуу керекле: «Къарачай-малкъар нарт сёзле» деген китабы, Къарачай-малкъар фольклор» деген джыйымдыгъы, Къойчуланы А.Д. «Нарт сёзле, айтыула, чам сёзле» деген китабы, устазны кеси эркинлигине дерсге эпиграф, сёз ючюн, Ёртенланы А.:« Нарт сёзле тилге джан саладыла». Дерсни барыуу. Дерсге хазырланыу. (Организационный момент). Эслерин дерсге буруу. Джангы дерсни кереклисин айыртыуэмда окъуу магъанасын айыртыу. Джангы дерсни тинтиу. Устазны ал сёзю. Нарт сёзлени юсюнден хапар бериу. - Барыбыз да билебиз, нарт сёзле бла айтыула сёзлешген адамны тилин чемер, сейир, бай этедиле. Къарачайны белгили поэти Ёртенланы А. : « Нарт сёзле тилге джан саладыла», дей эди деб, эсге тюшюре эди. Къарачай-Черкес республиканы халкъ джазыучусу Хубийланы Осман: «Керти да тыйыншлы джеринде айтылгъан нарт сёзле бла айтыула, башхаладан айырылыб, къумну ичинде накъут-налмаз бюртюклеча джылтырайдыла. Аланы билмей, тилни толусу бла билирге мадар джокъду», - деученди. Хар халкъны джангы тёлюлерине къайгъыргъандан эсли адамлары, алимлери, джазыучулары, устазлары дагъыда башха къуллукъчулары, сагъыш этиб, ойлашыб, тас болуб баргъан ашхы адетлерин, тил байлыкларын джангыдан тирилтиуню джолларын излейдиле. Халкъны энчилиги тилинден башланады. Тилсиз халкъ болмайды. Къарачай тилибизни керекли дараджада сакълауда, магъаналарын, къайсы нарт сёз не заманда айтылгъанын тикирал береди Байрамукъланы Арасул кесини бек уллу, чексиз бай ишинде, «Къарачай-малкъар нарт сёзле» деген китабында. (Устаз китабны кёргюзтеди). Байрамукъ улуну къарачай-малкъар филологиядан баш окъууу джокъду ( ол башха санагъат устады), болса да, ол кесини этген джумушу бла бек уллу алим - филолог бла тенглеширге боллукъду. Арасул билген билимин, кючюн къарыуун да къызгъанмай, бек уллу ишни баджаргъанды, сау болсун. Дагъыда бир китаб - Ортабайланы Римма джарашдыргъан «Къарачай-малкъар фольклор» деген джыйымдыгъы, Къойчуланы А.Д. «Нарт сёзле, айтыула, чам сёзле» деген китабында юч мингден аслам нарт сёзле, халкъ айтыула, чам сёзле басмаланганды. Китаб тёрт башдан къуралгьанды. I - башында адамланы, II - башында джануарланы, III - де кёб тюрлю джашауда тюбей тургьан башха затланы юсюнден айтылгьан акъыл сёзле басмалангандыла. IV - башда нарт сёз бла айтыула алфавит джорукъда басмалангандыла. Окъуучула бек акъыл сёзлеге тюберикдиле. Ала ананы юсюнден, акъылны, гьалмуну, къонакъ бла къонакъбайны, миллетни, осал халили адамланы, тенгни, шохну, тиширыуланы эмда аллай кёб затланы юсюнден нарт сёзле бла халкъ айтыула, чам сёзле бла шагъырей боллукъдула. Китабха джыйылгъан акъыл сёзле школлада ана тилни окъугъан сохталагьа, студентлеге, устазлагьа, журналистлеге, джазыучулагьа, къарачайны тил-тин байлыгьы, культурасы бла шагъырей болургъа издеген адамлагъатеджеледиле. Быллай адамланы китаблары да бизге – окъуучулагъа, алимлеге, устазлагъа эмда къарачай тилни сюйгенлеге, багъалатханлагъа бек уллу саугъадыла. Хар нарт сёзню кесини энчи, терен магъанасы барды, ала бирер къадамадыла, кючлери аланы уллуду. Бюгюн биз аланы бир бёлегин сюзерикбиз. Керилиу такъыйкъа. Макъамгъа тынгылатыу эмда анга кёре санларын къымылдатыу. (Музыкальная физминутка). Сёзлюк ишни бардыра, нарт сёзлени къауумлау: Адамлыкъны юсюнден «Адам болгъан къыйын тюлдю, адамлыкъны сакълагъан къыйынды». (Адамлыкъны хар кюнде да кёргюзтгенлей, адамлыкъны шартларындан таймай тургъан къыйынды…) «Айыбны суу бла джууалмазса». (Аман иш этсенг, ол саулай джашауунга тамгъа болуб турады, аман джаны бла ачыкълайды ол адамны. Аны ючюн айтылады алай.) «Асыл киши аз сёлешир, кёб тынгылар»… Бу халда къалгъан нарт сёзлени да къауумлау эмда магъаналарын тинтиу Бегитиу ишле. Сабийлеге 5 нарт сёзню эсде тутуб айтыргъа устаз иш береди, сорады, багъа береди этген ишлерине. Оюм чыгъарыу. Тамамлау. (Рефлексия) ВАРИАНТ ДЕРС. Джаным тилим – Ана тилим" Дерсни муратлары: къарачай-малкъар тилни аууз халкъ чыгъармасыны юсюнден алгъан билимлерин тамамлау; сёз чемерликлерин ёсдюрюу; тил байлыкъны сакъларгъа кереклисин билдириу. адам-инсанлыкъ муратлары (личностные): ана тиллеринде юретилген адам шартланы айнытыу; талпымакълыкъ муратлары (регулятивные): акъылманлыкъгъа учундуруу, миллет ишлеге эс бёлюрге, къарыуунгу эмда берилген фахмунгу адамлагъа, миллетге атаргъа кереклисин ангылатыу; келишимлик муратлары (коммуникативные): гитчеликден башлаб, тийишли ишлерге хазырлатыу эмда ишни толу баджарыргъа тырмашдырыу. Дерсни ахыргъы мураты: сабийлеге мийик дараджалы муратла салыргъа учундуруу. Дерсде окъуу керекле: ИКТ, Къарачай-Черкес республика Россияны картасында, Къарачайны юсюнден презентация неда слайдла, ЮНЕСКО-ну эмблемасы, Дерсни барыуу Дерсге хазырланыу. (Организационный момент). Эслерин дерсге буруу. Джангы дерсни кереклисин айыртыуэмда окъуу магъанасын айыртыу. Багъалы сабийле, багъалы къонакъла! Хар адамны, миллетни, кесича тили, адети, адеби, маданияты барды. Бу биз айтхан шартладыла бир миллетни бир миллетден айыргъан. Айырыб ма бу затла ючюндю хар адам кесини миллетлигине ёхтемленнгени эмда кёл учунууу. ЮНЕСКО-ну Указы бла 21 февраль Бютеу-къралла-арасыа ана тиллени кюнюне айырылыб бегитилгенди. Ана тилни юсю ба, анна тилни кючю бла кёргюзтюлюнеди миллетни энчи шартлары. Ол себебден бек кёб миллетле, таб, къуруй баргъан миллет кесек кючюн, къарыуун, мадарын аямай, кеслери тиллерин сакъларгъа кюрешиб, джан къазауат этедиле. Ала ата-бабаладан къалгъан хазнагъа уллу сый, багъа да бериб, толу ангылайдыла о лишни магъанасын. Ана тилде сёлешген хар адам, хар инсан ангыларгъа керекди, ненча мингле бла миллион кеси ата-бабасыны разылыгъын табханына. ЮНЕСКО да бош бермейди аллай уллу магъана анна тиллеге. Хар тил Бютеу дуния байлыкъгъа, ата-баба насихатха саналыб, кесича бир накъут-налмазды, кесича бир учу-къыйыры болмагъан, адам адамгъа айтыб белгиялмагъан Дунияны бир байлыгъыды. Башында акъылы болгъан хар инсан, ха радам аны билирге борчду. Къарачай да ол миллетлени ичинде керекли орун алады, не ючюн десенг, тилде – тили, адетде – адети, намысын тутхан, борчун билген, тарихде орнун айырыргъа тырмашхан, арымй-талмай ёмюрлени узунуна кюрешиб келеди. Къалай игиди адамны магъаналы чеклеринде - сабийми тууады, анга 1джылмы толады, сабий школгъамы барады, акъылбалыкъмы болады, юйдегили болса, дараджалы ишлеге, уллу махтау джетишимлеге ие болса – быланы барына да къурманлыкъла этилиб, адамны эсинде, темирде керкиленнгенча, тартыладыла. Миллетлени бютеу джетишимлери тини кючю бла этилгенди. Сёлешмегенлей, тилсиз, бир илму да айнырыкъ тюлдю, бир усталыкъ эсде къаллыкъ тюлдю, джашау аллына барлыкъ тюлдю. Не билебиз да биз АНА ТИЛИБИЗНИ юсюнден? Къарачай-малкъар джазманы къурагъан Акъбайланы Исмайыл (Чокуна-апенди) болгъанды. Ол ана тилибизде биринчи китабланы эмда газетни чыгъаргъанды. Чокуна ашхы устаз болгъанды,сабийлеге окъуу китабла,назмула джазгъанды. Къарачайда къызчыкъланы окъутхан биринчи школну да ол ачханды. Ол тилни юсюнден къалай айтханды? – Тилсиз миллет джокъ болур. Сиз аны къалай ангылайсыз? – Сабийле кёлден джазмаларын (сочиненияларын) окъуйдула. |