Главная страница

Мусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари


Скачать 457.14 Kb.
НазваниеМусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари
Дата26.05.2022
Размер457.14 Kb.
Формат файлаdocx
Имя файлаmusaev_k_udrat_tarzhima_nazariyasi_asoslari.docx
ТипДокументы
#550124
страница17 из 25
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   25

М. Шолоховнинг «Тинч Дон» эпопеясида кулланил- ган компаратив фразеологик бирлик мукояса объекты булмиш «Как от козла молока» фразеологик бирлиги воситасида Мишка нуткида яратилган салбий маъноли образли ифода таржима тили- да мувофик семантик-услубий лисоний восита танланмаганлиги туфайли узбек тилига адскват тал кии этилмаган. Таржимон кул- лаган хакоратомуз «Ер ютгани яхши» тургун бирикмаси ёрдами- да баён этилган фикрнинг гутри маъноли сузлар воситасида изох- ланиши, аслиятдаги компаратив фразеологик бирлик образли асо- сининг тасвирий йул билан угирилиши натижасида бутун матн хакорат маъно белгиси касб этган:

Дался вам этот сват! От него пользы было, как от козла моло­ка, а вреду много - ТД, IV, 295 // Кудам, кудам деисиз, халос! Унака кудани ср ютгани яхши, фойдасидан кура зарари куп- . рок-- ТДн, IV, 356.

i/ VI. Мукояса унсурлари орасидаги мантикий богланиш очик-ойдин кузга ташланиб турадиган компаратив фразеологик бирликларнинг мукояса объектлари узбек тилига матний холат тацозоси билан гохо такрорий сузлар ёрдамида угйрилади. Бун- дай пайтда такрорий сузнинг аслиятда мужассамлашган услубий таъсирчанликни айнан акс эттиришига эришиш лозим. Бунинг учуй таржимавий матнни, агар бунга эхтиёж ссзилса, турли-ту- ман тасвирий воситалар ёрдамида аслиятга мослаштириш зарура- ти тугилади. Масал ан, Н. В. Гоголнинг «Ревизор» пьесаси кахра- мони нуткида кулланилган «Трястись, как лист» компаратив фра­зеологик бирлиги мукояса объектининг «дат-дат» такрорий сузи ёрдамида берилиши услубий-вазифавий уйгунликни юзага кел- тирган: «дат-дат» сузи компонентларининг хамкорликда персо- нажнинг куркиш холати тасвирини чизиб берадиган таклидий во- ситага ай л ангани туфайли, у нафакат матн маъносини кучайтир- ган, балки ифодага аслиятга хос образлилик хам бахш этган:





И точно, бывало, как прохожу через департамент - просто землстресение, все дрожит и трясется, как лист - Р, 62 // Хаки- катдан хам департаментдан шундай утсам, худди зилзила бул- гандай, хамма даг-даг титрайди - Р, 49.

VIL Баъзан таржимонлар компаратив фразеологик бирлик- ларнинг узбек тилида эквивалентлари ёки мазмуний-услубий уй- гул мукобил вариантларини топа олмайдилар. Аслиятдаги бир- ликлар маъно ва услубий вазифаларини бошка таржимавий усул- лар ёрдамида талкин килишнинг хам имкони булмайди. Бундан ташкари, гохо таржимонларда китобхонларни аслиятнинг узига хос бадиий мукояса приёмлари билан таништириш иштиёки туги- лади. Мазкур сабаблар саяъаткорларни таржима амалиётининг сермахсул усулларидан булмиш - калька усулига мурожаат ки- лишга даъват этади.

Компаратив фразеологик бирликлар узбек тилига acocan ку- йидаги йуллар билан калька килинади.

i/ 1) Аслиятда кулланилган айрим компаратив фразеологик бирликлар таржима тилида моддий хаётда юз бериб турадиган вокеа-ходисаларни айнан шундай лисоний воситалар ёрдамида образли умумлаштирувчи баркарор суз бирикмалари мавжудлиги асосида калька килинади. Масал ан, ут ва сув балоси инсон хаёти- га доим тахдид солиб туриши барча халкларга аён. Бу хол узбек тилида «Ут балосидан сакла, сув балосидан сакла» фразеологик бирлигининг яратилишига хам сабаб булган. Бинобарин, И. С. Тургеневнинг «Овчининг хотиралари» асарида «ут»нинг компа­ратив фразеологик бирлик мукояса объекта сифатида келиши ва бу бирлик узбек тилига калька воситасида угирилиши икки тилда хам кучли кур киш образный яратган:

От моего Ермолая и от других я часто слышал рассказы о лес­нике Бирюке, которого все окрестные мужики боялись как ог­ня - 30, 157 И Мен узимнипг Ермолайимдан ва бошка одам- лардан урмон коровули Бирюк тугрисида куп гаплар эшиттан эд им, чор атрофдаги мужиклар ундан утдан курккандай кур- КИшаркан-ОХ, 190.

Аслият мансуб булган тилда муайян хислат-хусусият, хулк- атвор, лаёкат ва истеъдод тимсоли сифатида кабул килинган нар- са ва ходисалар компаратив фразеологик бирликлар образли асос- лари сифатида кулланилган булсалар-у, шакл ва мазмун жихатла- ридан айни нуткий ифодалар маъкул куринса, фикрни шу зайлда образли ифода этиш таржима тили маданияти нуктаи назаридан эътирозга сабаб булмаса, бундай компаратив фразеологик бир-





ликларни бемалол калька усулида талкин этавериш мумкин. Ма- салан, баликнинг огзини каппа-каппа очгани билан овоз чикар- маслиги, куённинг дикир-дикир сакраб уйнаб юриши узбекларга хам маълум булгани туфайли, бу хусусиятларнинг калька усули воситасида узбекча таржимада пайдо булган янги образли бирик- маларнинг хам мукояса объектлари сифатида намоён булиши ку- локка табиий эшитилаверади:

  1. Чего же ты, председатель, зеваешь ртом, а сам молчишь, как рыба? - ПЦ, И, 165 // Сен нега огзингни каппа-каппа очасан- у, узинг баливдек гик этмайсан, раис? ОК, II, 192.

ч

  1. Выгнали на такой мороз в одной шиналишке, вот и прыгает, как заяц - КЗС, 298 // Шундай совукда битта шипель билан ишга хайдабдилар, мана энди куёндай сакрайди - ПК.Т, 262.

Урушкок, йирткнч, чаккон-чопонгир, зур-бакувват хайвон- ларнинг ер юзида куплиги, одамларнинг эса уларнинг хусусият- ларига нисбат бериб, турли-туман ифода воситалари яратиши ли- соний анъанага айланиб колган булиб, бу тарзда фикр баён к,и- лиш нуткнинг хаетийлигини, табиийлигини вужудга келтиради. Дунёнинг кдтор мамлакатлари халкдари турмуш тарзида кабул килинганидек, узбеклар хаётида хам хуроз уруштириш одати азалдан раем булган. Бинобарин, дуйида хурознинг аслиятдаги- дек, калька асосидаги узбекча таржимада хам образли компара- тив восита таркибида урушкоклик тимсоли сифатида намоён бу­лиши вазифавий уйгунликни юзага келтирган:

Мать рассказывает, ты драться любишь. «Он у меня, говорит, - драчливый, как петух» - КЗС, 38 // Онапг сени муштлашиш- ни яхши куради, дойди. «Менинг углим хуроздай урушкок», - лей ди - ПКТ, 32.

Аслият мансуб булган тилда муайян хислат-хусусият, феъл- атвор, лаёкату кобилият тимсоли сифатида кабул килиниб, ком- паратив фразеологии бирликлар мукояса объектлари сифатида кулланиладиган нарса ва ходисаларнинг таржима тили вакилла- рига хам яхши танишлиги куп холларда моддий жихатдан аник таржиманинг, яъни фразеологик кальканинг аслиятга монанд об­разли ифода яратишига олиб келади.

Л. Н. Толстойнинг «Уруш ва тинчлик» романи таржимаси- да полякларнинг узбек тилида одатда кабул килинганидек «дев- дай» ёки «шердай» эмас, балки аслиятдагидек «арслондай» оли- шишлари табиий жаранглаган. Муваффакиятли калька туфайли





узбек тили лутат таркибининг тулдирилиши, ранг

баранглашуви учуй имкон яратилган:

У меня союзники - это поляки: их 80 тысяч, они дерутся как львы - ВМ, III, 30 И Менинг иттифокдошларим - поляклар: улар саксон минг киши. Хам мае и арслондай олишади - УТ, III, 30.

  1. Адекватлик моддий жихдтдан аник таржимага ифода маъносини ойдинлаштирувчи суз кушиш йули билам вужудга келтирилади. Масалан, дехконнииг образли килиб «хукиз»га МУ- кояса этилишидан рус кишиси дархол унинг кайсарлигини англаб олса, узбек куз олдида кайсарлигидан ташкари яна куполлиги, бе- фаросатлиги хам намосн булади. Бинобарин, Н. А, Некрасовнинг «Русияда ким яхши яшайди» поэмасида кулланилган «Мужик, что бык» компаратив фразеологик бирлигининг моддий жихдтдан аник таржимасига муаллиф кузда тутган «кайсар» сузининг ку- шиб куйилиши ифода маъносини ойдинлаштириб, уни аслиятга мослаган:

Мужик, что бык: втемяшится

В башку какая блажь

Колом ее оттудова

Не выбьешь - КРЖХ, 29.

Дехкон хукиздаи кайсар

Бирон девона хаёл

Бошига урнашса, бас,

Пана коксанг хам чикмас - РКЯЯ, 13.

Сичконнинг одам ёки мушук хавфидан вахимага тушиб, инида жимгина пусиб ётишининг барча тилларда бадиий мукояса объекти була олиши туфайли Мирзакалон Исмоилийминг аслият- даги бирлик калькасига маънони ойдинлаштирувчи «ин» сузини кушиши хам, Ахмаджон Ёкубовнинг уз калькасига «пусиб» сузи­ни киритиши хам аслиятга монанд ифодаларни вужудга кслтирган:

  1. Keep as still as a mouse till we’re right out at sea. I’ll let you know when io come out G, 87 // Лежите смирно, как мышь, пока мы не выйдем в открытое море. Л скажу вам, когда можно будет вылезть - Ов, 56 // Очик денгизга чиккунимиз- ча, инидаги сичконга ухшаб жим ётинг. Чикадиган пайтин- гизни узим айтаман - С, 74.

  2. ... and he was always sure to be as silent as a mouse when any such was present - TI, 11 // В присутствии подобных людей он был молчалив как мышь - ОС, 7 // Апа шундай одамлар ке- либ колганда у сичкондай пусиб, жимгина утирарди - ХО, 6.





  1. Баъзан таржимонлар моддий жихатдан аник таржимага хожатсиз маънони ойдинлаштирувчи суз кушиш нули билан му- коясанинг сикиклик - фразеологик бирликларга хос шаклини бу- зиб, унинг (рикрни образли ифода этиш лаёкатини сундириб куя- дилар.

Сув билан баликнинг «бир жон - бир тан»лиги маълум ха- кикат. М. Шолоховнинг «Очилган курик» романида «Красный луч» жамоа хужалиги раиси Поляница узи билан Давидов ораси- даги муносабатни образли тарзда «сув» билан «балик» муносаба- тига мукояса килган экан, уз-узидан маълумки, ran тотувлик туг- рисида боради. Узбекча матнга «тотув» сузининг киритилиши эса таржимоянинг ортикча харакати сифатида кузга ташланади. Би- нобарин, унинг фойдасидан кура зарари купрок: чузилиб кетган тасвир ифодани фразеологизмга хос ихчамлик хусусиятидан, де­мак, образлилик яратиш имкониятидан махрум этган:

Всегда мы с табой, как рыба с водой, и вдруг, нате вам, неп­риятные разговоры - ПЦ, II, 192 // Сен билан биз хамиша сув билан баликдек тотув булиб келган »дик, хозир дабдурустдан, кунгилсиз гапим бор деб утирибсан - ОК,, П, 226.

  1. Гохо таржимонлар ихчам компаратив фразеологик бир- ликларнинг моддий жихатдан аник таржимасига муфассал изо- хий сузлар кушиш йули билан уларда акс этган образлиликни сун­дириб куядилар. Чунки фразеологик бирликларга хос ихчамлик, сикиклик каби зарурий мезоннинг бузилиши сузсиз фразеологизм воситасида ифода этиладиган услубий максаднинг барбод були- шига олиб келади. Зеро, шаклнинг узига хос тарзда талкин этили- шигина мазмуи ва вазифа тулаконлигини таъмин этади.

Войничяинг «Сула» романида кулланилган «As rare as co­mets» компаратив фразеологик бирлиги ва унинг калька йули би­лан хосил булган «Редки, как кометы» эквивалента яхши танкид- чиларнинг сийрак учраши хакида[ и фикрни шунчаки кайд килиб куя колмасдан, мазкур тушунчани бадиий мукояса воситасида об­разли тарзда ифода этишни олдига максад килиб куя ди. Узбекча таржимадаги «Улар думли юлдузлар сингари жуда сийрак учраи- ди» каби узундан-узок жумла эса муаллиф назарда тутган кушим- ча услубий вазифаии акс эттирадиган баркарор лисоний восита тарзида кабул килина олмайди:

There was a great critics, but they are as rare as comets - G, 276 // Есть, конечно, великие критики, но они редки, как кометы - Ов, 224 // Албатга, буюк танкидчшшр хам бор, аммо улар дум­ли юлдузлар сингари жуда сийрак учрайди - С, 280.



/'л Г - :j<,: ■ .■ С;. :’Л . т, Л:? •. •' :■ ■< ,< • ’

' *■■•••■..-• . ■—:■■■ -I- -■ ■ ■■■■■ ■ :\Л / ■

  1. Баъзан таржимонлар адекватликка эришишнинг бошкд усулларига мурожаат кдлиш имконияти булишига карамасдан, компаратив фразеологик бирликларни зурма-зуракилик билан моддий жихатдан аник угириб, таржима тили фикр баен килиш меъёри дабул кила олмайдиган тумток бирикмалар косил килади- лар. Бу воситалар сунъий курилиши, гализ ва гайритабиий эши- тилиши билан му ал лиф назарда тутган фикрнинг нутк маданияти даражасидаги образли-таъсирчан ифодасини юзага келтиришга ожизлик килади.

Масалан, кабутарнинг узбек тилида инглиз ва рус тиллари- дагидек «ювошлик» эмас, балки «тннчлик» тимсоли эканлиги, уз-’ бек тилида эса ювошлик тимсоли сифатида «куй» кабул килин- ганлиги туфайли куйидаги мисол таркибидаги компаратив фра­зеологик бирликнинг моддий жихатдан аник «Каптардай ювош» тарзидаги та ржи мае и харфхурликка олиб келган. Х°сил булга к бирикма китобхон онгида зарурий услубий таъсурот ва таъсир- чанлик уйгота олмайди. Бинобарин, у узбек тили фикр баён ки- лиш коидаси талабларига хам жавоб бермайди:

So was her sister, Miss Sophia, but it w;is a different kind. She was gentle and sweet like a dove - AHF, 354 // Ее сестра, мисс Со­фия, тоже была красавица, только совсем в другом роде: крот­кая и тихая, как голубка - ПГФ, 360 // Унинг синглиси мисс София хам чиройли эди, аммо уиинг гузаллиги бошкача эди: узи худди каптардай ювош эди - ГФБК, 116.

Инглиз, рус ва узбек тилларида «бури»нинг очлик образини жонлантиришдан ташкари яна инглиз тилида «овчи» (As hungry as a hunter) ва рус тилида «ит» (Голодный, как собака) шу вазифа- ни утаб келадиларки, мазкур сузлар иштирокидаги бирликлар уз- бекчага одатда образли асоси «бури» (Оч буридай. Буридай оч) булган компаратив фразеологик бирлик ердамида угирилади. Ам­мо таржимонлар хамиша хам бундам компаратив фразеологик бирликларнинг узбек тилида мавжуд мукобил вариантларига му­рожаат килавермасдан, уларни моддий-аник угириш оркали но- анъа навий, гайритабиий и фо да воситалар и хоспл килиб куя ди лар. А. Толстойнинг «Сарсонлик-саргардонликда» трилогияси таржи- масида мазкур иборанинг «Итдай оч» тарзидаги моддий жихат- дан аник таржимаси вазифавий уйгунликни юзага кслтира олма- ган: узбеклар одатда куп мехнат килиш окибатида «итдай чарчай- дилар», холос:





Он был голоден, как собака, уничтожил половину запаса кон­сервов, ел даже муку с солью - ХМ, II, 476 // Куличек итдай оч эди, Даша гамлаб куйган консерваларнинг ярмини еб би- тигли, хатто унга туз кушиб еди хам - СС, II, 234.

Компаратив фразеологии бирликлар, фразеологизмларнинг бошка турлари сингари, фадат мантилий асосда ва сикик холда бунёд этилган лик лари билангина эмас, балки куп холларда ком- понентларининг узаро охангдошлиги, кофиядошлиги билан хам ажралиб туради. Уларни моддий жихатдан аник таржима килиш- га киришишда бирликларнинг шу жихатларини хам назарда ту- тиш лозим. Чунки ифодаларнинг адекват жаранглашлари купинча улардаги мазкур хусусиятларнинг хам кайта яратилишига боглик бул ад и.

Марк Твеннинг «Том Сойернинг бошидан кечирганлари» романы да хикоя кдлинишича, корни очган Беккига Том чунтаги- дан бир бурдача пирог чикариб беради ва «I wish it was as big as a barrel, for it’s all we’ve got» (ATS, 213) дейди. Том нутдида «жуда катта» тушунчасининг образли ифодаси учун кулланилган «As big as a barrel» компаратив фразеологии бирлигини рус ва узбек таржимонлари моддий жихатдан аник «Величиною с боченок» ва «Бочкадек каттакон» тарзида талкин этиш йули билан уз тилла- рида ифодани фразеологик хусусиятдан махрум этиб, муаллиф томонидан яратилган катталик образини барбод этган, уни оддий киёс даражасига айлантириб куйган:

Я хотел бы, чтобы он был величиною с боченок, потому что больше у нас нет ничего - ПТС, 181// Мен шу сомсанинг бир бочкадек каттакон були шипи истар эдим. Негаки, шундан бошка хеч нарса йук - ТСБК, 250.

Том пирогнинг айнан бочкадек катта булишини эмас, балки жуда катта булиб кетишини истаганини муболагадор килиб образ­ли баён этган эди, яъни «barrel» матнда катталик образини яра- тувчи воситадир. Катталик образини ярата оладиган бошка бирор сузнинг эмас, балки «ЬаггеЬнинг инглизча бирлик компонента си- фатида танланишининг сабаби эса, унинг фразеологизмнинг му­кой с а субъекта булмиш «big» сузига охангдошлигидадир. Таржи- маларда кулланилган суз бирикмалари эса фразеологик бирлик хусусиятига эга эмасликлари туфайли эслатилган фикрни шакл ва мазмун уйгунлигида ифода этиш имкониятига эга эмаслар.

Гохо таржимонлар компаратив фразеологик бирликлар маъно ва услубий вазифаларини зарурий даражада узлаштириб олмасдан, хусусан улар таркибидаги компонентлар семантик им-





кониятларини хам да ушбу унсурлар эквивалентларининг касо этиши мумкин булган маъно ва услубий вазифаларини етарлича бахо ламас дан, уларни калька усулида таржима килишга кириша- диларки, бу хол кдтор хато ва камчиликларнинг содир булишига олиб келади.

В. Шекспирнинг «Ромео ва Жульетта» пьессасида энага Ро- меодан навкарининг канака одам эканлиги хакида сураганда, у: «I warrant thee, my man’s as true as steel» (RJ, 41) дер экан, навкари­нинг бутун вужуди билан унга содик эканлигини «As true as steel» компаратив фразеологии бирлиги воситасида образли ифо- да этади. Рус таржимони бирлик маъносини тугри тушунгани холда, унга мувофик эквивалент танлаш нули билан ижобий на- тижага эришган булса, узбек таржимони бирлик мукояса объекта булмиш «пулат» сузи вазифасини аслиятдагидек «мехр» ва «са- докат» тимсоли сифатида гушунмасдан, уни узбек талида бу суз одатда кулланиб келадиган «мустахкамлик», «сир саклай би- лиш», «огзи махкамлик» тимсоли сифатида ишлатиляпти, деб уй- лагани холда, уни моддий жихатдан аник таржима килиш оркали муаллиф максадини нотутри талкин этиб куйган:

Ручаюсь я, что верен он, как сталь - РДж, 90 // У пулатдай мустахкамдир, кафилман унга - РЖ, 634.

VIII. Таржимонлар айрим холл ар да компаратив фразеоло­гии бирликларни тасвирий йул билан угириш оркали китобхон- ларга ударнинг маъноларинигина етказиб бсрадилар, услубий ва­зифаларини эса сундириб, ифодани услубий жихатдан бетараф килиб куя ди лар. Вахоланки, бадиий ижод сохиблари уз персо- нажлари фикрини образли, хиссий-таъсирчан тарзда ифода этиш максадида, бошка бадиий-тасвирий воситаяар катори, бадиий му­кояса асосида юзага келган турли-туман тургун бирикмалардан хам фойдаланадиларки, таржимада адекватликка эришишнинг бирдан бир шарти шу услубий воситалар вазифаларини кайта яратишдан иборатдир. Акс холда муаллиф максади руёбга чик- май, матн нурсизланиб ко л ад и. Мас а л ан, Л. Н. Толстойнинг «Уруш ва тинчлик» асаридан келтирилган жумлада образлилик курсатилаетган мехмондорчиликнинг бошка сердабдаба мехмон- дорчиликларга монандлиги бир-бирига айнан ухшаш икки томчи сувга бадиий тарзда мукояса этилиши асосида юзага келган бул­са, таржимада тасвирий усулга мурожаат килинганлиги окибати- да мазкур услубий таъсирчанлик яралмай колган:





,. вечер был начат очень хорошо и что вечер был как две кап­ли воды похож на всякий другой вечер - ВМ, II, 599 // ... зиё- фатимиз яхши бошланди, бизнинг зиефат хам айнан бошка зиёфатларга ухшайди - ПТС, 181.

Нима килишини билмай турган Гекльберри Финнинг (Марк Твен. «Гекльберри Финнинг бошидан кечирганлари») миясига янги бир фикр келиб колади-ю, дили бирдан ёришиб, узини жуда енгил х.ис кила бошлайди:

Why. it was astonishing, the way I felt as light as a feather right straight off - AHF, 465 // И удивительное дело: в ту же минуту на душе у меня сделалось легко, как перышка - ПГФ, 476 // Ажабо, шундай деб уйладиму, дилим анча енгиллашди - ГФБК, 231.

Асл нусха ва унинг русча таржимасида образлилик персо­наж ахволининг «пар» енгиллигига мукояса этилиши воситасида хосил килинган булса, узбекча матн, таржимоннинг тилда мав- жуд «Кушдай сигил» мувофик компаратив фразеологик бирлиги- дан фойдаланмасдан, тасвирий йулга мурожаат килиши одибати- да образли хусусиятдан махрум булган.

Балик гуштининг Гекльберри Финн нутдида образли тарзда «кор»га мукояса этилиши бола нутки хусусиятини яратиб берган- ки, косил булган компаратив бирикманинг рус тилига моддий жихатдан аник угирилиши аслият образлилигини саклаб колиш билан бирга бола нуткининг узига хослигини хам тугри талкин этган булса, бирикма мукояса объектининг узбекча таржимадан тушиб колиши таржимани образли хусусиятдан махрум этишдан ташкари, персонаж нутки тасвирини хам йукка чикарган:

They peddle out such a fish as that by the pound in the market­house there; everybody buys some of him; his meat’s as white as snow and makes a good fry -- AHF. 300 /7 Такую рыбу там на рынке продают на фунты, и многие покупают: мясо у сома бе­лое, как снег, его хорошо жарить - ПГФ, 304 // Бунака балик- ларни бозорда кадоклаб сотишади, куп одамлар олади хам; лакка бал икни нг гушти оппок булади, ковуришга хам яхши - ГФБК, 60.

1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   25


написать администратору сайта