|
|
Китоби лексия. ЛЕКСИЯ_Наз.Иктисоди_18-19. Пайдоиш ва марилаои асосии инкишофи назарияи итисодї Афкори итисодии муосир ва наши оно дар инкишофи илми итисодї
МАВЗЎИ 6. МЕХАНИЗМИ БОЗОР
ВА УНСУРҲОИ ОН
6.1. Тавсифи умумии механихми бозорї
6.2. Тақозои бозорї: қонуни тақозо ва омилњои он
6.3. Арзаи бозорї: қонуни арза ва омилњои он
6.4. Чандирии тақозо ва арза
6.5. Рақобати бозорї ва шаклњои он
6.1. Тавсифи умумии механихми бозорї
Баъд аз омўзиши моњият, вазифањо ва таркиби бозор, зарурат ба омўзиши механизми бозор ба миён меояд.
Механизми бозорї гуфта маљмўи амалиёт ва муносибатњо оиди њаракат ва танзим додану ба як маќсад равон кардани фаъолияти нињоии субъект ва объектњои иќтисодї фањмида мешавад.
Механизми бозор љанбањои муњимтарину муайянкунандаи њар як бозори алоњида, алоќамандї ва ба њам пайвастшавии унсурњои асосии онро дарбар мегирад. Ба унсурњои асосии механизми бозорї тақозо, арза, рақобат ва нарх дохил мешавад.
Хусусиятњои механизми бозорї дар он аст, ки њар як унсури он бо нарх пайваста амал карда, ба раванди таќозою арза таъсир мерасонанд. Аз дигар тараф, бидуни нарх, таќозо ба арза ва арза ба таќозо мустаќиман таъсир мерасонанд. Ин алоќамандии байни онњо њамчун ќонуни иќтисодии таќозо ва арза сурат мегирад.
Алоќамандии доимию устувори байни истењсолкунандагону истеъмолкунандагон ва фурўшандгону харидорон бо воситаи «конюнктура»- и бозор сурат мегирад.
Конюнктураи бозор гуфта пайвасткунї, мусоидати вазъият, њолат ё худ шароити иќтисодие, ки дар њолати мувофиќи раванди таќозо ва арза анљом дода мешавад, фањмида мешавад.
Конъюктура зери таъсири омилњои гуногун таѓйир меёбад ва муњимтарини ин омилњо таносуби муайяни байни таќозо ва арза мебошад, ки метавонад ќисмати фурўшанда ва харидорро муайян намояд.
Хулоса, механизми бозор њамчун мафњуми иќтисодї равандњои гуногунеро таљассум мекунад, ки онњо муносибатњои воќеъии одамонро дар бахшњои истењсол, таќсим мубодила ва истеъмол ифода мекунанд.
6.2. Тақозои бозорї: қонуни тақозо ва омилњои он.
Таќозо - ин талаботи пардохтпазир, яъне суммаи воситањои пулие мебошад, ки харидорон метавонанд ва маќсад доранд барои ба даст овардани молњои зарурї пардохт намоянд.
Њаљми таќозо - ин миќдори молу хизматњое мебошад, ки истеъмолкунандагон таёранд онњоро бо нархњои муайян дар ваќти муайяншуда харидори намоянд.
Таќозо раванди доимию устувор, такроршаванда ва ба њам алоќаманди байни субъектњои иќтисодиро оид ба ќонеъ гардондани эњтиёљу дархост ва ниёзмандї нисбат ба неъматњои иќтисодию ѓайрииќтисодї ифода мекунад. Дар ин мазмун он њамчун ќонуни иќтисодї сурат мегирад.
Ба сифати ќонун сурат гирифтани таќозоро дар тањсиси муносибатњо оиди эњтиёљмандї, вобастагии он нисбат ба нарх ва њаљми неъматњои ба бозор пешнињодшаванда, алоќамандии нархи молњо ва миќдори молњои харидашаванда, пайдо шудани талабот ба молњои нав ва аз байн рафтани он, бо мурури бештар истеъмол (истифода) кардани он ва ѓайра мушоњида кардан мумкин аст.
Тибќи дархости ќонуни таќозо, миќдори молњои истеъмолшаванда ба дараљаи нархњои онњо бояд мусоидат намоянд. Чї ќадаре ки нархи молу мањсулот ва хизматњо баланд бошанд, њамон ќадар онњо аз љониби харидорон камтар харида гирифта мешаванд. Дар њолати баланд гардидани нарх њаљми фурўши молњою хизматњо тибќи паст гардидани талабот мувофиќан паст мегарданд. Аз ин љо хулоса бармеояд, ки дар бозор байни нарх ва њаљми мањсулот алоќамандию вобастагии зич ва доимї вуљуд дорад. Дар њар як њолат таѓйир ёфтани њар яке аз онњо, хоњ нохоњ, ба њамдигар бетаъсир намемонад.
Ба таќозо як ќатор омилњо таъсир мерасонанд, ки инњоянд:
даромади истеъмолкунандагон;
таъбу завќи истеъмолкунандагон;
нархи молњои њамдигарро ивазкунанда ва якдигарро пурракунанда;
захираи молњо аз тарафи истеъмолкунандагон (интизории истеъмолкунандагон);
маълумот оиди мол;
ваќти барои истеъмол сарфшуда.
Дар назди истеъмолкунандагон њамеша бозоре меистад, ки дар он имкониятњои интихоби алтернативии миќдори молњои якхела мављуд аст, ки бо нархњои гуногун ба онњо талабот мављуд аст. Њар ќадаре, ки нарх паст шавад, њамон ќадар истеъмолкунанда метавонад миќдори зиёди молњоро дастрас намояд ва баръакс. Нигаред ба љадвали таќозо.
Љадвали таќозо
Нархи як кг себ бо сомонї
|
Фурўхташуд
(тонна)
|
20
|
2
|
15
|
4
|
13
|
6
|
10
|
9
|
8
|
15
|
5
|
25
|
Тањлили ин љадвал имкон медињад, ки ба осонї алоќамандии байни нарх ва таќозоро муайян намоем. Вобастагии байни нарх ва таќозоро ќонуни таќозо меноманд. Њар ќадаре нархи мол баланд бошад, њамон ќадар таќозо ба он аз љониби истеъмолкунандагон кам мешавад ва баръакс, њар ќадаре нарх паст шавад, таќозо меафзояд. Дар назарияи иќтисодї каљхаттаи таќозоро дар шакли графикї чунин тасвир менамоянд:
Каљхаттаи таќозо
Каљхаттаи таќозо дар љадвал нишон медињад, ки чи гуна дар њолати баланд шудани нарх ќобилияти пардохтпазирии одамон кам мешавад ва баръакс, ваќте ки нарх паст шавад, таќозо ба мањсулот зиёд мешавад.
Аммо дар ин љо мо бояд раванди дигарро низ ба монанди нархи молњои њамдигарро ивазкунандаро ба инобат гирем, яъне молњое, ки барои истемолкунанда ањамияти якхела доранд (мисол гушти гов ва мурѓ). Агар нархи моли якум баланд шавад, ин ба зиёдшавии таќозо ба моли дуюм оварда мерасонад. Ваќте ки харидор моли дуюмро ба миќдори зиёдтар харидорї намуд, дар ин љо самараи таѓйирот муайян мешавад.
|
|
|
Скачать 0.96 Mb.