МАВЗЎИ 4. АСОСЊОИ ХОЉАГИИ БОЗОРЇ.
НАЗАРИЯИ АРЗИШ, НАРХ, МОЛ ВА ПУЛ
Заминањои пайдоиш, моњият ва мавќеъи хољагии бозорї дар инкишофи љамъият
Мол ва хусусиятњои он
Пайдоиш, моњият ва вазифањои пул
Назарияи нарх ва вазифањои он
4.1.Заминањои пайдоиш, моњият ва мавќеъи хољагии бозорї дар инкишофи љамъият
Пайдоиш ва инкишофи хољагињои љамъиятї дар шаклњои гуногун ба амал омада, њар яке аз онњо бевосита ба низомњои иќтисодї алоќаманд мебошад.
Хољагии љамъиятї дар аввали пайдоишаш шакли хољагии натуралиро доро буд.
Хољагии натуралї гуфта чунин шакли хољагидориеро меноманд, ки мањсули он танњо барои истеъмоли истењсолкунанда метавонад кифоя бошаду бас, яъне чунин тарзи хољагидорї ба бозор алоќа надорад. Бинобар ин хољагии натуралї бозорро ба вуљуд оварда наметавонад ва асосан ба он зинањои љамъияте мансуб аст, ки дорои дараљаи пасти инкишофи истењсолот мебошад.
Хољагињои натуралї аз воњидњои алоњидаи хољагидорї иборат буда, дар бунёд ва ташаккули хољагињои молї сањми арзанда гузоштаанд. Онњо баробари амиќ гаштани таќсимоти љамъиятии мењнат, таъсиси истењсолот, бунёди моликияти хусусї ва васеъ пањн шудани муносибатњои бозорї рў ба таназзул нињодаанд. Дар адабиётњои иќтисодї эътироф карда шудааст, ки фаъолияти хољагињои натуралї бидуни мубодила, яъне бозор дар доираи худи хољагињо сурат мегирад. Бозор бошад бевосита дар асоси хољагињои молї ба вуљуд омада, минбаъд густариш меёбад.
Бо мурури инкишофи ќуввањои истењсолкунанда ва пеш аз њама мустаќилияти молистењсолкунанда заминањои пайдоиши хољагии молї (бозорї) таркиб меёбад. Инчунин заминаи дигари пайдоиши хољагии бозорї таќсимоти љамъиятии мењнат мебошад.
Таќсимоти љамъиятии мењнат гуфта низоми муайяни таърихии мењнати љомеавї, ки дар натиљаи сифатан тафриќашавии фаъолияти мењнатии одамон дар раванди истењсолоти љамъиятї ва људосозию ба њам мутобиќгардонии шакл ва намудњои гуногуни он ба амал меояд, фањмида мешавад.
Дар таърихи таќсимоти љамъиятии мењнат се марњиларо аз њамдигар фарќ мекунанд:
Дар марњилаи якум чорводорї аз заминдорї људо шуда, барои мубодилаи доимии байни ќабилањо шароит фароњам овард;
Дар марњилаи дуюм њунармандї аз заминдорї људо шуда истењсоли молї ба вуљуд омад;
Дар марњилаи сеюм савдо аз истењсолот људо шуда ба пайдоиши тољирон сабабгор шуд.
Хољагињои молї гуфта истењсолоте тасаввур карда мешавад, ки дар он молу хадамот аз љониби тавлидгарони махсусгардонидашуда ва мустаќил барои хариду фурўш ва ќонеъ гардонидани ниёзу эњтиёљи истеъмолгарон пешнињод карда мешавад. Истењсолоти молї аз хољагињои натуралї бо он фарќ мекунад, ки мустаќиман бо бозор сару кор дорад. Хољагињои молї дар асоси моликияти хусусї бунёд гашта, мустаќиман раванди истењсолот, идораи он, даромаду харољот ва такрористењсоли онро ба роњ мемонанд.
Хољагињои молї дар дар асоси мављуд будани ду шароит, яъне таќсимоти љамъиятии мењнат ва мустаќилияти молистењсолкунандагон имконпазир мегарданд. Мустаќилияти иќтисодї имкон медињад, ки истењсолкунанда соњиби моликият гардад ва нисбат ба моли истењсолкарадаи худ озодона рафтор намояд.
Марњилањои рушди истењсолоти молї бо рушди мубодила ва бозор алоќаманд мебошад.
Шаклњои зерини бозорњоро аз њамдигар фарќ мекунанд: бозори инкишоф наёфта, бозори озод, бозори танзимшаванда ва ѓайрањо.
Ба њар як шакли бозор тамсилаи махсуси истењсолоти молї мувофиќат мекунад:
Истењсолоти молии бозори инкишоф наёфта;
Истењсолоти молии бозори озод;
Истењсолоти молии бозори танзимшаванда;
1. Истењсолоти молии бозори инкишоф наёфта (истењсолоти оддии молї) дар асоси таќсимоти љамъиятии мењнат, моликияти хусусї ба воситањои истењсолот ва мењнати инфиродии молистењсолкунандагон асос меёбад. Дар шароити мављудияти истењсолоти молии оддї ба бозор танњо як ќисми моли истењсолшуда ворид мегардид. Аз инрў, вай тамоми иќтисодиётро фаро намегирифт.
2. Истењсолоти молии бозори озод (иќтисоди бозорї) хусусияти навро дорост:
Ќувваи кории инсон ба мол табдил ёфт ва ба љои мењнати шахсии истењсолкунанда мењнати кироя истифода шуд.
Ќисми зиёди мањсулоти истењсолшуда барои фуруш пешбини шуд.
Истењсолоти молї дар ин марњила дар асоси раќобати озод тавсиф карда мешавад ва аз инрў онро инчунин, капитализми даврони раќобати озод ё ин ки «иќтисоди озод» низ меноманд.
3.Истењсолоти молии бозори танзимшаванда аз дигар шаклњои истењсолоти молї бо мављудияти ду сектор: давлатї ва хусусї, њиссаи баланди њар яки онњо дар истењсолот, таќсимот, мубодила ва истеъмоли њамаи захирањо, неъматњои моддї дар мамлакат фарќ мекунад. Давлат фаъолона ба иќтисоди бозорї дахолат мекунад. Аммо бояд ќайд кард, ки дахолати давлат ба иќтисоди бозорї наќши танзимкунии бозорро «дастњои ноаён» ба нестї намебарад. Шаклњои асосии тазими давлатї ин ќонунгузорї, андозситонї ва молиявї ба њисоб меравад.
Дар адабиётњои кунунии иќтисодї чунин шаклњои истењсолоти молиро аз њамдигар људо менамоянд:
Истењсолоти оддии молї - воситањои истењсолот ба худи молистењсолкунанда таалуќ дошта, мол аз љониби фардњо ва молистењсолкунандагони мустаќил барои фурўш ба бозор бароварда мешавад.
Истењсолоти молии сармоядорї - истењсолоте мебошад, ки дар асоси истифодаи мењнати коргари кироя ва бо маќсади бадаст овардани фоидаи баланд ташкил карда мешавад. Дар ин шароит моликиятдор ва истењсолкунанда дар як шахсият вуљуд дошта наметавонанд. Воситањои истењсолот, натиљањои истењсолот ба сармоядор тааллуќ дорад. Коргари кироя ба сармоядор тобеъ буда, мањсулот истењсол менамояд ва ба ивази он фаќат музди мењнат мегирад.
Истењсолоти молии ривољёфта - яъне њама чиз (замин, молу мулк, мањсули мењнат, ќувваи корї) хариду фурўш карда мешавад. Аз ин љињат муносибатњо њамаљониба густариш ёфта, ба муносибатњои њамаро фарогиранда табдил меёбанд. Муносибатњои молї, яъне бозорї тамоми фаъолияти низоми иќтисодиро фаро мегиранд. Дар натиља, муносибатњои молї њамчун муносибатњои байни худи молњо бар одаму иќтисод ва љомеа њукмрон мегарданд.
4.2. Мол ва хусусиятњои он
Дар назарияи марксистї мол њамчун мањсулоти фоиданок барои инсон ба назар гирифта мешавад, ки барои фурўш таин шудааст. Аз ин љо бар меояд, ки:
Мол њамон чизест, ки ягон талаботи одамонро ќонеъ гардонад;
Мол њамаи он чизест, ки барои он мењнат сарф шудааст. Масъалан, мевањои худрўй барои шахси онњоро љамъоварикунанда мол нест, аммо баъди сарфи мењнат барои љамъоварии онњо ба мол табдил мегарданд;
Мол њаммаи он чизњоест, ки барои фуруш таин шудааст.
Мактаби иќтисодии Австриягї (К. Менгер) молро њамчун шакли махсуси неъмати иќтисодии барои мубодила таиншуда маънидод менамоянд.
Ба неъматњои иќтисодї К.Менгер неъматњоеро дохил мекунад, ки объект ё натиљаи фаъолияти иќтисодї бошанд ва неъматњое, ки нисбати талабот миќдоран мањдуданд.
Умумияти байни маънидодкунии ин мактабњо дар он аст, ки онњо молро њамчун натиљаи мењнат маънидод менамоянд. Фарќияташон дар он аст, ки дуюмин таносуби байни талабот ба неъматњо ва дастрас будани онњоро ифода мекунад.
Дар шароити хољагињои натуралї аз сабаби мањдуд будани доираи хољагињо ва бозор неъматњои моддї дар шакли мањсулот мубодила карда мешаванд. Мањсулот гуфта неъматњое фањмида мешавад, ки ягон талаботи инсонро ќонеъ мегардонанд. Он метавонад аз љониби табиат њамчун неъматњои тайёр ё худ аз љониби одамон офарида шавад. Бинобар ин мањсулот метавонад мањсули мењнат бошад ва бидуни мубодила талаботи инсонро ќонеъ гардонад. Бо ибораи дигар њамаи он чизњое, ки барои инсон манфиатнок мебошанд ва одамон онро барои ќонеъ гардонидани ниёз ва эњтиёљи худ истифода мекунанд, мањсулот номида мешавад.
Дар натиљаи амиќ гаштани таќсимоти љамъиятии мењнат ва мустаќилияти молистењсолкунандагон доираи талабот васеъ гашта, зарурат ба мубодила пайдо мешавад. Аз ин љо неъматњо (мањсулот) барои ќонеъ гардонидани гурўњи дигари одамон, љомеа ва ѓайра пешнињод карда мешавад. Арзиши мол дар ин њолат на барои тавлидгар, балки барои ашхоси дигар ањмият пайдо мекунад.
Дар шароити хољагии бозорї мањсули мењнат, яъне натиљаи он мол мебошад.
Мол гуфта мањсули мењнатеро меноманд, ки агар борои фурўш таъин карда шавад ва ягон талаботи инсонро ќонеъ гардонида тавонад. Дар айни њол барои фурўш танњо он чизе таъин шуда метавонад, ки:
а) агар ягон талаботи харидорро ќонеъ карда тавонад;
б) агар дар мубодила ба молњои дигар иваз шуда тавонад.
Аз ин љо маълум мегардад, ки мол дорои ду хусусият мебошад, яъне:
арзиши истеъмолї;
арзиши мубодилавї.
Хусусияти арзиши истеъмолї доштани мол ин аст, ки бояд талаботи истеъмолкунандаро таъмин карда тавонад. Арзиши истеъмолї метавонад талаботи инсонро мустаќим (талаботро ба хурдан), ё худ ѓайримустаќим (наќлиёт, воситаи истењсолот) ќонеъ гардонад. Арзиши истеъмолии мол на барои ќонеъ гардонидани талаботи худи истеъмолкунанда, балки ќонеъ гардонидани талаботи ашхоси дигар низ нигаронида мешавад.
Хусусияти арзиши мубодилавї бошад, ин дар таносуби муайяни миќдорї бо молњои дигар иваз шуда тавонад. Худи арзиш бошад, мењнати зарурии љамъиятиест, ки дар мол таљассум ёфтааст. Ќайд кардан зарур аст, ки арзиши мубодилавї ин шакли арзиш мебошад. Арзиш ва арзиши истеъмолї бошад, мол ном дорад. Дар байни онњо зиддият низ мављуд аст, ки на њамеша арзиши истеъмолї ба бузургии арзиш мувофиќат мекунад. Бо ибораи дигар на њамеша сарфи мењнат натиљаи дилхоњи мушаххасро таъмин карда метавонад.
4.3. Пайдоиш, моњият ва вазифањои пул
Моле, ки барои молњои дигар њамчун эквиваленти умумї хизмат мекунад, пул ном дорад. Дар илми иќтисод як ќатор назарияњои илмии пайдоиш ва моњияти пул, аз љумла назарияи ратсионалистї ва тањавуллотї мављуданд. Назарияи ратсионалистї пайдоиши пулро њамчун натиљаи ќарордоди байни одамон мењисобанд.
Мувофиќи консепсияи тањавулотї пайдоиши пул дар натиљаи рушди таќсимоти љамъиятии мењнат, мубодила ва истењсолоти молї ба вуљуд омадааст. Равандњои таърихии рушди мубодила ва шаклњои моликиятро тањлил намуда, ба хулосае омадан мумкин аст, ки чи гуна аз дохили молњои сершумор як мол људо шуда, наќши эквивалентиро иљро менамояд. Ин консепсияро мактабњои марксизм ва неоклассики љонибдорї мекунанд. Мувофиќи назарияи марксизм барои дарк намудани моњияти пул зинањои инкишофи таърихии арзишро муайян намудан лозим аст. Дар таърихи пайдоиши пул чор шакли арзиш муайян карда шудааст:
Сода ё тасодуфї;
Пурра ё ташакулёфта;
Умумї;
Пулї.
Дар зинаи аввали рушди љамъияти инсонї мубодилаи молї хусусиятї тасодуфиро доро буд ва ба вай шакли оддии арзиш мувофиќат мекард, яъне арзиши моли А бо моли Б баробар карда мешуд. Яъне:
Моли А (ѓалла) = моли Б (гусфанд)
Дар ин мисол моли А вазифи мол ва моли Б вазифаи пулро иљро менамояд.
Шакли пурра ё ташаккулёфтаи арзиш зинаи нисбатан рушд намудаи мубодиларо инъикос менамояд, ки ба як мол якчанд молњои дигар баробар карда мешаванд. Яъне:
z – миќдор намак
Х кг ѓалла = у - бочка асал
s - метр матоъ ва ѓайра.
Дар инљо эквивалентњои зиёд мављуданд. Ин шакли арзиш нишон медињад,ки њамаи молњо бо њамдигар ивазшавандаанд.
Инкишофи минбаъдаи истењсолоти молї ва мубодила зина ба зина аз байн рафтани мубодилаи як мол бо моли дигар ва пайдоиши шакли умумии арзиш оварда мерасонад, ки дар он мубодила чунин сурат мегирад:
Х - кг ѓалла
У- сар чорво = d табар
Z - кг намак
R - метр матоъ.
Шакли умумии арзиш дар он асос меёбад, ки њамаи молњо бо як мол иваз карда мешаванд, ки наќши эквиваленти умумиро иљро менамояд. Дар њар минтаќа ин наќшро молњои људогона ба монанди чорво, пашм, намак, устухони фил, чой, матоъ ва ѓайра иљро менамуданд.
Бо рушди истењсолоти молї ва фаровонии молњои наќши эквиваленти умумиро иљрокунанда мубодила мушкил шуд ва љамъият ба хулосае омад, ки бояд наќши эквиваленти умумї ба зиммаи як моли махсус мустањкам карда шавад ва шакли пулии арзиш ба миён омад, ки ин вазифаро металњои гаронбањо иљро менамуданд, яъне:
100 метр матоъ = 3 гр тилло.
Тилло барои он дар раванди таърихии рушди шаклњои арзиш ба пул мубаддал гашт, ки дорои маљмўи сифатњое буд, ки имкони эквиваленти умумї буданро фароњам меовард. Ба сифатњои тилло инњо дохил мешаванд:
Нигоњдории дурудароз (сохраняемость)
Осон таќсим шудан ва гум накардани арзиши худ њангоми њамроњшавї;
Дар њаљми кам мављудияти арзиши зиёд;
Нисбатан нодир будан дар табиат.
Дар асоси тањлилњо ба хулосае омадан мумкин аст, пул моли махсус буда, наќши эквиваленти умумиро барои њамаи молњои дигар иљро менамояд. Эквиваленти умумї ќобилияти молро бо тамоми молњои дигар ивазшуданро ифода мекунад.
Моњияти иќтисодии пул дар иљрои вазифањои он намудор мегардад, ки инњоянд:
Ченаки арзиш;
Пул њамчун воситаи муомилот;
Воситаи андўхт ё ганљ;
Воситаи пардохт;
Пулњои љањонї.
Наќши махсусро дар байни ин вазифањо ду вазифаи асосии пул яъне ченаки арзиш ва воситаи муомилот иљро менамоянд.
Вазифаи пул њамчун ченаки арзиш - ин ќобилияти андоза намудани арзиши тамоми молњо бо пул мебошад. Дар аввал барои иљро намудани ин вазифа пулњо њамчун моли махсус бояд худашон арзиш медоштанд. Пулњо њамчун мањсули мењнати љамъиятї дорои арзишанд, аммо нарх надоранд. Гарчанде ки нарх ин ифодаи пули арзиши мол аст, барои муйаян намудани арзиши мол пулњои наќд истифода карда намешавад.
Вазифаи пул њамчун воситаи муомилот - дар раванди гардиши молї амал менамояд, ки таќозоро ба иљроиши ин вазифаи пул пайдо менамояд. Вазифаи пул њамчун воситаи муомилот дар он асос меёбад, ки онњо ба сифати миёнарав дар раванди гардиши молњо баромад менамоянд. Аввалњо дар мубодила тилло ва нуќра дар шакли сабиќа (слиток) - тилло истифода мешуд. Оњиста - охиста рехтањои тилло бо тангањо иваз карда шуд. Ба андозаи рушди хољагињои молї ба љои тангањо пулњои ќоѓазї пайдо шуданд. Пул вазифаи воситаи муомилотро њамчун миёнарави мувваќатї иљро менамояд. Бори аввал кушиши баровардани пулњои ќоѓазї дар Чин дар асри 12 оѓоз карда шудааст. Дар Амрико пулњои ќоѓазї соли 1690 ва дар Фаронса соли 1571 интишор шудаанд. Дар Россия пулњои ќоѓазї дар асри 18 дар давраи њокимияти Екатеринаи 2 пайдо шудаанд.
Вазифаи пул њамчун воситаи андўхт ё ганљ – ин вазифаро пул дар натиљаи аз муомилот бардошта шудан ва ба пасандоз мубаддал гаштан иљро менамояд. Вазифаи мазкурро пулњои дар шакли пасандозбуда, дар суратњисобњои бонкї ва дар дасти ањолї мављуда иљро менамоянд.
Вазифаи пул њамчун воситаи пардохт – бо рушди истењсолоти молї ва мубодила муносибатњое ба вуљуд меоянд, ки дар доираи он фурўши молњо бо воситаи ќарз ба миён меояд. Сабабњои асосии бо ќарз фурўхтани молњо инњоянд:
Мўњлатњои гуногуни истењсоли мол;
Мўњлатњои гуногуни фурўши мол.
Дар њолати расидани мўњлати пардохти моли бо ќарз фурўхташуда пул њамчун воситаи пардохт дар доираи муомилот мебарояд ва аз дасти харидор ба дасти фурўшанда мегузарад. Пул њамчун воситаи пардохт аз доираи истењсолоти молї берун омада, њангоми пардохти музди кор ва њангоми ба вуљуд омадани ўњдадорињои молиявии гуногун (ќарз, андоз ва ѓайра) хизмат менамояд. Дар вазифаи пул њамчун воситаи пардохт пулњои ќарзї (чек, вексел, банкнота, пулњои депозитї, пулњои электронї) ба вуљуд меоянд.
Вазифаи пул њамчун пулњои љањонї – пулњо натанњо дар дохил, балки дар мубодилаи байни давлатњо низ амал мекунанд. Ин вазифаро пул дар мубодилаи байни давлатњо иљро менамояд. То замоне, ки дар љањон стандарти тиллої амал мекард, ин вазифаро тилло иљро менамуд. Баъди аз байн рафтани стандарти тиллої ин вазифаро воњидњои пулии якчанд мамалакат: доллари Амрикої, йени Љопон, маркаи Олмон ва як ќатор воњидњои пулии дигар мамлакатњо иљро менамоянд. Дар Аврупо вазифаи пули љањониро дар аввал ЭКЮ ва имрузњо Евро иљро менамояд.
Њамаи вазифањои пул бо њамдигар алоќаманданд ва моњияти пул низ дар вазифањои он зоњир мегардад.
Шаклњои асосии пул инњоянд:
Пулњои анималистї (аз калимаи лотинии animal - њайвон) чорво, пашм ва ѓайра;
Зироатї (аз калимаи лотинии vegetabilis - зироат) тамоку, ѓалла ва ѓайра;
Гилоистї (аз калимаи лотинии hyle - чизњо) металњо, намак, сангњо ва ѓайра;
Ќоѓазї;
Депозитї ё ќарзї (вексел, чек ва ѓайра);
Электронї (кортњои пластикї).
4.4. Назарияи нарх ва вазифањои он.
Нарх мафњуми иќтисодие мебошад, ки одамон дар њаёти њаррўзаи худ дањњо маротиба бо он дучор мешаванд.
Иќтисоди сиёсии классикї нархро њамчун ифодаи пулии арзиши мол маънидод мекунад.
Баъдан дар муќобили ин таълимот равияњои дигари иќтисодие низ пайдо шуданд, ки арзиш ва нархро хилофи назарияи мењнатї маънидод мекунанд.
Оид ба маънидоди нарх дар раванди инкишофи назарияи иќтисод ду мактаби иќтисодї мавќеи асосї пайдо карданд, ки таълимоташон хилофи якдигар мебошанд.
1. Таълимоти иќтисоди сиёсии марксистї (классикї), ташаккули нархро дар алоќамандї бо арзиш (мењнатї љамъиятї) маънидод мекунад.
2. Таълимоти маржиналистї нархро мањсули мубодила ва манфиатнокии интињоии молу хадамот медонад. Намояндагони ин мактаб таъкид мекунанд, ки нархи мол бо манфиатнокии он ва бањои инфиродии харидор муайян мегардад. Аз ин љо бармеояд, ки танњо бозор метавонад дар асоси амали унсурњояш нархро муайян созад. Ифодаи пулии арзиши молро нарх меноманд.
Моњияти иќтисодии нарх дар иљрои вазифањояш намудор мегардад, ки инњоянд:
1. Андозаи арзиши мол. Чи тавре ки дар боло таъкид кардем, бо пайдо шудани пул молњо соњиби нарх мешаванд. Ин њолат маънои онро дорад, ки молњо тавассути пул андоза ва ё чен карда мешаванд. Дар ин њолат нарх вазифаи ченаки арзиши молро иљро мекунад. Ифодаи пулии молњо имкон медињад, ки соњибкорон нисбати самтњои гуногуни фаъолияташон (истењсолот, тиљорат ва ѓайра) ва натиљаи иќтисодиашон бањогузорї намоянд.
2. Муқоисавї. Истифодаи нархи молњо имкон медињад, ки манфиатнокии молњои гуногун аз њамдигар фарќ карда шаванд, ки онро вазифаи муќоисавии нарх меноманд. Нарх арзишњои истеъмолии гуногунро бо њам муќоисашаванда мегардонад ва аз ин лињоз имкон медињад, ки принсипи интихоби иќтисодї дар истифодаи захирањо татбиќ гардад.
3. Бањисобгирї. Вазифаи навбатии нарх, ки бо вазифаи андозагирии арзиши молњо алоќаманд мебошад, бањисобгирии њама гуна амалњои иќтисодї аст. Махсусан мо ин вазифаро дар љараёни њисобу китоби харољот оид ба истењсоли мол ва ё хизмат метавонем мушоњида намоем. Бо шарофати нарх имкон пайдо мешавад, ки ба фаъолияти фирма бањогузории иќтисодї анљом дода шуда, бурду бохти он муайян гардад.
4. Танзим ва худтанзимкунї вазифаи муњими нарх дар иќтисоди бозорї ба њисоб меравад. Ин вазифаи нархро классикони иќтисоди сиёсї хеле хуб дарк карда буданд ва А.Смит механизми амали «дасти ноаён» - ро бо воситаи нарх асоснок намудааст.
Хусусан таѓйирёбии нарх бидуни дахолати ќуввањои ѓайрииќтисодї имкон медињад, ки њолати арзаву таќозо дар бозор дигаргун гардад ва мувозинати байни онњо таъмин карда шавад. Таѓйироти нархи бозор дар навбати худ ба равандњои тавлидотї таъсир расонида, онњоро ба низом медарорад (ин њолатро дар саволњои минбаъда муфассал мушоњида хоњем кард).
5. Таќсим ва азнавтаќсимсозии даромадњо. Давлат бо истифода аз сиёсати андозситонї метавонад њиссаи муайяни даромадњои дар љамъият ба даст омадаро аз нав таќсим намояд. Сиёсати нархгузории давлатї нисбати молњои алоњида (андози аксизї ва ѓайра) имкон медињад, ки њиссаи даромад бевосита ба буљети давлат љамъоварї шаванд ва баъдан дар њалли масъалањои иљтимоии љомеа истифода гарданд.
6. Вазифаи њавасмандсозандаи нарх бо назардошти манфиатњои иќтисодии субъектњои бозорї намоён мегардад. Соњибкорон дар њолате ба афзоиши њаљми истењсолот, бењтарнамоии сифати мањсулот ва истифодаи комёбињои илмию техникї машѓул мешаванд, ки агар аз ин фаъолият манфиати бештари иќтисодї ба даст биёранд. Ин њолатро болоравии нархњои бозорї метавонад таъмин намояд.
Вазифаи њавасмандсозандаи нарх дар амали љалбгузории иќтидорњои истењсолї дар манотиќи гуногуни мамлакатњо низ намоён мегардад. Бо додани имтиёзњои гуногуни нархї давлат фаъолияти соњибкориро дар ноњияњое њавасманд месозад, ки ба рушди босуръати онњо манфиатдор мебошад.
Имтиёзњои нархї дар ташкил ва рушди минтаќањои озоди иќтисодї низ наќши њавасмандкунандаро мебозанд.
Дар шароити иќтисоди бозорї шаклњо ва намудњои гуногуни нарх истифода мешаванд, ки гурўњбандии онњо тибќи меъёрњои мухталиф ба амал меояд. Маъмултарин меъёрњо, ки тибќи онњо гурўњбандии нархњо ба вуљуд меояд, гардиши хизматрасонї, тариќи муќарраркунї ва мўњлати амали нарх мебошанд.
Нархњое, ки дар асоси гардиши хизматрасонї метавонанд истифода шаванд, инњоянд:
Нархи яклухт. Нархеро, ки дар мубодилаи байни субъектњои бузурги иќтисодї, яъне хариду фурўши њаљми бузурги молњои якхела истифода мешаванд, нархи яклухт меноманд. Бо истифода аз нархи яклухт њамчунон савдои биржавї гузаронида мешавад. Намудњои нархи яклухт гуногун буда, ба љумлаи онњо нархи яклухти корхона, нархи яклухти саноатї, нархи яклухт бо андози арзиши илова, нархи яклухт бидуни андози арзиши илова ва ѓайра дохил мешаванд.
Нархи чакана. Нархеро, ки молу хадамот бо истифода аз он ба истеъмолкунандаи бевосита фурўхта мешавад, нархи чакана меноманд. Њаљми фурўш бо ин намуди нарх бузург набуда, тибќи он асосан молњои истеъмолї фурўхта мешаванд. Њаљман нархи чакана аз нархи яклухт баландтар буда, дар худ изофагузорї (надбавка) - ро фаро мегирад, ки аз њисоби он харољоти дар фурўш кардашуда пўшонида шуда, фоидагирии соњибкор низ таъмин карда мешавад.
Нархњои хариди мањсулот, нархњое мебошанд, ки бо истифода аз онњо маќомоти давлатї молњоро аз ањолї, корхонаву ташкилот, хољагињои дењќонї ва ѓайра харидорї мекунад. Ин шакли нарх бештар ба низоми маъмурию фармонфармої хос мебошад.
Гурўњи дигари нархњо дар асоси тарзи муќарраркунї номгузорї мешавад, ки муњимтарини онњо чунинанд:
Нархњои озод. Нархњоеро, ки бидуни дахолати маќомоти давлатї дар асоси таъсиррасонии мутаќобилаи талабот ва пешнињоди молњо дар муњити раќобатї ба вуљуд меоянд, нархњои озод меноманд. Ин нархњо, одатан, њолати мувозинати талабот ва пешнињодро инъикос мекунанд, ки мо онро дар саволњои минбаъда мавриди тањлил ќарор хоњем дод. Намуди асосии нархњои озод иборат аз нархњои биржавї, музоядавї, комиссиявї ва дигарњо мебошанд.
Нархњои танзимшаванда. Нархњое, ки сатњи онњоро маќомоти давлатї муайян мекунанд, нархњои танзимшаванда меноманд. Доираи истифодаи чунин нархњо дар шароити иќтисоди бозорї мањдуд буда, онњо бештар дар бахши давлатии иќтисодиёт истифода мешаванд ва таъиноти иљтимої доранд.
Нархњои шартномавї. Нархњоеро, ки тибќи ќарордод то анљом додани фурўши мол муайян карда мешаванд, нархњои шартномавї меноманд. Чунин нархњо миёни истењсолкунанда ва харидорони бузурги мол истифода мешаванд.
|
Скачать 0.96 Mb.