метрология. Р. Қ. Ниязбекова метрология каз (через файн ридер). Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова
 Скачать 2.41 Mb.
|
|
Метрологиялық сенімділік шартының мәні
Бақылау құралдары: Метрологиялық сенімділік теориясының негізгі ұғымдары. Өлшеу құралының қателік өзгеруінің сызықтық моделі. Өлшеу құралының метрологиялық сенімділік көрсеткіштері. Сенімділік және салыстырып тексеру аралығы. Салыстырып тексеру және калибрлеудің аралық кезеңін орнату шарттары. Өлшеу құралының тұрақтылығы және тоқтаусыздығының анық- тамасы. Өлшеу құралдарының жұмысқа жарамдылық күйі, шектік күйі ұйымдарының мәні. Өлшеу құралдарының жұмыс істеу ұзақтылығы және жөндеуге жарамдылығы. Өлшеу құралының метрологиялық сенімділігінің нормаланған көрсеткіші ретінде қандай сипаттамалар қолданылады? СТИ тиімділігінің экономикалық шарты. - Б Ө ЛІМ. ӨЛШЕУ ҚҰРАЛДАРЫН САЛЫСТЫРЫП ТЕКСЕРУ Өлшеу құралдарын салыстырып тексеру әдістері. Өлшеу құралдарын салыстырып тексеру, калибрлеу және градустау ұғымы Салыстырып тексеру сұлбасы. Егер өлшеу құралдары бірлік үлгіде жасалынған немесе енгізілген болса және де мемлекеттік метрологиялық қадағалауға сай келсе, ондай болса олар метрологиялық аттестацияға жатады. Метрологиялық аттестация - бұл берілген өлшеу әдістері- нің олардың құрамын сынаққа қолдану негізінде заңдасты- рылған метрологиялық қызметтің растауы. Метрологиялық аттестация кезінде өлшеу әдістерінің жекеленген шығарылуы немесе жекеленген дана өйткені шекара үшін сынау негізінде оның құрамы түрінде енгізілсе қолдануға заңдастырылған деп мойындалады. Метрологиялық аттестацияға жатады: Өндіруге немесе қайталап енгізуге қарастырылмаған және де бір ғана тапсырыс берушіге арналған, өлшеу әдістері; Өндірілуі сериялыға жатпайтын, қажеттіліктер шаралары туып жатқанда ғана өндірілетін, өлшеу әдістері; Сериялы шығарылымдағы өлшеу әдістерінің жекеленген даналары, белгілі бір тәртіпте немесе жағдайда қолданылады, тәртіб мен жағдайды ерекшеленеді, оларға метрологиялық сипаттамалар мөлшерленеді; Сериялы шығарылымдағы өлшеу әдістерінің жекеленген даналары, метрологиялық сипаттамаларын тұрақтылығы оларға метрологиялық сипаттамалардың жекелеген түрлерін бекітуге рұқсат береді; Метрологиялық аттестацияны мемлекеттік метрологиялық қызметтің бөлімшелері және метрологиялық қызметтегі заңды тұлғалардың, өлшеу әдістерінің тобын тексеруге құқылылар өткізеді. Метрологиялық аттестацияға: Техникалық құжаттарды қарастыру; Өлшеу әдістерінің тәжірибелі тексерісін; Өлшеу әдістерінің тексеріс әдістемелерінің сараптамаларын; Өлшеу әдістері метрологиялық аттестациясының нәтиже- лерін безендіру; Метрологиялық аттестациядан өткен өлшеу әдістері пайда- лану кезіндегі тексеріске жатады. Өлшеу әдістерінің метрологиялық аттестациясына керек құжаттарды, өлшеу әдістерінің талаптары ішінде болатын, пай- далану құжаттарын, метрологиялық аттестацияның бағдарла- масын және тексеріс әдістемелерінің жобасын метрологиялық аттестацияның бағдарламасын және өлшеу әдістерінің тексеріс әдістемелерін өтініш беруші немесе сол сияқты орындаушы әзірлеуі мүмкін. Бағдарламаны өтініш беруші бекітуі және өлшеу әдістерінің метрологиялық аттестациясы және оларды жүргізу әдістері бойынша тізбе жұмыстары қарастырылуы қажет. Бағдарламаның “Тәжірибелі тексеріс” бөлімінде өлшеу әдістеріне талаптар, тәжірибелі тексеріс жүргізгенде қолданы- латын өлшеу әдістеріне тәжірибелі тексерісті жасағанда жағ- дайлар мен әдістемелер міндетті түрде көрсетілуі керек. Өлшеу әдістерінің метрологиялық аттестациясының жағымды нәтижесінде сертификат беріледі, қызмет мезгілі біткенге дейін сақталуы қажет. Сертификат Қазақстан Республикасының Мемлекеттік өлшем бірліктер жүйесін қамтамасыз ету тізімінде аттестатталған өлшеудің әдістеріне тіркелгеннен кейін ғана міндетті деп саналады. Өлшеу әдістер тәжірибелі тексерісінің хаттамасы атқа- рушымен тексеріс аралық кезең мезгілінің өтуімен сақталады, метрологиялық аттестациямен бекітіледі. Тексеріс мемлекеттік метрологиялық қызмет ретінде жүзеге асады, заңды тұлғалардың метрологиялық қызметі сияқты, бекітілген тәртіп пен стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша уәкілетті органымен аккредиттелген. Өлшеу әдісінің тексерісі бұл операциялардың жиынтығы, техникалық талаптармен бекітілген өлшеу әдісінің сәйкестігінің растауды жүргізуді мақсатында белгіленген. Өлшеу әдісінің тексерісінің нәтижесі бойынша ол қолдануға жарамды немесе жарамсыз деп мойындалады. Өлшеу әдісінің тексеріс аралық кезеңінде қолдануға жарамды деп мойындайды, олардың тексерісі, тексеріс бойынша норма- тивті құжат талаптарымен сәйкес келуімен орындалған, олар- дың берілген өлшеу әдістерімен метрологиялық және техни- калық талаптар бойынша сай екенін мойындайды. Эталонды таңдаған кезде эталонның немесе өлшеу әдістер тексерісінің қателігін анықтауда шындық деңгейін ескеру керек. Егер эталонның қателігі өлшеу әдісінің тексеріс қателігінен он есе кіші болатын болса Өлшеу әдісінің қателігі шын анық- талды деп есептеуге болады, бірақ бұл қателікті қажет етпейтін жағдайда сөйтуге болады. Шекті рұқсат беретін қателіктерді анықтауда өлшеу әдістер тексерісінің қателігі нақтылықты қажет ететін эталондарды таңдау шарттарымен мен сай келмейді. Мұндай шарттар қате- лікке талаптар нақты болып анықталатын, есеп берудің нақты мүмкіндігімен, өлшеу әдістерінің көрсеткіштерінің тұрақтылық деңгейімен шектеледі. Көп жағдайлар 1:10 қатынасының қолайсыздығынан болады. Есептемеуге болмайды, өйткені әртүрлі жағдайларда және әр түрлі өлшем әдістерінің конструкциялары үшін тексеріс нәтижелерінің анықтық деңгейлері әртүрлі болады. Техникалық әдебиетте және нормативті құжатта жеке типтер мен өлшем құралдарының түрлеріне бекітілген қатынастар 1:3;1:4;1:5. Үлкен мәнге тұрақтылық ие болады, эталондардың ұдайы өндірілуі: олардың көрсеткіштерінің вариациялары неғұрлым көп болса, көрсеткіш қатынастары соғұрлым көп болуы тиіс. Сондықтан бұл аса жағымсыз, көп жағдайда эталондарға олардың көрсеткіш- теріне вариацияларға қатысты жоғары талаптар қойылады. Минималды жіберілетін қателік деп 1:3 саналады. 1:2 қатынасы шарттарға сәйкес қолайлы деп саналады, егер өлшем құралдарының және эталондардың кездейсоқ қателіктері мәнсіз, ал оның нақтылығы көбінесе жүйелік қателікпен табылады. Эталондарға талаптарды әзірлеген кезде жиі қателіктер жіберіледі. Мысалы, құралдың сапасын 1-ші эталон сапасы 0,2 бойынша тексеру керек. Көп жағдайларда класстың нақтылығын келтірілген қателіктер бойынша, өлшемнің жоғары шегімен немесе нормаланған көрсеткіштерімен анықталады, өте маңызды эталон өлшеуінің жоғары шегінен тексерілетін өлшем құра- лының шегі кішкене асуы мүмкін. Өлшем бірлігі шамасының дұрыс берілуін қамтамасыз ету үшін тексеріс сұлбаларын құрады. Келесі тексеріс әдістерін ажыратылған: тікелей беттестіру; салыстырып тексеру; өлшем эталоны бойынша тексеріс; өлшем мен ұдайы өндірілетін, шама өлшемінің әдістерімен тексерілетін өлшеу. Өлшем құралын салыстырып тексеру - өлшем құралының белгіленген техникалық және метрологиялық талаптарға сәйкестігін анықтау және растау мақсатында мемлекеттік метрологиялық қызмет немесе басқа аккредиттелген заңды тұлғалар орындайтын жұмыстар жиынтығы. Мемлекеттік метрологиялық бақылауды жүзеге асыру са- ласында қолданылатын өлшем құралдары өндірістен немесе жөндеуден шығару, пайдалану және импорт бойынша әкелу ке- зінде түрі бекітілгеннен кейін немесе метрологиялық аттестат- таудан және өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің тізілімінде тіркелгеннен кейін салыстырылып тек- серіледі. Салыстырып тексеруді мемлекеттік метрологиялық қызмет, сондай-ақ қызметтің осы түріне аккредиттелген заңды тұлғалар- дың метрологиялық қызметтері жүзеге асырады. Аккредиттелген заңды тұлғалардың қызметі Қазақстан Республикасының заңдарына және өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарға сәйкес жүзеге асырылады. Өлшем құралдарын салыстырып тексеруге аккредиттелген заңды тұлғалар салыстырып тексерілетін өлшем құралдары туралы деректердің электрондық есебін жүргізуді және оларды мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталыққа уәкілетті орган белгілеген тәртіппен беруді жүзеге асыруға тиіс. Өлшем құралдарын салыстырып тексеруді өлшем құралда- рын салыстырып тексеру әдістемесіне сәйкес мемлекеттік мет- рологиялық қызметтің немесе аккредиттелген заңды тұлғалар- дың метрологиялық қызметтерінің салыстырып тексерушілері жүзеге асырады. Өлшем құралдарын салыстырып тексеруші - өлшем құрал- дарын салыстырып тексеру жүргізу құқығына уәкілетті орган белгілеген тәртіппен аттестатталған мемлекеттік метрология- лық қызметтің немесе аккредиттелген заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерінің маманы. Салыстырып тексеру- шілерді аттестаттау тәртібін уәкілетті орган айқындайды. Салыстырып тексерудің оң нәтижелері өлшем құралына және (немесе) пайдалану құжаттамасына басылатын салыстырып тексеру таңбасының баспа-таңбасымен және (немесе) салыстырып тексеру туралы сертификатпен куәландырылады. Физикалық шамалардың өзгерісін олардың мәндерін норма- ланған дәлдікпен шамалар бірліктерінде бағалаусыз байқау үшін қолданылатын техникалық құралдар салыстырып тексеруге жатпайды. Мұндай техникалық құралдардың жарамдылығын бақылауды оларды пайдаланушылар жүзеге асырады. Салыстырып тексеру түрлері Салыстырып тексеру құралы шаманың мәні мен өлшене- тін шама мәні аралығында анықталған қатынасты бекітуші құрылғы болып табылады, бірінші кезекте тексеріске бұл қатынасты дұрыс өндіру жатады. Қатынас дұрыстығын “иін” мәндері белгілі екі шаманың беттестірілуі немесе әр элементті өлшеу жолымен, салыстыру құралының “иіні” құрайтын жолымен анықтауға болады. Салыстырып-тексеру келесі түрлерге ажыратылады: бастапқы; мерзімдік; кезектен тыс; инспекциялық; сараптамалық. Бастапқы салыстырып тексеруге өндіруден немесе жөн- деуден шығарылған Қазақстан Республикасының аймағына енгізілетін, ҚР МӨЖ тізіліміне енгізілген немесе метрологиялық аттестаттаудан өткен өлшем құралдары жатады. Егер басқа елдерде жүргізілген салыстырып тексеру нәтижелері халықаралық келісімдерді іске асыру мақсатында әзірленген нормативтік құжаттармен белгіленген тәртіпте халықаралық келісімдерге сәйкес уәкілетті органмен танылған болса, Қазақстан Республикасының аймағына енгізілетін өлшем құралдарына Қазақстан Республикасында бастапқы салыстырып тексеру жасалмайды. Бастапқы салыстырып тексеруге өлшем құралдарының әр бірлігі жатады. Жекелеген жағдайларда, салыстырып-тексерудің әдістемесінде көрсетілген өлшем құралын таңдап салыстырып- тексеруге болады. Таңдап салыстырып тексерудің оң нәтижесі салыстырып-тексерілетін өнімнің барлық бірлігіне таралады. Бастапқы салыстырып тексеруді мына жағдайларда жүргізеді: өлшем құралдарын дайындау орнында; өлшем құралдарына жөндеу жүргізу орнында; өлшем құралдарын пайдалану орнында; жартылай өлшем құралдарын өндіру орнында және жарты- лай өлшем құралдарын қолдану орнында. Салыстырып-тексеру орнын салыстырып тексеруді жүргі- зетін мемлекеттік метрологиялық қызметтің бөлімшесі және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтері бекітеді. Өлшем құралдары бастапқы салыстырып тексеру, өндірістен және жөндеуден шыққан кезде, оларға техникалық бақылау міндеті жүктелген бөлімшенің қабылдауынан кейін ұсынылады. Бастапқы салыстырып тексеру өлшем құралын өндіретін және жөндеумен айналысатын жеке және заңды тұлғалардың ұйымдастыруымен бақылау - салыстырып-тексеру орнында (БСП) жүргізілуі мүмкін. Мерзімдік салыстырып тексеру, пайдалануда және сақтауда тұрған өлшем құралдары, белгілі салыстырып тексеру аралық интервалында, өлшем құралының салыстырып тексеру аралық мерзімінде қолдануға жарамдылығын қамтамасыз ету жағдайын сақтау есебімен жүргізіледі. Ұзақ сақтауда тұрған өлшем құралдары, салыстырып тексеру аралық кезең мерзімінен асатын болса, оларды сақтау және консервілеу талаптарын орындаған жағдайларда, мерзімдік са- лыстырып-тексеру жүргізілмеуі мүмкін. Өлшем құралдарын ұзақ мерзімге беру, бума, консервілеу түрі және оларды сақтау жағдайы, сосын өлшем құралының соңғы салыстырып тексеру мерзімі көрсетілген акті арқылы толтырылуы керек. Мұндай өлшем құралдарын салыстырып тексеру оларды пайдалану алдында жүргізіледі. Өлшем құралдарын салыстырып-тексеру кестесін құру және келісу тәртібін мемлекеттік метрологиялық қызметтің бөлімшесі немесе салыстырып тексеруді іске асыратын аккредиттелген заңды тұлғаның метрологиялық қызметі белгілейді. Өлшем құралдарын салыстырып-тексеруге, консервілеуден шыққан, шаң-тозаңнан тазартылған және қажет болған жағдайда төлқұжат, техникалық сипаттау, пайдалану нұсқауы, соңғы салыстырып-тексеру жөніндегі сертификаты және салыстырып- тексеру әдістемесі мен қажетті жинақтаушы қондырғылармен бірге берілуі тиіс. Өлшем құралдарын күрделі салыстырып-тексеруде (мысалы, өлшем жүйесін салыстырып тексеруде) салыстырып-тексеру мемлекеттік метрологиялық қызметтің бөлімшесі және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтері мен тек шектеулі түрде жасалынған болса (салыстырып тексеру нормативтік құжаттарының барлық талаптарына сай емес) салыстырып тексеруді тізбектеп толық түрде жүргізуге болады: алғашқыда бір мемлекеттік метрологиялық бөлімшесімен және аккредиттелген заңды тұлғалардың бір метрологиялық қызметтерімен, содан соң аккредиттелген заңды тұлғалардың басқа метрологиялық қызметтерімен немесе мемлекеттік метрологиялық қызметтің басқа бөлімшесімен. Бұл жағдайда салыстырып-тексеру нәтижесін, мемлекеттік метрологиялық қызметтің қатынауынсыз- ақ жүргізілгенде, салыстырып тексерудің соңғы бөлігін жүргізген тұлғалардың метрологиялық қызметтері толтырады. Кезектен тыс салыстырып-тексеруді өлшем құралын пай- далануда (сақтауда) салыстырып тексеру аралық кезеңін аяқ- талғанына дейін жүргізеді. Кезектен тыс салыстырып тексеру мына жағдайларда жүргізіледі: салыстырып тексеру аралық кезеңін реттеу қажеттілігінде; өлшем құралын қолдануға жарамдылығын растау қа- жеттілігінде; салыстырып тексеру таңбасының, өзі жабысатын лейблдің, пластикалық пломбаның зақымдануында немесе өлшем құ- ралдарының бастапқы және мерзімдік салыстырып тексеруден өткенін, сонымен қатар олардың сақталуын растайтын құжат- тың жоғалғанда; сақтаудан кейінгі өлшем құралдарын пайдалануға енгізу кезінде сол мерзім ішінде өлшем құралдарын немесе бұйым, өлшем құралын құрайтын консервациялау талаптарына сәйкес мерзімдік салыстырып тексеру жүргізілмеген болса; өлшем құралдарын, сондай-ақ бұйымдарды өлшем құралдар қолданылатын жинақта қайта консервациялауда; өлшем құралдарын ұзақ сақтауға бергенде оларға салыс- тырып тексеру аралық кезеңнің жартысы өткеннен кейін; өлшем құралдарын тұтынушыға, игерілмей қалған өлшем құралдарын оларға салыстырып тексеру аралық кезеңнің жартысы өткеннен кейін жіберуде жүргізіледі. Өлшем құралдарын пайдалану алдында қоймадан алғанда және тасымалдауда кезекті салыстырып тексеру ұсынылады. Мемлекеттік қадағалау және метрологиялық бақылау жүргізген кезде олардың жарамдылығын, дұрыстығын, қабылданған салыстырып тексеру аралық интервалдың дәлдігін және өлшем құралын пайдаланудың дұрыстығын бекітуде инспекциялық салыстырып тексеру жүргізіледі. Инспекциялық салыстырып тексерудің нәтижесі актіде еркін түрде келтіріледі. Инспекциялық салыстырып тексеру өлшем құралдары ие- лерінің өкілдерінің қатысуымен жүргізіледі. Сараптамалық салыстырып тексеру өлшем құралдарын қолдануға қажетті метрологиялық сипаттардың мәселесіне келіс- пеушілік туындаған жағдайларда жүргізіледі. Сараптамалық салыстырып тексеру мемлекеттік органдар- дың жазбаша түрдегі талабы (арызы), жеке және заңды тұлға- лардың жазбаша түрдегі арызы бойынша өлшем құралдарының метрологиялық сипаттарының дұрыстығына және өлшем құрал- дарының қолдануға жарамдылығын және өлшем құралдарын пайдаланудың дұрыстығына келіспеушілік туындаған жағдай- ларда жүргізіледі. Өлшем құралдарын салыстырып тексеру кезінде өтініш берушілір, сондай-ақ мүдделі тараптардың өкілдері қатыса алады. Сараптық салыстырып тексеру нәтижелері бойынша қорытынды үш дана етіп жасалады, оны мемлекеттік метрологиялық қызмет бөлімшесінің басшысы немесе аккредиттелген заңды тұлғаның метрологиялық қызметі бекітеді. Қорытындының бір данасы сараптық салыстырып тексеру жүргізген мемлекеттік метрологиялық қызметтің бөлімшесінде немесе аккредиттелген заңды тұлғаның метрологиялық қызметінде сақталуы тиіс, екінші данасы - өтініш берушіге жолданады, үшінші данасы - өлшем құралы сараптық салыстырып тексеруге жататын тұлғаға жіберіледі. Мемлекеттік органдардың талаптары (өтініші) бойынша жүргізілген сараптық салыстырып-тексеру кезіндегі қорытынды осы органдардың талаптарына сәйкес ресімделеді. Өлшем құралдарын тексеру әдістемесі - орындалуы өлшем құралдарының белгіленген техникалық және метрологиялық талаптарға сәйкестігін айқындауға және растауға мүмкіндік беретін әрекеттер мен ережелердің жиынтығы. Өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдістемелері өлшем құралдарының белгіленген техникалық және метрологиялық талаптарға сәйкестігін анықтау мен растау үшін пайдаланылады және өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің тізілімінде міндетті тіркелуге жатады. Өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдістемелерін әзірлеу, бекіту және қолдану тәртібін уәкілетті орган айқындайды. Өлшем құралын калибрлеу - өлшем құралының метрологиялық сипаттамасының шын мәнін және (немесе) мемлекеттік метрологиялық бақылауға жатпайтын өлшем құралының қолдануға жарамдылығын анықтау мақсатында сол өлшем құралының көмегімен алынған шама мәні мен эталон арқылы анықталған шаманың тиісті мәні арасындағы ара қатынасты белгілейтін әрекеттер жиынтығы. Салыстырып тексеруге жатпайтын өлшем құралдары өндіру- ден немесе жөндеуден шыққанда импорт бойынша әкелінгенде, пайдаланылу кезінде, осы өлшем құралдарының әзірлеушісі, иесі немесе тұтынушысы белгілеген тәртіппен калибрленеді. Өлшем құралдарын калибрлеуді шама бірліктерінің мем- лекеттік эталондарына бағындырылған эталондарды пайдалана отырып, аккредиттелген заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтері жүргізеді. Өлшем құралдарын калибрлеу нәтижелері өлшем құралдары- на басылатын калибрлік белгімен немесе метрологиялық сипаттамалардың шынайы мәндері міндетті түрде көрсетілетін калибрлеу туралы сертификатпен, сондай-ақ пайдалану құжаттарындағы жазумен куәландырылады. Өлшем құралдарын салыстырып тексеру мен калибрлеуді, өлшемдерді орындау әдістемелерін метрологиялық аттестаттауды Қазақстан Республикасының сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу туралы, техникалық реттеу туралы және өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңнамасында белгіленген тәртіппен қызметтің осы түріне аккредиттелген заңды тұлғалар жүзеге асырады. Өлшеу құралдың нәтижелерін безендіру. Көптеген жағ- дайларда бақылау үдерісінде арнайы нормативті құжатта көр- сетілген хаттама толтырылады. Бақылаудың аяқталуы және хаттаманың талдауынан кейін өлшеу құралының қолдануға жарамды не жарамсыз екендігі туралы қорытынды жасалады. Тексеріс хаттамасы негізгі құжат болып табылады, заңнама- лы мәнге ие, сондықтан оның кірісіне көп көңіл бөлу керек. Жазбаларды жеке парақтарға жүргізуге болмайды, содан кейін оларды көшіру керек, яғни бұл жағдайда қателер кетуі мүмкін. Реттеудің түйіндеріне кіруге мүмкіндікті жою керек болса, онда өлшеу құрадарына нөмірленген пломбылар ілінеді немесе таңбаланған суреттері бар жапсырмалар жабыстырылады, өлшем құралының механизмін тетігінашқанда олар зақымданбауы тиіс. Сенімді таңбалаудың суреттері таңбалаудың қозғалысы- ның соңғы екі саны болуы керек, МӨБ реестрінің таңбасы, өндірістің шифры, тоқсан, сенімділіктің жеке белгісі. Өлшем құралының таңбалауынан басқа тексерістің оң нәтижесінде бекітілген үлгіні тексерілгені туралы сертификат беріледі, онда өлшеу құралдарының қандай да бір нормативті құжаттар талаптарына сай екендігі туралы ақпарат беріледі не- месе өлшеу құралдарының көрсеткіштеріне өзгертулер енгізіледі. Тексеріске жатпайтын өлшем құралдары калибрленеді. Техникалық құралдар физикалық шамалардың нормаланған нақтылығымен бірлік мәнінің бағалауынсыз шамалардың өзгерістерін бақылау үшін қолданылатындар индикаторға жатады. 4.7.1-суреті метрологиялық саланың түрі ретінде өлшем құралдарының тексерісін сипаттайды. |