Жай сратар ылым философиясы мен методологиясы философиялы білімні саласы ретінде крсетііз
 Скачать 0.85 Mb.
|
|
9. Астрономия және ғарыштың болашақ адамзаттың перспективалары. Космизм және антикосмизм: қазіргі пікір-таластарын салыстырыңыз. Астрономия (көне грекше: ἀστήρ, ἄστρον (астер, астрон), «жұлдыз» және көне грекше: νόμος (номос), «заң» )— ғарыштық денелердің құрылысы, дамуы, олар құрайтын ғарыштық жүйелер және тұтас Ғалам туралы ғылым. Астрономия ғарыш кеңістігіндегі жекелеген денелерді немесе денелер жүйелерін, олардың құрылысын, пайда болуын және динамикасын, сондай-ақ, оларда болып жатқан құбылыстарды зерттейді. Аспан денелеріне жұлдыздар (соның бірі - Күн), планеталар (соның бірі - Жер), планеталардың серіктері; мысалы, Жер серігі - Ай, сондай-ақ кометалар, метеориттер жатады. Сондай-ақ, ғаламшараралық , жұлдызаралық ортаны, пульсарларды, қара құрдымдарды, тұмандықтарды, галактикаларды, квазарлард және т.б. зерттейді. Космизм – адамды космотық, яғни ғарыштық жан ретінде қарастаратын орыс философиясының ағымы. Космизм моделі өз үйіне яғни әлемге орналасуы, әлем мен адамның өзара сәйкестігінің моделін ұстанатын философия. Космизмнің өкілдері: Н.Ф. Федоров, К.Э. Циолковский, В.И. Вернардский. 1. Среди мировоззренческих противоречий нашего времени обращает на себя внимание конфликт космизма и антикосмизма. Этот конфликт разворачивается по одной из типовых схем, к сожалению, характеризующих современную интеллектуальную жизнь. Те, кто называют себя космистами, либо не знают, либо игнорируют аргументацию тех, кто считает себя антикосмистами. Напротив, антикосмисты зачастую понимают космизм очень узко, как бы не замечая, что это течение довольно неоднородное (например, нет какого-то общепринятого «списка» классиков космизма, далеко не все современные космисты разделяют полностью положения философии К.Э. Циолковского, среди которых есть и явно устаревшие). Космизм в зеркале его критиков часто приобретает какую-то «клишированную» форму. 2. Я всегда отстаивал плохо воспринимаемый (или вовсе не воспринимаемый) моими коллегами взгляд, что понятия «космизм» и «русский космизм» не являются синонимами. Принципом отграничения космизма среди феноменов культуры является отношение «Бог – человек – космос» (философско-религиозный космизм) или «человек – космос» (антропокосмизм), а вовсе не только идея освоения космоса научно-техническими средствами (которая справедливо считается одним из оригинальных вкладов русского космизма в проблему). Считаю нелепостью, что феномену космизма приписывается множество разнородных признаков (их насчитывается до 20). Это признаки различных типов современного космизма. Феномен космизма не может приписываться культуре только одной страны, он пронизывает всю мировую историю. Архетип «космического человека» проявляется во всех типах мировоззрений: мифологическом, религиозном, философском, откуда он транслируется в другие сферы культуры (например, в художественную, а сейчас и в научно-техническую). Современный космизм не представляет собой какого-то единого мировоззрения. Непосредственное влияние на основания космической деятельности (КД) оказала только философия К.Э. Циолковского. Но она антиномична, включая в себя и пантеизм (космос как Бог), и теоантропокосмизм (причина космоса), и эзотерический космизм (атом-дух, иерархия космических разумов, богов разных рангов), и материалистический антропокосмизм (освоение физического космоса научно-техническими средствами). Только эту последнюю идею антикосмисты обычно понимают под космизмом, что является довольно узким взглядом на сущность обсуждаемого феномена. 3. Следует различать космизм классический и космизм современный, содержание которых далеко не во всем совпадает. Классический космизм понимают и в ограниченном (Н.Ф. Федоров, К.Э. Циолковский, А.Л. Чижевский, В.И. Вернадский), и в более широком смысле (включая в него почти всех русских философов Серебряного века). Современных исследователей нередко считают лишь какой-то «мелюзгой», не заслуживающей имени космистов. Но при таком подходе космизм становится феноменом лишь истории культуры (философии, науки, техники), который и препарируют как нечто музейное, давно ушедшее. Антикосмисты же вполне резонно замечают, что некоторые идеи космизма вполне современны и борются с ними, как с живыми противниками. 4. Какова же аргументация антикосмистов? Суммативно они говорят, по-моему, примерно следующее: 1) космонавтика — это «квинтэссенция» современного научно-технического прогресса (НТП), который губителен для человека и среды его обитания; нужно затормозить НТП, оторвавшийся от человеческих ценностей; 2) не надо заменять естественную природу искусственной — как на Земле, так и в космосе; 3) не следует осваивать космос, который как среда обитания враждебен человеку; космические программы антигуманны; 4) биологический облик человека должен остаться неизменным — или мы сохранимся такими, как есть, или нас не будет. Что по этому поводу можно сказать? Ясно, что речь идет не о космизме в достаточно широком понимании этого слова, а, скорее, о техницистски интерпретированной философии космонавтики, более того, перспективах техногенного общества на Земле и в космосе. Остановить НТП и вернуться «в пещеры», по-моему, уже невозможно, но необходимость гуманистической экспертизы НТП, и в частности КД признается возрастающим числом космистов (к ним относится наш коллега С.В. Кричевский). Превращение естественной природы в искусственную происходит на Земле возрастающими темпами, порождая серьезные глобальные проблемы. Космизм не является главным ориентиром этого процесса. Что касается освоения космоса, то оно уже происходит, принося колоссальную и разностороннюю пользу современному обществу. Этот процесс осуществляется в интересах человечества. Но необходимо устранять негативные последствия НТП и на Земле, и в космосе. В этом большинство космистов согласно с антикосмистами. В современных космических программах намечено освоение тел Солнечной системы (прежде всего, Луны и Марса). Изменения биологического облика человека при этом не произойдет. К.Э. Циолковский ставил подобные задачи в своих прогнозах, в т.ч. включение в сферу нашей деятельности дальнего космоса, которые сам он относил к отдаленному будущему. Эти прогнозы достаточно слабо пересекаются с космическими программами ближайшего будущего. Нельзя также не заметить, что определенные коррекции человеческой природы предусматриваются не космизмом, а вполне земными сферами человеческой деятельности (искусственные органы, вмешательство в механизмы наследственности в медицинских целях и т. п.). Вмешательство в биологическую природу человека может оказаться необходимым и для выживания вида Homo sapiens на Земле. Космизм здесь опять-таки ни при чем. 5. Я высоко ценю философские размышления В.А. Кутырева, озабоченного негативными последствиями НТП, включая КД. Степень моего согласия с Кутыревым оказалась бы большей, если бы он критиковал не космизм, как определенное философское и социокультурное течение, а техницистские подходы к феномену космонавтики. Многие космисты осознают наличие в КД негативных аспектов (включая экологические последствия техногенных подходов) и разрабатывают свои варианты их устранения, не предлагая при этом превращение человека в «животное космоса» (К.Э. Циолковский). Споры должны быть более конкретными. 6. Конечно, просто нонсенс считать, что космизм представлен только своими классиками, а в наше время есть не более чем исследователи космизма. Это все равно, что утверждать, будто на своих классиках кончилась, например, философия. К сожалению, современных космистов плохо изучают. Не всегда осознается, что космисты наших дней не просто излагают классиков космизма (да еще и замалчивая некоторые существенные моменты, упоминая только «светлые» стороны учения космизма, т. е. в адаптированном виде). Конечно, можно найти немало и таких, что проявляется, в том числе, и на Чтениях К.Э. Циолковского. Но вспомним о безвременно ушедшем от нас Л.В. Лескове, который подверг ревизии линейный метод прогнозирования будущего, применявшийся К.Э. Циолковским, и разработал основы вероятностного подхода, создавшего новое понимание проблемы. Современные космисты внесли значительные изменения в интерпретацию оснований КД, опять-таки выявив отличие их современных смыслов от выдвигавшихся классиками. Обсуждая точки зрения современных космистов, не стоит отвлекаться от того обстоятельства, что их можно разделить на три группы: а) специалистов в области космической деятельности, которые занимаются не только «железками», но и программами КД (С.П. Королев, В.П. Глушко, К.П. Феоктистов, В.В. Лебедев и др.); б) специалистов по философии космизма и космонавтики (С.Г. Семенова, А.Д. Урсул, Л.В. Лесков, С.В. Кричевский, К.Х. Хайруллин, В.Н. Ягодинский и др.), высказывающих много своих собственных оригинальных мыслей, отличных от идей классиков космизма или даже идущих в разрез с ними; в) историков космизма, которые занимаются исключительно классиками, не обращая внимания на современные версии космизма (не говорю уже о том, что идеи классиков мало сопоставляются с практикой современной КД). Считаю, что современный космизм заслуживает обстоятельного исследования. К сожалению, многочисленные обсуждения проблематики космизма, ведущиеся в разных аудиториях чуть ли не каждый день, лишь отчасти представляют собой дискуссии в собственном смысле слова. Очень часто они вырождаются в изложение собственных точек зрения, не всегда основанных на глубоком изучении предмета, или попросту неквалифицированных, обсуждения превращаются в движение по кругу. И все это поступает на «растерзание» антикосмистам. Такие разговоры могут идти бесконечно, не приводя к серьезным сдвигам. 10.Техникалық ғылымдарының өзіне тән ерекшелігі және оның жаратылыстану, қоғамдық ғылымдар мен математика мен айырмашылығын түсіндіріңіз. Ғылымның эмпириялық және теориялық құрылысынан басқа оның тағы бір құрылысы бар екенін атап көрсету қажет. Ол ғылымның негіздері деп аталады. Оның бұл құрылысына идеалдары (әрекетке бастайтын ішкі мақсаты), нормалары (қабыл алынған реті, тәртібі), критерийі (ақиқаттығының өлшеуіші) және принциптері кіреді — кез келген ғылымның эмпириялық негізі мен теориялық қондырмасы осыларға сүйенеді. Ғылым негіздерінің құрылымын сипаттайтын үш негізгі құрамдас бөлігі бар. Олар, біріншіден, ғылыми зерттеу идеалдары, нормалары мен критерийлері, екіншіден, дүниенің ғылыми бейнесі (көрінісі), үшіншіден, ғылымның философиялық негіздері. Ғылым негіздерінің бұл құрамдас бөліктері өзара тығыз байланысты және бір-бірімен әрекеттестіктікте өмір сүреді. Ғылым негіздері оның теориялық базисін құрады да оның гипотезалары, заңдары мен теориялары сол базиске сүйенеді. Әрбір іс-әрекет сияқты ғылыми қызмет те нақты ғылыми проблемалардың пайда болуына байланысты оқтын-оқтын туып отыратын белгілі мақсаттарды басшылыққа алады. Екіншіден, белгілі бір жалпы танымдық құндылықты көздейді, атап айтқанда, ең алдымен шындық туралы объективтік ақиқат білімге қол жеткізуді көздейді. Үшіншіден, болашақта практикалық қолданыс табуы мүмкін теориялар мен модельдер жасайды. Бұл мақсаттар мен құндылық бағдарлары ғылыми зерттеудің идеалдары мен нормалары арқылы шындыққа айналады. Бірақ ол идеалдар мен нормалар ғылымның тарихи дамуы барысында өзгеріссіз қалмайды, елеулі өзгерістерге ұшырап отырады, әсіресе ғылымдағы революциялар кезінде ғылымилықтың идеалы және әсіресе ғылыми зерттеудің нормалары өзгереді. Ертедегі гректер, мәселен, дәлелді ақиқат білімді - "эпистеманы" ғылымилықтың идеалы деп жариялады. Бұл идеал Евклид құрастырған геометрияның бірінші аксиомалық жүйесінде — оның "Бастамаларында" нақты іске асқаны белгілі. Онда барлық белгілі геометриялық білімдер логикалық дедукцияның көмегімен дәлелдеуді қажет етпейтін аксиомалардан қорытып шығарылды. Ертедегі гректердің ғылыми білімді құрудағы аксиомалық және дедукциялық идеалын ертедегі мысырлықтардың ғылымға дейінгі идеалымен салыстырса, олардың арасындағы орасан зор айырмашылықты байқамау мүмкін емес: мысырлықтар дәлелдеудің, қорытындылаудың орнына нақты жекеше есептерді шығарудың мысалын келтірген немесе геометриялық дәлелдеудің орнына сызба чертежын келтіріп, "қараңыз!" деп жазып қойыпты. Ертедегі вавилондықтардың математикасы да осындай ғылымға дейінгі сипатта болған. Сондықтан ертедегі гректердің өздерінен бұрынғьшардың эмпириялық, қолданбалы математикасын теориялық ғылымға айналдыруын бүкіл адамзат алдындағы сіңірген аса зор еңбегі деп санау қажет.XVII ғасырда пайда болған жаңа ғылым математикалық ғылымдағы гректердің дәлелділік және негізділік идеалын қайта қалпына келтірумен бірге табиғат құбылыстарын зерттеуде ғылымилықтың жаңа идеалын жасауға тиіс болды. Ол идеалдың негізін құрған табиғат құбылыстарын оңашалап бақылаудың нәтижесін дәл талдауға негізделген эксперименттік әдіс және оларды математикалық тұрғыдан өңдеу әдісі болды. Бұл әдістерді ғылыми зерттеуге енгізген Галилейдің механикалық қозғалысты зерттеуге арналған алғашқы эксперименттері ортағасырлық ғалымдардың ойдан шығарылған схоластикалық қағидаларына және натурфилософиялық гипотезаларға қарсы бағытталғандығы белгілі. Галилей мен Ньютон тұжырымдаған механиканың негізгі зандары көп уақыт бойы абсолюттік ақиқат деп есептелді, өйткені XVII—XVIII ғғ. Жаратылыстанудың ғылымилығының идеалы ғылыми заңдардың күмәнсіз ақиқаттығына және зерттеу әдістерінің дұрыстығына талассыз сену еді. Сондықтан да ғылыми идеалдары мен нормалары, әдістер дүниетану қызметінің басқа формаларының ішіндегі ең қолайлысы, сенімдісі деп есептелді. XVII ғасырда ағылшынның жаратылыс зерттеуші философы Фрлэнсис Бэкон эмпириялық ғылымдар саласында аса маңызды зерттсу әдісі ретінде индукцияны ұсынғаны белгілі. Дедукцияны, атап айтқанда Аристотельдің силлогизмдік дәлелдеу әдісін, ол табиғатты зерттеу үшін мүлдем жарамсыз деп есептеді. Сөйтіп Аристотельдің дедукциялық әдістері тұжырымдалған "Органон" атты еңбегіне қарама-қарсы "Жаңа органон" деген еңбек жазып, онда иңдукциялық зерттеудің қарапайым әдістерін баяндап берді. Алайда Бэкон дедукция мен математиканың ғылыми зерттеудегі рөлін, мысалы эксперименттің нәтижесін талдаудағы математиканың рөлін, түсінбеді. Ол өзінің индукциялық әдісін ғылымда жаңа ақиқат білімдерді ашудың қателестірмейтін ең сенімді әдісі деп сыңаржақ түсінді. XVII ғ. француз ғалымы, аналитикалық геометрияның жасаушысы көрнекті рационалист-философ Рене Декарт Бэконның индукциялық әдісіне қарама-қарсы дедукциялық әдісті дүниетанудың ең сенімді әдісі ретінде ұсынды. Ол ғылыми танымда қарапайым анық пікір айтудан бастап, олардан күрделі пікірлерді тұжырымдап шығаруды ұсынды. Бұл мақсатты іске асыру үшін, оның пікірінше, ойлаудың екі қабілеті: дедукция және интуиция қажет. Интуицияның көмегімен аса қарапайым және анық ақиқатты танып біліп, олардан дедукцияның ережелері бойынша барлық басқа ақиқаттар тұжырымдалады. Бұл әдістің сипаты - теоремалар ақиқаттығы анық аксиомалардан шығарылатын математикалық таным үшін аса дәл келеді. Ғылым әдісінің дедукциялық сипаты жөніндегі Декарттың идеяларын XVIII ғ. немістің математик-философы Г.В.Лейбниц әлдеқайда кеңірек негізде өрі қарай дамытып, пікірлеуді есептеу түрінде түсіндіруге тырысты. Осы жөнінен алғанда ол қазіргі математикалық логиканың бастамасын салушы деп саналады. XIX ғасырдың аяғында классикалық ғылымның идеадары айтарлықтай өзгерген жоқ, тек позитивизм философиясы ғана ғылыми танымда құбылыстарды түсіндірумен ғана шектеліп, олардың мәнін ашудан бастартуға шақырғаны болмаса. Позитивизмнің негізін салушы О.Конт құбылыстардың қалай болатынын ғана зерттеп, не себепті олай болатынына көңіл аудармауға шақырды, бірақ мұны ғалымдар қолдамады. Ғалымдардың көпшілігі құбылыстардың себептерін зерттеп, олар бағынатын заңдарды ашты. Тек кейбір позитивистер ғана табиғи жағдайда бақылауға болмайтын объектілерді пайдаланбауға шақырды, мәселен, физик Эрнст Мах атом-молекулалық теорияның жаратылыстануда қолданылуын сынады. XIX ғ. аяғында - XX ғ. басында элементтердің табиғи радиоактивтігінің ашылуына байланысты жаратылыстануда болған революциядан кейін жағдай түбірінен өзгереді. Осы өзгерістің нәтижесінде атом материяның бөлінбейтін ең ұсақ бөлшегі емес екендігі анықталды, энергияның кванттары ашылды, кеңістік пен уақыт жайындағы ұғымдар т.б. өзгерді. Мұның бәрі классикалық ғылымда сөзсіз ақиқат деп келген ғылыми заңдылықтар тек салыстырмалы ғана ақиқат екендігін көрсетті. Сондықтан ғылымилықтың бұрынғы идеалы қатаң сыналып, қайта қаралды, сөйтіп ғылыми ақиқаттың салыстырмалылық сипаты, ғылым мен практиканың XX ғасырдағы даму деңгейіне сәйкес келетін классикалық емес ғылымилық деңгейі пайда болды. Қазіргі ғылыми-техникалық революция заманында элементар бөлшектер физикасының ең жаңа жетістіктеріне, космология, молекулалық биология, синергетика және басқа ғылымдар саласындағы жаңалықтарға сәйкес постклассикалық емес жаңа ғылыми идеал қалыптасуда - ол түрліше материалдық жүйелер мен құрылымдардың өзара байланыс және бір-біріне айналу принциптеріне негізделеді. Ғылым тарихына жасалған бұл қысқаша шолу көрсеткендей, ғылымилықтың идеалдары және олармен байланысты зерттеу әдістері мен нормалары бүкіл ғылым тарихы бойында түбірлі, сапалық өзгерістерге ұшырап отырды. Енді ғылым негіздерін құратын құрылымдық бөліктерінің арасындағы байланыстарды қарастырайық. Жоғарыда атап көрсеткендей, ғылыми зерттеудің шешуші негізі -ғылым көздеген құндылықтар, ал бұл соңғылардың ішіндегі ең маңыздылары шындық дүние және оның даму зандары туралы объективтік ақиқат білімдердің өсуі. Ақиқатқа жетудің бұл бағдары ғылыми танымның идеалдары мен нормаларынан айқын көрінеді. Идеалдар таным процесінің жалпы мақсаты мен стратегиясын белгілейді, ал нормалар жалпы мақсатқа жетудің зерттеудің жеке кезеңдеріндегі нақты жағдайларын реттейді. Зерттеудің әрбір кезеңінде кез келген проблеманы шешу үшін бұл процесті реттейтін белгілі бір нормалар мен критерийлер пайдаланылады. Кейбір батыс философтары ғылымның дамуы бір жаңа нақты проблемадан соң басқа жаңа проблемаларды шешумен ғана байланысты деп санайды. Шынында да жаңа проблемаларды шешусіз ғылымның өсуі мен дамуы мүмкін емес. Бірақ объективтік ақиқатты ашу мақсатын қоймай, проблемаларды шындап шешу мүмкін емес. Тіпті проблеманы дұрыс тұжырымдаудың өзі де объективтік ақиқаттың бар екендігіне сенуді талап етпей ме? Ғылым негіздерінің екінші бір аса маңызды бөлігі — дүниенің ғылыми бейнесі қоршаған сыртқы дүниенің құрылысы және адамның ондағы орны туралы жалпы түсінік береді. К.Поппер философияның біз үшін керектігі сол ғана, өйткені біз өзіміз "өмір сүретін дүниенің қыр-сыры туралы және ол дүние туралы адам білімдерінің сыры туралы бірдеңе" білгіміз келеді дейді. Ақырында, ең жалпы дүниеге көзқарастық идеялар ғылымның философиялық негіздерінде бейнеленеді. Дүниенің ғылыми бейнелерінің принциптеріне қарағанда, дүниеге көзқарастық идеялар әлдеқайда жалпы универсальдық сипатта болады. Сондықтан олар саналы түрде не санасыз түрде болса да кез келген маңызды ғылыми зерттеудің мазмұнында болады. Сонымен, ғылым философиясы шеңберінде тұжырымдалған ғылым принциптері мен дүниеге көзқарастық идеялары ғылымның ең түбірлі негіздері қызметін атқарады. Бұл философиялық негіздер ғылым онтологиясында, атап айтқанда дүниенің ғылыми бейнесінде нақтырақ іске асады, ал ғылымның құндылық бағдары, идеалдары мен нормалары қайсы бір ғылыми проблемаларды шешкенде іске асады, бірақ бір-бірімен өзара тығыз әрекеттестікте іске асады. |