Главная страница

Мусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари


Скачать 457.14 Kb.
НазваниеМусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари
Дата26.05.2022
Размер457.14 Kb.
Формат файлаdocx
Имя файлаmusaev_k_udrat_tarzhima_nazariyasi_asoslari.docx
ТипДокументы
#550124
страница22 из 25
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25
килган узбек тунининг этагини кокиб, бирор нарсадан норози булга н рус «тьфу» де б жахл билан туф лаб, узбек эса бу урин да унг кулига олган дупписини чап кулига жахл билан уриб чикиб кетади; орзикиб кутилган дамлардан кейин дийдор куришишган хитойлик йигит-киз узаро бурун уруштиришиб, хидлашиш билан кифояланса, бундай холда Еарбий Оврупо ёшлари упишиб кури- шишни афзал курадилар; бир-бирларидан маълум масофада узок- ликда булган купчилик миллат фарзандлари, шу жумладан инг- лиз ва руслар хам хурмат ва мухаббат изхори сифатида бирга махкам сикилган учтадан бармокларини упиб бир-бирларига кур- сатадилар. Шу харакатлар асосида мазкур тилларнинг хар бирида меъёрийлик касб этган тургун бирликлар косил бул ганки, бундай миллий хусусиятга эга бирликларни бошка, бундай одатлар ва улар асосида юзага келган бирликларга эга булмаган тилларга моддий жихатдан аник угириш хдрфхурликка олиб келиши мум- кин. Дархакикат, Ягонинг (Шекспир. «Отелло») Кассиога берган маслахатида кулланилган «to kiss three fingers» (уч бармогини уп- мок) бирлигининг рус тилига мувофик эквиваленти воситасида угирилиши адекватликни таъминлагани холда, унинг узбекчага ’ моддий жихатдан аник таржимаси аслиятда ифода этилган фикр- ни китобхонга етказиб бера олмаган: таржимадаги «уч бармогини упмок» бирикмаси «севги изхор килмок», «мухаббат хиссини билдирмок» каби маъноларни англатмайди:

If such tricks as these strip you out of your lieutcnantry, it had been better you had not kissed your three fingers - Oth, 39 // Если все эти штучки лишат вас лсйтенантства, лучше бы вам не так часто целовать свои три пальца - От, 479 // Агар сенинг бу ха- зилларинг сендан лейтенантлик вазифасини олиб куйса, у ид а





сенинг учун уч бармогингни тез-тез упиб турмаслик яна яхши булади - От, 215.

Купгина бирликлар узлари мансуб булган халкдар тарихи, хар хил афсоналари, урф-одатлари, диний, сиёсий ва эстетик ца- • рашлари асосида яралган буладиларки, бундай бирликларни маз- кур ас ос лар заминида пайдо булган мувофик эквивалент ларга эга булмаган тилларга моддий жихатдан аник таржима килиш ижо- ■ бий натижа бермайди: бирлик асосида ётган этимология таржима тили вакилларига тушунарли булмаганлиги сабабли, косил бул­ган бирикма аслият маъносини китобхонларга етказиб беришга ожизлик килади. Масалан, инглизча «to eat no fish» (балик емас- лик) бирлиги инглиз халкининг тарихи билан чамбарчас боглан- | ган булиб, маъноси «муътабар булмок»дир. «Кирол Лир» траге- ; дияси персонажи Кент нутки таржимасида мазкур бирликнинг i сузма-суз «балик емаслик» тарзида берилиши аслият маъноси- L нинг адекват жаранглашига тускинлик килган:

&

I do profess to be no less that I seem; to fear judgement; to fight when I cannot choose and to eat no fish - KL, 44 // Мое занятие - быть самим собой; бояться страшного суда; сражаться когда надо, и не есть рыбы2 - КЛ, 522 // Менинг хунарим уз-узимни эвлаб юриш; киёматдан куркиш; керак булганда жангга ки­рши ва балик емаслик - К-П, 370.

I Муайян халк афсоналари, эьтикод ва ривоятлари асосида | вужудга келган бирликлар узларига хос шакллари билан мазкур i халк вакилларига тушунарли булса, улар таржима тилида ушбу ; ибораларга хос лексик тартибнинг сакланиши номеъёрий, бемаз- ; мун бирикмаларнинг косил булишига, демак прагматик адекват- ; ликнинг яралмай колишига олиб келади. Масалан, инглизча «Bet­ween Scylla and Charibdis» фразеологизми грек афсонаси асосида яралган булиб, унинг маъноси деярли барча Европа халклари учун тушунарли булгани холда, узбекча таржимада персонаж- нинг «Мен Сцилла билан Харибда орасида турибман» дейиши унинг «икки ут орасида», яъни «аросатда» туришини англатмай- ди. Китобхон «Сцилла» ва «Харибда» сузларини бошка хар кан- дай маънода шархласа-да, хеч качон денгизчиларга улим дахша- тини солиб турувчи афсонавий аждахолар номларининг мажозий Кулланилиши деб тушунмайди:


Каранг: А. В. Кунин. Англо-русский фразеологический словарь, Москва, 1955, £тр. 390.

Русча таржимада хам харфхурликка йул куйилган.





«I am between Scylla and Charibdis, he wrote. - I dare not work quickly, for fear of detection.» - G, 230 // Я между Сциллой и Харибдой, - сказал он. - Не отваживаюсь вести работу слит­ком быстро из боязни быть выслеженным - Ов, 158 // Мен Сцилла билан Харибда орасида турибман. Оркамга одам ту- шишдан курдиб, ишларни унча жадаллаштиролмаяпман - С, 210.

Тилларнинг мустадил тарихий тараддиёт жараёнини бош- дан кечиришлари муайян маъно ва услубий вазифа ифодаси учун дулланиладиган турли тиллар фразеологии бирликларининг куп лолларда турлича лексик таркиблардан иборат булиб долишлари- га сабаб булар экан, бундай бирликларни бир тилдан иккинчи тилга мавжуд мудобил вариантлари ёрдамида угирмасдан, мод- дий жидатдан аник таржима килиш камдан-кам ижобий натижа беради, чунки косил булган бирикмаларнинг мантикий-тарихий асосдан холи булишлари, назарда тутилган маъно ва вазифаларни тил меъёри йул дуя оладиган даражада акс эттира олмасликлари ижобий натижага эришишга тусдинлик кил ад и. Масалан, рус та­лида «уз сири-асрорини беихтиёр ошкор килиб куймод» маъноси- нинг образли ифодаси учун «На воре шапка горит» бирлиги иш- латиладики, унинг узбек тил ид а «Угрининг кети ковуш», «Иш- тонсизнинг дадиги чупдан» каби мукобил вариантлари мавжуд булса-да, «Чапаев» (Дм. Фурманов) романи таржимасида бу им- кониятдан фойдаланилмасдан, бирликнинг сузма-суз «Угрининг дупписи ёнаяпти» тарзида номеъёрий угирилиши аслият маъно- сига мутладо алодаси булмаган сузлар йигиндисининг хосил бу- лишига олиб келган:

Горела на воре шапка, закатала-замучила Клычкова стыдо­бушка, не мог он с мужичками в смех, разговор вступить, а уехать тоже - куда теперь? - Ч, 88 // Угрининг дупписи ёняп- ти дегандек, Кличков уялганидан куп хижолат тортди, дехдон- ларнинг кулгили гапига аралашолмади, кетай деса - даёкда борсин? - Ч, 88.

Купгина бирликларнинг у ёки бу шаклда муайян маъно ва услубий вазифалар ифодаси учун ишлатилишлари улар мансуб булган тилларда меъёр дисобланадики, таржимада айни шакллар- нинг (компонентларнинг узига хос бирикувининг) садланишиги- на ифодаларнинг табиий жаранглашини, шакл ва мазмун уйдун- лигини юзага келтиради. «Булак» тушунчаси инглиз талида «а piece» дейилгани долда, ran бир булак данд дадида кетса «а lump» (a lump of sugar), нон дадида кетса «а slice» (a slice of bread), со-





вун хакида кетса «а cake» (a cake of soap) сузларининг ишлатили- ши инглиз тили учун меъёр хисобланса, узбекча «чакмок», «бур­да», «кулч.-», «юмалок» (бир чакмок канд, бир бурда нон, бир кулча ёки юмалок совун) сузлари мазкур инглизча сузларнинг контекстуал мукобилларидир. Жонли нуткда хушбичим кийим- нинг хамда бежирим кийинишининг «чакмок»ка, чиройли тикил- ган туфлининг «кошик»ка, басавлат ва бакувват отнинг «булут»- га ухшатилишининг тез-тез гувохи булиб турамиз:

A week or so later Drouet strolled into Fitzgerald and Moy’s spru­ce in dress and manner - SC, 108 // Неделю спустя Друэ, сияю­щий, одетый с иголочки вошёл в бар «Фицджеральд и Мой» - СК, 73 // Орадан бир хафта утгач, чакмокдай кийинган Друэ огзининг таноби кочганича «Фицджеральд билан Мойлга ки- риб келди - БКК, 78,

Русчадан кабул килинган «осьмушка» сузи «асмишка» шаклида вазн улчови (50 грамм) сифатида узбек тилида асосан «чой» сузига бирикиб келади (икки асмишка чой). Шунинг учун хам у русча матнда бошка сузга (нон) бирикиб келганда, таржи- мон гайритабиий ифода хосил килмаслик учун, «асмишка» сузи- ни ишлатмасдан, «чорак кадок ноннинг ярми» бирикмасига муро- жаат килган:

Туда помещалось как раз осьмушка хлеба, кусочек вареной воблы и несколько ложек супа - ХМ, III, 377 // Крряига чорак кадок ноннинг ярми, кайнатилган зигирча балик ва бир неча котик шурва сигарди - СС, III, 377.

Таржима бари бир тулаконли чикмаган. Муаллиф айнан чо­рак кадок ноннинг ярмини (50 грамм) эмас, балки тахминан шу хажмга '['угри келадиган бир бурда нонни кузда тутган эди. Бино- барин, таржимон узбек тилида фаол булмаган узундан-узок би- рикма урнига тилда доим кулланиладиган «бир бурда нон» би- рикмасидан фойдаланганда, таржима район укилар хамда компо- нентларнинг узаро бирикуви коидаси хам вазифавий яратилган бул ар эди.

Хулоса килиб айтганда, хар бир миллий тил меъёрлар йи- гиндисидан таркиб топтан экан, фикрнинг табиий еки гайрита­биий ифода этилиши санъаткорнинг ана шу меъёрларга кай дара- жада риоя килишига богликдир.

Баъзан таржимонлар аслиятдаги бирликларнинг ясалишла- ри ва компонентларининг узаро бирикишларини, жумлаларнинг курилишлари ва суз тартибларининг узича саклаб колиниши нули





би л ан таржима тили учун ет шаклларни хосил ки лад и л ар. Бу хол ифоданинг гайритабиий жаранглашига, х,атто куп холларда муал- лиф кузда тутган фикрнинг китобхонларга етиб бормай колишига олиб келади. Чунки хар бир бирлик узининг меъёр сифатида ка­бул килинган шаклида муайян маъно ва услубий вазифасн ифода- си учун кулланилади.

Муайян бир нарсани аташда халкдар асосан шу нарсанинг \ар хил хусусиятларига асосланар эканлар, бу жараёнга хар кайси халкнинг мустакил равишда ёндашиши ту фай л и нарса но ми тур- ли тилларда турлича семантикали сузлардан ташкил топтан була- дики, таржима жараёнида айни жихатнинг хисобга олинишигина фикрнинг меъёрий баёнини таъмин этади.

Аслият тилининг узига хос нуткий белгиларини таржима тилидаги мукобил воситалар билан алмаштирмасдан, уларнинг вазифаларини сузма-суз таржима ёрдамида кайта тиклашга ури- ниш асосан хеч кандай самара бермайди. Чунки мазкур бирлик- лар назарда тутилган вазифаларии уз шакл ва лексик таркиблари воситасидагина утай олганлари холда, айни омиллар узга тиллар­да зарурий услубий самара ярата олмайди.

Узлари мансуб булган халкдар тарихи, хар хил афсоналари, урф-одатлари, диний, сиёсий ва эстетик карашлари асосида пайдо булган миллий хусусиятли бирликларни мазкур асослар заминида пайдо булган экви вал ентларга эга бул маган тилларга мо^дий жи- хатдан аник таржима килиш ижобий натижа бермайди: бирлик асосида ётган изох таржима тили вакилларига тушунарли булма- ганлиги сабабли, хосил булган бирикма аслият маъносини китоб­хонларга етказиб беришга ожизлик кила ди.

Тилларнинг мустакил тарихий тараккиет жараёнини бошла- ридан кечиришлари муайян маъно ва услубий вазифалар ифодаси учун кулланиладиган турли тиллар фразеологии бирликларинипг куп холларда турлича лексик таркиблардан иборат булиб колиш- ларига сабаб булар экан, бундай бирликларни бир тилдан иккин- чи тилга мавжуд мукобил вариантлари ёрдамида угирмасдан, моддий жихатдан аник таржима килиш камдан-кам ижобий нати- жага олиб келади, чунки хосил булган бирикмаларнинг манти- кий-тарихий асосдан холи булишлари уларнинг назарда тутилган маъно ва вазифаларии тил меъёри йул куядиган даражада акс эт- тиришларига монелик килади.



4. Грамматик меъёрлар ва
таржима


Нутг маданиятининг мухим омилларидан бири нуткнинг грамматик жихатдан пухта ва тугри булишидир. Бу хол, биринчи навбатда, тилнинг адабий, шу жумладан, грамматик меъёрларини пухта узлаштириб олиб, нутк курилишининг грамматик шаклла- рини тугри туза билишни талаб этади.

Грамматик меъёрларга риоя килиш, аввало, жумла шаклла- рини яхши билиш ва улардан мохирона фойдаланишни, сунгра жумладаги узак, негиз ва кушимчалар урталаридаги муносабат- ларнинг тугри булишини, эга ва кесимнинг узаро мослигини, ик- кинчи даражали булаклар хусусиятларига яхши эътибор берили- шини хамда суз тартибининг коидага мувофик булишини талаб этади.

Таржима тили жумла курилиши коидаларига риоя килмас- дан, аслият тили таъсирига берилиб, матн таркибига она тили меъёри даражасида булмаган ифода воситаларини киритиш хам таржима сифатини тушириб юборади,

Тиниш белгилари жумлаларнинг тугри тузилиши ва улар- даги фикрнинг аник ифодаланиши учун хизмат килар экан, улар- нинг фикр максадига мувофик куйилиши хам муайян матндаги фикрни ёзувчи баён этганидек тушуниш имкониятини бсради.

Хар бир тилнинг узига хос хусусиятларга эга эканлиги ас- лиятда фойдаланилган грамматик шаклларни таржима тилига кур-курона кучиришни эмас, балки улар воситасида ифода этил- ган фикрларни мукобил шакллар ёрдамида вазифавий кайта тик- лашни такозо этади. Таржима амалиётига шу нуктаи назардан ён- дашилгандагина таржима тили да аслиятдаги грамматик шакллар- га мое курилишли воситаларпинг йуклиги уз ахамиятини йукота- ди. Бинобарин, икки тил шаклларининг ухшашлиги таржимада расмий хусусият касб этади.

Тил маданиятига риоя киладиган, диди баланд бадиий ижод сохиблари юксак савияли асарлар ва таржималар яратиб, адабий тилдан саводли фойдаланишнинг ажойиб намуналарини намойиш килмокдалар. Аммо катор аслият, айникса таржимавий асарлар тилини кузатиш айрим каламкашларнинг адабий тил им- коният ва меъёрларидан баъзи холларда унумли ва уринли фой- далана олмаётганликларини курсатмокда. Улар факат лексик ва услубий чалкашлик ва гализликларгагина эмас, балки тилнинг грамматик конун-коидаларига амал килишда хам купгина хато-





ликларга йул куймокдаларки, бу камчиликлар нуткнинг конуний- табиий жарангдорлигини бузишдан ташкари, маънонинг нотугри, баъзан мутлако карама-карши холда, талкин этилишига хам сабаб булмокда. Тожик адиби Фотех Ниёзийнинг «Вафо» романи тар- жимасидан иккита мисол келтирамиз. Уларда зарурий тиниш бел- гиси - вергулнинг тушириб колдирилиши муаллиф фикрининг уз!ача, чалкаш талкинига олиб келган. Аслиятга мувофик асар- нинг бош кахрамони Сафар дусти Дадабойга мурожаат килиб, унинг Сталинободда эканликларида булинма командирига айтган гапи эсида бор-йуклигини сураса, таржимада «Дадабой» сузидан кейин куйилиши лозим булган вергулнинг тушиб колиши маъно- ни чалкаштириб юборган: Сафар Дадабойнинг узидан «Дадабой- ни эслай оласанми» деб сураётгандай булиб колган ва жумланинг кейинги кисми мазкур фикрга ёпишмай, мантикий богланиш йу- колган:

Дадабой, дар хотир дорй, рузе аз рузхое дар цисми точи кии Сталинобод буданамон бо команд при отделениям Даврон гуштин гирифта, ба таънаи вай, «мардро дар майдон бин» гуф га буди? - В, I, 364 // Дадабой эсингдами, кунларнинг би- рида Сталинободда тожик кисмида эканимизда булинма ко- мандири Даврон билан кураш тушганингда унга «мардни май- донда кур» деган здинг-а? - В, I, 317.

Лейтенант Осьмухин Сафарнинг он ас ига:

Курпачаро гундошта монед, аз ин либосхои чангу лойолуд чиркин мешавад - В, I, 113.

деган экан, у узбекча таржимадан англашиладиган «чанг-чунг, лой ёпишган кийимларимиз курпачангиздан кир булади» деган маънони эмас, балки, аксинча, «чанг-чунг, лой ёпишган кийимла- римиздан курпачангиз кир булмасин» каби фикрни баён этмокчи эди. «Кир булади» бирикмасидан олдин куйилиши лозим булган вергулнинг тушиб колиши маънони аслиятдаги фикрга кара.ма- карши килиб куйган.

Курпачаларни йигиштириб куйинг, чанг-чунг, лой ёпишган кийимларимиз кир булади - В, I, 94.

Кушимчалар уз вазифалари жихатидан мукаррар меъёрлар- га эга эканликлари туфайли жумла таркибидаги сузларнинг узаро ал ока-му нос абатга киришларида улар мухим роль уйнайдилар, Шунинг учун хам нутк маданияти кушимчаларнинг ишлатилиш меъёрларига хам катьий риоя килишни талаб этади. Уларда н уринсиз фойдаланиш эса жумла таркибидаги сузлар орасидаги





муносабатнинг номеъёрий холатга учрашига, окибагда ифода- нинг дагал, гайритабиии жаранглашига сабаб булади. Гап узбек тилидаги баъзи келишик кушимчалари хакида борадиган булса, охирги пайтларда баъзан, грамматика коидасига зид холда, карат- кич келишиги кушимчасининг тушиб колиш холатига дуч кели- надики, айни кушимчанинг нуткда иштироки хатто услуб гализ- лигига олиб келади. Худди шундай, айрим контекстларда коидага мувофик зарур ту шум келишиги кушимчасининг ишлатилмасли- ги хам нутк маданияти меъёрига айланиб колган. Зеро, хеч ким «Ок туя курдингми?» ибораси урнига куйидаги мисол таржима- сидагидай «Ок туяни курдингми?» демайди:

  • Уштури сафед диди?

Ман жавоб медодам:- Не - СЦМ, 125.

  • Ок туяни курдингми?и

Мен жавоб бсрардим: Йук - ЁТ, 125.

Худди шундай, узаро сухбатларда «шахар курган йигит», «дастурхон курган киши» каби бирикмалар ёрдамида юзага кела- диган гаплар хам тушум келишиги кушимчасисиз таъсирлирок жаранглайди.

Кесимнинг мажхул даражада келганида эганинг бош кели­шиги урнига тушум келишиги шаклини кабул кил и ши эта билан кесим уртасидаги мослашувга путур етказади. Эта тушум кели­шиги кушимчасини кесим аник даражада ишлатилгандагина ка­бул килади. Бинобарин, куйидаги мисоллар таржимасида келти- рилган грамматик шаклни узбек тили меъёри кабул кила олмайди:

  1. Вы совершенно напрасно произносите эти слова... Язык дан человеку для вознесения жалоб... - Вр, 6 // Бу гапларингиз мутлако ортикча... Одамга тилни арз-шикоят килиш учун бе- рилган... - Душ, 442.

  2. Баъд. аз кабули рапорти фармондехи саф, командиры кисми полковник Тополев, комиссар Кал о ¡вода ба назди машинам оро додашуда рафтанд - В, I, 121 // Саф комаидирининг ра- портини кабул килиниб булгач, кием командири полковник Тополев, комиссар Калонзода ясатилган машина олдига бо- ришди - ВЛ, 101.

Инглиз ва рус тилларида род туркумининг мавжудлиги ту- файли одамларяинг кайси жинсга мансублигини кишилик ол- мошлари воситасида фарклаш мумкин. Узбек тилида род турку­мининг йуклиги эса кишилик олмошларига бундай имкониятни бера олмайди. Масал ага илмий ёндашилмасдан, таржима бирлик-





ларнинг лугавий мувофиклиги асосидагина амалга ошириладиган булса, «he» ва «он» хам, «she» ва «она» хам узбекчага «у» тарзида угириладики, бундай холда (аслиятдаги жу млада хам аёл, хам эр- как киши назарда тутилиб, улар кишилик олмошлари ёрдамида курсатилган булса) «у» аёлни эркакдан фарклай олмай колади, натижада, китобхон олдида «ким кимни», «ким кимга» деган хак- Л1 саволлар кундаланг булади. Айрим таржимонлар масаланинг бу даражада нозик эканлигига эътибор бермасдан, баъзан персо- нажларнинг кайси жинсга оидликларини китобхонларга етказиб бера олмайдилар. Аммо аксарият таржимонлар масалага илмий- ижодий ёндашганлари холда, купинча кишилик олмошларини пер- сонажларнинг номлари ёки фамилиялари билан алмаштириб жинс фаркини яратадилар:

Он идёт к двери, она за ним - ВС, 447 // Епихидов эшикка го­мон юради, Варя унинг кетидан боради - Ол, 408.

Сонларнинг асосий хусусиятларидан бири шундан иборат- ки, улар саналадиган отларгагина бирикиб, микдор тушунчасини англатиб келадилар. Саналмайдиган отларнинг микдор тушунча­сини акс эттирмасликлари туфайли уларга сонлар бирикмайди, балки сонлар айни отларнинг хажм ва вазнини билдирувчи суз- ларга кушилиб ишлатилади (бир юмалок совун, икки асмишка чой, уч кадок мой, турт шиша ёг). Бинобарин, куйидаги мисол таржимасида одамларнинг аслиятдагидек ярим дюжина - олти шиша эмас, балки олтита (ярим дюжина) вино олиб шахар ташка- рисига чикканликлари аклга сигмайди, чунки суюкликдан иборат булган винони идишсиз санаш мумкин эмас:

Взяли с собою целые груды всяких булочных изделий, гро­мадные запасы холодной телятины; было и с полдюжины бу­тылок вина - ЧД, 210 // Узлари билан тугун-тугун хар хил булка нон, бир талай яхна гушт олишди; ярим дюжина вино хам олишган зди - НКХ, 215.

Таржима амалиётида риторик сурок шаклидан нотугри фой- даланиш холлари хам тез-тез учраб туради. «Фома Гордеев» (А. М. Горький) асари таржимасидан келтирилган куйидаги мисолда:

Ужасный человек! Сколько он натворил за эти годы диких вы­ходок... Сколько прожил денег! - ФГ, 427 // Дахшатли одам! Шу йиллар ичида у иске вахшиёна киликлар килди... Кднча- дан-канча пулни совурди - ФГ, 260.

риторик сурокнинг бир куриниши булмиш сурок-инкор шакли воситасида тасдикни хиссий тарзда ифодалаш имконияти, кейин-



ги икки жумладаги кесимларнинг инкор урнига булишли шаклда


ишлатилиши туфайли, йукка чи кари л¡ан. Жумлаларнинг охири


«... у не-не вахшиёна киликлар килмади. Канчадан-канча пулни
совурмади» тарзида берилганда, фикр аслиятдагидек хиссий тарз-
да, ифодали ва таъсирли баён этилган буларди.



Таржима жараснида жумла таркибидаги с уз л ар н ин г уза[


муносабатга киришиш ва мослашиш холатларини хам хис


ОВД


га


олиш зарур. Купинча жУмла таркибига маънони кучайтирувчи


ёки узгартирувчи битта сузнинг киритилиши маъно ташувчи ком- понентларнинг грамматик шаклларини узгартиришни талаб эта- ди. «Чолидуши» романи таржимасидан келтирилган ушбу жумла:


Babasi zaten olcki QO^uklara bakniaktan aciz- Q, 116// Отаси на- риги болаларини зурга боколмайди-ю... - Чоя, 193.


таркибига «зурга» равишининг киритилиши кесимнинг таржима- дагидек инкор шаклда эмас, балки булишли шаклда (боколади-ю) келишини талаб килади. Чунки «бокиш кийинчилиги» маъно бел- гиси «зурга» сузида мужассам булиб, уни яна кесимга хам синг- дириш муаллиф кузда тутган маънога кдрама-карши фикрнинг пайдо булиб колишига олиб келган. Кесимнинг инкор шакли жумла таркибида «зурга» сузининг булмаганидагина узини ок- лайди (Отаси нариги болаларини боколмайди-ю...).

Жумлалар гаркибларидаги грамматик мазмунга зга компо- нентларнинг узаро мослашуви гапнинг грамматик жидатдан туг- ри булиши хамда табиий жаранглашининг асосий сабабларидан бири хисобланадики, бу мослашув, факатгина ran булаклари ора- сида эмас, балки хар кайси ran булаги шакллари уртасида хам мавжуд булиши шарт. Гап феъл (ran таркибида - кесим) замонла- ри хакида кетадиган булса, хар кайси замой бир нечтадан шаклга эга булиб, бу шакллар иш-харакатнинг турли хил хусусиятда на- моён булишини курсатади. Бинобарин, бир хил хусусиятли хара- катнинг (агар жумла таркибида бирдан ортик кесимлар мавжуд булса) хар хил шакллар воситасида бери л и ши нафакат аслиятдаги


жумлада мужассамлашган харакат хусусиятининг неадекват тал-


кинига, балки таржима тили учун нотабиий ифоданииг юзага кс-


лишига хам олиб келади. А. М.


Горький «Болалик» асарида б





о-


сининг бувисига ташланиб, уни ура бошлаган пайтидаги бувиси-


нинг холатини куйидагича тасвирлар экан:


... не защищаясь, нс отталкивая его, она говорила: «Ну, бей, бей, дурачок! Ну, на, бей! - Д, 313 // ... бувим на узини химоя





кил ар ва на уни итариб юборди: «Уравер, ахмок, уравер! Ма­на, ур» - дер эди халос - Б, 156.

таржимадаги «х,имоя кил мок» ва «итариб юбормок» кесимлари замой шакллари эътибори билан бир-бирларига мое эмас: бирин- чиси утган замон давом феъли, иккинчиси эса утган замон ноаник фс'или шаклларидадир. Вахоланки, икки холда хам утган замон ноаник феъли ишлатилиши лозим эди. Чунки контекстга муво- фик давомли булмаган, яъни маълум вакт мобайнида юз бермаган харакат кузда тутилмокда.

«На... на» инкор богловчиси иштирокида тузилган жумла- ларнинг адабий тил мсъёрига тугри келиш-келмасликларини тар- жима амалиети мисоллари асосида куриб чикиш хамда уларни умумлаштиришнинг путь, маданияти меъёрларини хамда таржи- манинг савиясини белгилашда ахамияти катта. Чунки таржимон- лар бу масалага амалий жихатдан турлича ёндашмокдаларки, уларнинг хак-нохакликларини факат илмий мушохадагина хал килиб бериши мумкин. Гап шундаки, инкор богловчиси унсурла- ри (на) богланган кушма ran булакларининг бошида такрорланиб келиб, ифодага инкор маъно бахш этади. Бундай холда жумла- нинг кесими феълнинг булишли шаклида ифодаланади. Чунки, жумлада инкор богловчисидан ташкари яна кесимнинг хам бу- лишсиз шаклда кулланилиши инкорни инкор килишга олиб кела- дики, бу инкор богловчиси жумла маъносига зид ифодани ву- жудга келтиради. Мазкур богловчининг инглиз (neither... nor) ва рус (ни... ни) тилларидаги мувофик вариантлари иштирокидаги жумлалар курилишига назар ташланса, инглизча жумла хам, уз­бек тилидаги сингари, кесимнинг булишли шаклда келишини та- козо этса, русча жумланинг кесими инкор шаклда ишлатилади. Бу эса айни тил учун меъёр хисобланади. Шуни хам айтиш керак- ки, инглизча богловчи рус ва узбек тилларидаги эквивалент ари- га нисбатан кам кулланилиб, унинг вазифаси катор холларда бошка инкор маъносини аиглатадиган воситалар, хатто «and» би- риктирув богловчиси ёрдамида хам ифода этилади.

Инкор богловчили жумлалар узбек тилига, коидага зид хол­да, катор холларда кесимнинг булишсиз шаклда ишлатилиши ор- кали нотугри угирилади:

1. ... and how Mowgly was now reasonably safe against all ac­cidents in the jungle, because neither snake, bird, nor beast would hurt him - M, 29 // ... и теперь Маугли не грозит никакая опасность в джунглях: ни змея, ни птица, ни зверь не станут вредить ему - Мауг, 31 //... энди чангалзорнинг на илонлари,





на паррандалари ва на хайвонлари Мауглига бирон зиён-зах- мат етказолмаслигини таъкидлади - Мауг, 36.

2. Не would not go for thee nor for any man - PP, 135 // He стал бы он никуда бегать ни ради тебя, ни ради любого другого человека - ПН, 125 // У на сен, на бошка одамнинг буюрга- нини килмас эди - ШГ, 139.

Кесимнинг булишсиз шаклда ишлатилиши натижасида тил маданиятининг бузилиб, назарда тутилган маъно ва вазифанинг тикланмай колишига эса, бизнингча, айни тиллардаги инкор бог- ловчилари компонентларининг богловчилик вазифасидан ташка- ри, алохида холда умуман инкор маъносини ифодалаш вазифаси- да фойдаланилмаслиги, бинобарин, тилнинг фаол бирлиги эмас- лиги туфайли, богловчи компонентидаги инкорни англатиш ху- сусиятининг купчилик калам сохиблари кузига бирдан ташлан- май, шунчаки бир умумий мазмунга таъсир этмайдиган ёрдамчи воситадай туюлиши сабаб булса керак. Кисман узбекча жумла- ларнинг куш инкорли булиб колишига таржимонларнинг русча жумлалар шакллари таъсирига берилиб кетишлари натижаси, деб караш хам мантикан тугридай куринади. Аммо тажрибали ва ма- лакали узбек санъаткорлари богловчи вазифасини тугри тушуниб хамда уз тили меъёрини яхши хис этиб, масалани ижобий хал килмовдалар. Турк ёзувчиси Ратод Нури Гунтекиннинг «Чолику- ши» романини узбекчага угирган иктидорли таржимон Мирзака- лон Немоилий богловчи маъносини тугри англагани ва уз тили имкониятидан усталик билан фойдалангани холда, асарда учра- ган унлаб инкор богловчили жумлаларни адабий тил меъёри дои- расида таржима килганки, уни хатто туркча жумла кесимининг булишсиз шаклда келиши хам чалгитмаган:

Kendimden ne bir isyan, ne de bir damla gozyasi ilave etmek iste- miyorum Q, 285 // Узимдап на бир эътироз сузи ва на бир томчи куз ёши кушаман - Чол, 353.

Аммо аслиятдаги жумлада инкорни акс эттирувчи «hiepbir zaman» бирикмасининг мавжудлиги М. Исмоилийни хам чалгит- ган. У жумладаги «ёктирмок», «хохламок» ва «карамок» кесимла- рини, коидага мувофик, булишли шаклда ишлатган-у, жумлага булишсиз шакл ва мазмунга эга булган «хеч качон» бирикмасини киритиб, бари бир, яна узбек тили меъёри кутара олмайдиган куш инкор хосил килиб куйган:

Ben onu hif^bir zaman ne begendim, ne istedim, ne de baska turlii bir his duydum - (Д 99 // Мен уни хеч качон на ёктирдим, на





хохладим ва унта нисбатан бошка бирок хис билан карадим - Чол, 119.

Жумлада узаро ковушмайдиган, бир-бирига зид икки ин-
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25


написать администратору сайта