Главная страница

Мусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари


Скачать 457.14 Kb.
НазваниеМусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари
Дата26.05.2022
Размер457.14 Kb.
Формат файлаdocx
Имя файлаmusaev_k_udrat_tarzhima_nazariyasi_asoslari.docx
ТипДокументы
#550124
страница23 из 25
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25
корн и хосил кипит йули билан ифодани мантиксиз ва грамматик коидага хилоф холга келтиришдан кура, мае ал ага ижодий ёндо- шиб, баъзан ин кор богловчисини бириктирув богловчиси (хам... хам) билан алмаштириш имкониятидан фойдаланиш хам зарур, Бу нарса, хусусан, куйидаги мисол таржимасида жуда мухим эди:

... думал Левин, шагая по пыльной дороге, нс замечая ни жа­ру, ни усталости и испытывая чувство утоления долгого стра­дания - АК, II, 390 // ... Левин на жазирамани ва на чарчагани- ни пайкамай. узок вактлардан бери тортиб келаётган изтироб- ларининг хотима топганини хис этиб, чанг Йулда шу хил уйла- ниб борар эди - АК, II, 454.

Киёсланг: Левин жазирамани хам, чарчаганини хам пайкамай, узок вактлардан бери тортиб келаётган изтиробларининг хо­тима топганини хис этиб, чанг йулда шу хил уйланиб борар эди.

Узбек тилида инкор богловчили куптма гапнинг кесими бу- лишсиз шакдда келадиган холатлар хам мавжуд. Бундай пайтлар- да, одатда, кесим олдида кушма ran булаклари таркибида инкор килннган фикр инкор шаклга эга «хеч нарса», «хеч бир», «хеч кандай» каби бирикмалар билан бир карра хулосаланиб, сунгра жумла охирида кесим булишсиз шаклда ишлатилади. Шу тарика кушма ran булаклари таркибида инкор килиб келинаётган фикр ифода охиридаги инкорлар воситасида тасдикланади:

Говорил он спокойно, и ни звук его голоса, ни возня мальчика на скрипучем стуле, ни шарканье ног бабушки, - ничто не на­рушало памятной тишины в сумраке кухни, под низким закоп­ченным потолком - Д, 263 // Бобом шошмасдан, пинагини бузмай гаиирарди, лекин на унинг овози, на гижирлаган кур- сида утирган боланинг безовталаниши, на бувимнинг шипил- лаган оёк товуши - хеч нарса бу не босган пастак коронги хо- надаги огир сукунатни бузмасди - Б, 27.


Одамлар уртасида муомала-муносабатнинг «сен» ва «сиз»


сингари му


жаат меъёрлари мавжуд булиб, уларнинг хар хил


миллатлар фарзандлари лафзида узига хос тарзда ишлатилиш ко-


нун-коидаларини аниклаш факат киёсий грамматика ва услубият учунгина эмас, балки таржима амалиёти учун хам катта ахамият касб этади. Бу олмошларнинг жахоннинг купчилик тилларига хос асосий вазифаларидан бири шундан иборатки, «сен» купрок кат-





таларнинг кичик ёшдаги шахсларга, «сиз» эса кичикларнинг ёши улуг кишиларга мурожаат килишларида ишлатилади. Аммо айни олмошлар узлари мансуб булган тилларда яна катор узига хос кулланилиш хусусиятларига эгадирлар. Масалан, хозирги инглиз тилида мазкур олмошларнинг фадат «сиз» (you) шаклигина мав- жуд булиб, кадимги инглиз тилида ишлатилган «сен» (thou) шак- ли янги инглиз тили даврида (асосан, охирги уч асрда) факат ху­до, пайгамбарлар ва баъзан киролларга мурожаат килганда кулла- нилади. «Сен» олмошининг кейинги хусусияти рус ва узбек тил- ларига хам хос булганлиги сабабли, Америка ёзувчиси Марк Твеннинг «Шахзода ва гадо» повести персонажининг хукмдорга мурожаатидаги «сен» (thou) олмошининг лугавий эквиваленти воситасида талкин этилиши адекват жаранглаган:

Thou art good to me that am unworthy, о mighty and gracions lord; that in truth 1 know - PP, 36 // Ты добр ко мне, недостой­ному, о могущественнейший и милосердный государь, это поистине так - ПН, 27 // Сен менга мехрибонсан, аммо мен муносиб эмасман, эй мархаматли, мурувватли подшохим, бун­та шак-шубха йук - ШГ, 29.

Рус тилида одамлар бир-бирларини ядин олганларида «ты» (сен) деб мурожаат киладилар. Бундай пайтда уртадан одатда «вы» (сиз) оркали ифода этиладиган расмий, такаллуфли муноса- бат кутарилиб, унинг урнини самимият, дустона муомала эгал- лайди. Н. В. Гоголнинг «Улик жонлар» романида Тентетников- нинг генералга айтган мана бу сузлари фикримизнинг далили бу- ла олади:

Генерал, илтифотингиз учун ташаккур билдираман. «Сен» деб сузлаш билан сиз мели калин дуст тутинишга ва мени хам сизга «сен» деб сузлашга даъват этяпсиз-УЖ, 335.

Ёшларида катта тафовут булган кишилар хам, агар улар бир-бирларига ядинлик сезсалар, купинча сенсирашиб гаплаша- дилар;

Иккаловининг ёши бир-бириникидан анча фарк килса-да, улар сенсирашиб гаплашишарди - Тир, 193.

Эр-хотинлар хам, ота-она ва болалар хам бир-бирларини хурмат килмасликлари туфайли эмас, балки нихоятда ядинликла- ри боисидан сенсирашадилар. Жумладан, онасига кучли хурмат ва эхтиром юзасидан «сиз» деб мурожаат киладиган Павел Вла­сов (А. М. Горький. «Она») унта «... факат мехри суйган вактлар- дагина «сен» деб мурожаат кил ар ди» (О, 54).





Якин одамлар орасида «сен» урнига «сиз» олмошининг иш- латилиши эса купрок муносабатнинг расмий, носамимий, х,атто совук оханг касб этишига олиб келади. Масалан, хотини Анна- нинг (Л. Н. Толстой. «Анна Каренина») харакатларидан норози булган Алексей Александрович унга ёзган мактубида сен деб му- рожаат килишдан, яъни мактубини самимий охангда битишдан узини тияди. Аммо этика меъёри унга эр-хотин уртасида ишла- тилганда совук эшитиладиган «сиз» сузини куллашга хам йул куймайди. Шунинг учун хам «у рус тилидаги сингари совук туюл- майдиган «сиз» олмошини ишлатиб, французча сзади» (АК, I, 365).

Яна шу романда хикоя килинишича, Степан Аркадьичнинг уз хотини Доллига хиёнат килганлиги учун эр-хотин ораларидаги муносабат нихоятда совуклашнб кетади. Жигибийрони чивдан Долли эрига «сен» сузини раво курмасдан, уни сизлай бошлайди. Аммо бир кун:

Долли эрини сенсираб гапирди, шунинг учун Степан Арка­дьич унга миннатдорчилик билан караб. хотинининг кулини ушлаш ниятида якинлашган эд и, Долли жирканиб узини торт- ди ЛК, I, 16.

«Сен» олмошининг эслатилган вазифаларни утаб келиши тожик ва катор туркий тилларда хам кузатилади. Жумладан, ко- зок, татар, турк ва тожиклар орасида ота-она ва болалар, эр-хо- тинлар, якин ёр-биродарларнинг бир-бирларини аксарият сенси- рашларининг гувохи буламиз. Масалан, «Чоликуши» ром анида хам «сен» унашияган ёшларнинг бир-бирларига якинлигини бил- диради:

  • Шу ерда бир оз утирсак капай булар экан, Фарида? - деди.

  • Ихтиер сенда, - дсдим. Унашилганимиздан кейин уни би- ринчи марта сенсирашим эди - Чол, 91.

Бирок узбек тилида зикр этилган холатларнинг хам мае и «сен» эмас, балки «сиз» олмошидан фойдаланишни талаб килади. Мазкур уринларда «сен» олмоши якинликни, самимий л икни бил- дирмэйди, аксинча, муомалага совук. бетакаллуф оханг бахш эта- ди. Лекин мазкур фикр, жумладан, русча «ты» олмошининг хам- ма вакт ижобий муносабат ифодаси учун хизмат килишини анг- латмайди. Бу сузнинг салбий муносабат баёни учун ишлатилиш вазифаси хам кенг тар калган булиб, айни хусусияти билан жуда куп нуткий вазиятларда узбекча «сен» олмошининг вазифавий эк- виваленти була олади. Масалан, А. П. Чеховнинг «Олтинчи ра- камли палата» хикоясида тасвирланишича, Михаил Аверьянич





кейинги пайтларда нихоятда куполлашиб кстиб, хатто ёши улуг- лиги туфайли хурмат юзасидан «вы» дсб мурожаат килишга ло- йик булган кексаларни хам «ты» дея бошлайдики, таржимада уз­бек санъаткорининг хам «сен» олмошидан фойдаланиши персо­наж хусусиятидаги салбий жихатни тугри чизиб беради:

... лакеям всем без разбора, даже старикам, говорил «ты» и, осердившись, величал их болванами и дураками - П№6, 266 // ... хизматкорларининг хаммасини, фарк килмай, хатто кекса­ларни хам сенсирайди, жахяи чиккудай булса уларни эси паст, ахмод деб атайди - ОНП, 239.

Аммо рус тилида баъзан яхши таниш булмаган, хатто би- ринчи марта учрашилаетган ёши катта одамга хам, муносабат- нинг бетараф (на салбий, на ижобий) булишига карамасдан, «сен» деб мурожаат килинадики, бу купол ва хурматсизликдай туюл- майди. А. М. Горькийнинг «Изергиль кампир» асарида кампир хикоясини тухтатиб чукинар экан, вокеани тезрок охиригача би- либ олишга ошиккан лирик кахрамон - А. М. Горький уни шоши- ради:

Ну, отправилась ты в Польшу...- подсказал я ей - СИ, 86 // Хай, шундай килиб, Польшага хам кетдинг..деб лукма сол- дим - ИК, 37.

еки комендант Мересьев билав Петровни (Б. Полевой. «Чин ин- сон хакида кисса») тунаш учун бир кампирнинг уйига жойлашти- риб кегади, Бундан норози булган кампирнинг ётган жойида ха- деб тунгиллайвериши жигига теккан Мересьев унга мурожаат ки­либ бундай дсйди:

Бабка, хватит ворчать, слезай, есть будем, ну? - ПНЧ, 264 // Кампир, булди, куп вайсама, кел, бирга овкат киламиз, кани келасанми? - ЧИХ, 343.

Куриниб турибдики, бу мисоллар ва уларнинг таржимала- рида кексаларга «сен» дсб мурожаат килиняпти. Бундай холга рус тили меъёри пул куя олган булса, узбек тили меъёри бундай ход­ни хазм кила о л май ди. Бинобарин, келтирилган таржималарда мурожаат вазифаси нотугри талкин этилган: узбекча жумлаларга кура ёшлар кексаларни «сиз» урнига «сен» дейиш нули билан уларга купол, хурматсизларча муомала килмокдалар.

Шундай килиб, узбекча «сиз» олмоши, агар масалага нутк- нинг адабий-маданий нуктаи назаридан ёндошилганда, хурмат, эъзоз-икром, якинлик, самимийлик ифодаси учун хизмат килади- ган восита булиб, бу суз факат эр-хотиннинг бир-бирига, бола-





ларнинг ота-оналарига \амда ёшларнинг катталарга мурожаати- дагина эмас, балки ёшда тафовут килмайдиган ёр-биродарлар ур- тасида хам, олий мактаб укитувчиларининг талабаларига, хатто гох,о катталарнинг ёш болаларга мурожаатида хам кулланилади. «Сиз» олмошининг ушбу хусусияти унинг нуткда ишлатилиш ва- зифаси жихатидан катор тиллардаги лугавий эквивалентларидан фарк килишини курсатадики, бу хол таржима жараёнида, олмош- ларнинг лугавий уйгунликларидан ташкари, яна вазифа жихати­дан бир-бирларига мос келиш-келмасликларига хам зътибор бе- ришни талаб килади,

Л. Батнинг «Хдёт бустони» повести персонажлари рус ти- лида узларига якин одамларга «ты» деб мурожаат килсалар, уз- бекча таржимада унинг вазифаси «сиз» олмоши орка л и адекват талкин этилган. Зотан, хамма вакт огзидан бол томиб турадиган, одоб ва фаросат тимсоли Навоийнинг жангчи йигит Мусабекни ёки хизматкори Хошим бобони узбек тилида аслиятдагидек «сен» дсйиши мумкинмиди?!

Значит, ты заночуешь в Герате? - снова обратился Навои к Мусабеку - СЖ, 231 // Демак, Хиротда тунарсиз? - деб Муса- бекка мурожаат килди Навоий - \Б, 263.

Ёши катта шоир ва олим Абдукаримнинг ёш йигитча Наво- ийга рус тилида «ты», узбек тилида «сиз» деб мурожаат килиши хам жуда эътиборталаб мисол булиб, юкорида баён этилган фик- римизни тасдиклайди:

Может быть, ты закончишь, Алишер? - СЖ, 35 // Алишер, балки бу ёгини сиз айтиб берарсиз? - 39.

Аммо хар кайси тил олмошларининг мазкур хусусиятлари- ни хисобга олмаслик «Чоликуши» романи таржимасида талаба- нинг уз муаллимасига «сен» деб мурожаат килишига олиб кел- ганки, узбек одоб меъёри нуктаи назаридан, бу хол мутлако аклга сигмайди:

Sana Ustanbullu yence derim, cestane ceti riven rim, agam senin boynuna altinlar takar - C, 147 // Сени истамбуллик келин ойи дейман. Сенга каштанла^ олиб кслиб бераман. Акам буйнинг- га тилла маржонлар такали - Чол, 178.

Ёки, эрталаб урнидан тажанг булиб турган Яков Лукичдан (М. Шолохов. «Очилган курик») хотини:

Что это с тобой, отец, ныне подеялось? С левой ноги встал или плохие сны снились? - ПЦ, II, 14 // Бугун сенга нима бул-

f





ди, отаси? Чап ёнбошинг билан турдингми ёки ёмок туш ку- риб чикдингми? - ОК, И, ¡6.

деб сурагая экая, персонажнинг аслиятда эрини сенлаши эриш, купол туюлмагани холда, таржимада олмошнинг иккинчи шахе бирликда ишлатилиши вазифавий уйгунликни таъминлай олма- ган, Чунки узбекларда хотиннинг эрга - рузгор бошлигига «сеи» деб мурожаат килиши уз хаёт йулдошини мснсимай, унга нисба- тан дагал муносабатда булишини билдиради. Бирок эрнинг хо- тинни «сен» дейиши гайритабиий ва купол эшитилмайди. Холбу- ки, купчилик кишилар хотинларига «сиз» урнига «сен» тарзида хам мурожаат киладиларки, муомала мсъерининг бундам икки хил куринишга зга эканлиги одам л ар кулогига сингиб кетган.

Узбекчага рус тили оркали угирилаётган асарлар таржима- ларида олмошлар вазифаларини талкин этиш хусусида катор ха- толикларга йул куйилмокда. Бунга, албатта, воситачи тилгина эмас, балки уз масъулиятларига илмий-ижодий ёндаша олмаётган таржимонлар хам гунохкордирлар. Гап шундаки, баъзи хорижий ва кардош тилларда, жумладан, хотин эрга, фарзанд ота-онага «сиз» деб мурожаат килади. Бу тилларнинг бирортасидан асар утираётган рус таржимони уз тили меъёридан келиб чиккани хол- да, аслиятдаги «сиз»ни «сен»га айлантириш йули билан адекват- ликка эришиши мумкин. Аммо уз урнида узбек таржимони харф- хурликка йул куяди, яъни русча «сен»ни уз тили маданияти талаб этган жойларда «сизяга узгартирмайди, натижада аслият билан узбекча матн уртасида вазифавий уйгунлик юзага ке л май ди. Ма­сал ан, Теодор Драйзер н инг «Бахти кар о Керри» романи таржима- сида меъёрий муносабат (ораларида со вук гап-суз утмаганда) пайтида хотиннинг эрни «сен» дейиши таржимонпинг ана шу масъулиятсизлиги окибатидир:

Have you made up your mind, George, when you will take your vacation? - SC, 224 // Ты уже решил, Джордж, когда ты воз- мешь отпуск? - СК, 167 // Сен бир фикрга келдингми, Жорж, отпускали качон оласан? - БКК, 176.

Аммо куп холларда таржимонлар масалага ижодий ёнда- шиб, олмошларнинг биринчи уринга лугавий эквивалентликлари- ни эмас, балки контекстда утайдиган вазифаларини хамда хар кайси тил анъаналарини куйганлари холда, аслиятга якин ифода- лар яратмокдалар. А. П. Чеховнинг «Ванька» хикояси кахрамони- нинг бобосига ёзган мактубида унга аслиятда «сен» (ты), узбек тилида «сиз» деб мурожаат килиши хам, «Вафо» (Фотех Ниёзий)





романи персонажининг онасига тожик тилида «сен» (ту), таржи- мада «сиз» деб жавоб кайтариши хам вазифавий адекватликни таъминлаган:

  1. Я буду тебе табак тереть, богу молиться, а если что, то секи меня как Сидорову козу - Ван, 152 // Мен сизга тамакингизни майдалаб бераман, намоз укийман, бирон айб килсам, итдай саваланг-Ван, 119.

  2. - Ба ту чй шуд, Сафар? Имруз ин кадар кушу хаелат паре- шон менамояд?

  • Хен, хушу хаёлам даржояш, оча, камтар монда шудам, ба ту хамин хел менамояд - В, I, 42.

  • Сенга нима булди, Сафар? Бугун эс-хушинг жуда паришон куринади?

  • Иуд, эс-хушим жойида, ойи, бир оз чарчадим, сизга шун- дай курингандирда - В, I, 35.

Сизлашнинг купчилик халклар, шу жумладан рус ва узбек халклари учун хам умумий вазифаси иззат-хурмат хамда расмий муносабат булиб, узбекча «сиз» олмошининг камрови русча луга- вий эквивалентиникига нисбатан анча кенг: рус тилида ифода из­зат-хурмат, ядинлик, самимийлик каби маъно белгилари касб эт- ганда, юкорида зикр этилганидек, «сизлаш»нинг урнига аксарият мурожаатнинг «сенлаш» усулидан фо й далани л ад и. Аммо русча «вы» олмоши, агар ифода салбий муносабатни акс эттирмаса, уз­бекча «сиз»нинг вазифавий мукобили «ты» ишлатиладиган кон- текстларнинг купчилигида, ахён-ахёнда булса хам, кулланилади- ки, бу китобхон кулогига гайритабиийдай эшитилмайди, балки катор холларда иззат-хурмат ва самимиятнинг кучлилигини бил- диради. Бу хусусда Н. В. Гоголнинг «Миргород» асари таржима- сидан келтирилган ушбу парча:

Бу чолу кампирларнинг бир-бирларига булган мехрибончили- гини курганда, кишининг хаваси кслмай колмасди. Бир-бири- ни сийлаб, сира сенсирамас, доим сизлашар: сиз Афанасий Иванович, сиз Пульхерия Ивановна деб сузлашар эдилар - Мир, 8.

хамда «Она» романи таржимасида Павелнинг онасига муомаласи хакидаги куйидаги сузлар гоят эътиборталабдир:

У онасини сизлаб гапирар ва «онажон» деб чакирар эди - О, 17.

Гап булакларини хамда содда гапларни боглаш учун хиз- мат киладиган узбек тилидаги «ва» богловчиси катор тиллардаги





л у гав ий эквивалентларига нисбатан жуда кам кулланилади. Бу хол, табиийки, назарда тутилган тиллардан узбекчага асар таржи- ма килиш жараёнида харфхурликнинг содир булиши эхтимолини келтириб чикаради. Аммо малакали таржимонларимиз она тили имкониятларидан унумли фойдаланганлари холда, аслиятда кул- ланилган «ва» богловчиси экви вале нтларини «ва»нинг узидан ташкдри, яна бошка богловчилар (купрок «хам», «ё», «у» (ю) юк- ламаси), хамда вергул воситасида талкин этиб, вазифавий адек- ватликни юзага келтирмокдалар. Бу борада таржимон Мирзака- лон Исмоилий тажрибаси айникса ибратлидир:

  1. Он проголодался и ел и пил с большим удовольствием и еще с большим удовольствием принимал участие в весёлых и простых разговорах собеседников - АК, И, 276 // Корни оч булгани учуй Левин зур иштаха билан еб-ичар, хамсухбатла- рининг шух, содца гурунгларига зур мамнуният билан ишти- рок киларди - АК, II, 319.

  2. Basimi kaldirdim ve bütün gozlerin baña baktigini górdüm - Q, 24 // Бошимни кутардим-у, хамманинг кузи мента тикилиб турганини кур дим - Чол, 27.

Хулоса килиб айтганда, таржиманинг грамматик жихатдан етук, умумхалк тили изданий ва меъёрий конун-коидалари асоси- да яратилган булишида аслият ва таржима тилларининг узларига хос грамматик хусусиятларини яхши узлаштириб олган, хар кай- си тил грамматик шакл ва меъёрларини пухта билган холда, би- ринчи уринга грамматик ходисаларнинг шаклларини эмас, балки вазифаларини ижодий тиклаш вазифасини куйиш хал килувчи ахамиятга эга. Чунки таржимада аслиятда мужассамлашган фикр таржима тили воситалари ёрдамида канта яратилади.

Таржиманинг адекват жаранглаши асосий гоявий-бадиий мазмунни очувчи лексик-стилистик воситалар вазифаларининг ижодий тикланишигагина эмас, балки хилма-хил грамматик хо- латларнинг хам нутк маданияти доирасида талкин этилишига, жумладан, тиниш белгиларининг фикр максадига мувофик куйи- лишига хамда кушимчаларнинг жонли нуткда ишлатилиш мсъёр- ларига кагьий риоя килган холда ишлатилишига хам богликдир.

Таржимон уз амалий фаолиятида дуч келадиган барча грам­матик холатларнинг хусусият ва шаклларини, жумла таркибидаги сузларнинг узаро муносабатга киришиш ва мослашиш холатлари- ни пухта билиши зарур, акс холда, тилнинг грамматик хамда ман- тикий меъерлари йул куя олмайдиган ифодалар вужудга келиб колиши мумкин.





Инкор богловчиси иштирокида тузилган жумлаларнинг адабий тил меъёрига тугри келиш-келмасликларини аниклаш ил- мий мушохада асосида иш куришни х.ам талаб килади. Чунки ай- рим таржи мон лари инг «на... на» богловчисинииг ин кор ни англа* тиш хусусиятини хис этмасдан ёки, хис этган таадирда хам, тар- жтма килинаётган жумлалар таъсирига берилиб кетиб, узбек ти­ли меъёри кутара олмайдиган куш инкорли жумлалар хосил ки- либ куйишлари туфайли, таржима амалиёти мисоллари хамма вак;т хам нутк маданияти меъёри хазм даражасида булавермайди. Бинобарин, таржима амалиетининг узигагина суяниб таржимавий умумлашмалар ясаш илмий асосдан холи хулосаларга олиб кели- ши мумкин.


  1. Таржима тилида мантик

Маълумки, хаёт нихоятда чукур мазмунга эга. Акс холда хеч бир мавжудот онгли ёки беихтиёр равишда унга интилмаган, уни севмаган булар эди. Хаётнинг бу кадар чукур мазмун касб этиши уни ташкил этадиган барча жабхаларнинг узаро мантикий богланишда эканлиги бил ан вобастадир. Жумладан, инсон хасти хам мантикий усиш ва узгаришдадир. Умуман хаёт тасодифлар- дан холи булмагани холда, купинча кишилар назарида юзаки, та- содифдай туюладиган хаёт вокеа-ходисалари асосида хам кону- ниятлар, мантикий богланишлар мавжуд. Демак, мантикийлик хаётий зарурат булиб, мантиксизликка йул куйилиши хаёт кону- ниятларининг сохталаштирилишига, бузилишига олиб келади.

Узаро мантикий богликлик инсон фаолиятининг барча жаб- халари катори фикр алмашиш куроли булмиш тил ходисаларига хам тааллуклидир. Тилда фойдаланиладиган хар бир лексик ёки фразеологии бирлик маълум коидалар асосида ясалишидан таш- кари, бошка бирликлар билан хам жамоа акл-заковати, мантикий тафаккурининг махсули сифатида намоён буладиган мавжуд ко- нун-коидалар асосида бирикади. Бу, коидага айланган тил меъёр- ларига риоя килмаслик тил маданияти ва анъанаси, шунингдек, ундаги мантикий бутунликнинг бузилишига олиб келади.

Умуман тил маданияти сингари таржима тили маданияти Хам, биринчи навбатда, тилнинг маданий меъёрларидан тугри фойдаланишни такозо этар экан, меъёрийлик деярли хамма вакт мантикийлик билан, чамбарчас боглик булиб, гохо муайян фикр





турли таржимонлар томонидан хилма-хил вариантларда баён эти- ладики, бу вариантларнинг баъзилари фонетик, лексик ва грамма­тик жихатлардан мантикий тугри тузилганликлари сабабли тил маданияти хазм даражасида булса, айримлари мантикий асосдан холи булганликлари ту файл и тил меъёридан, бинобарин, мада­нияти дан хам узок булади.

Хар бир баён этилган фикрда сузлар, суз бирикмалари ва жумлалар орасидаги узаро мазмуний богланиш изчил, тушунар- ли, ишонарли, безиддият булиши керакки, нуткнинг айни хусу- сияти уни тафаккур фаолияти билан бирлаштиради. Бас, шундай экан, уз навбатида тафаккурнинг узи хам изчил, ишонарли, зид- диятсиз булиши зарур. Бу хол мантикий бугунликни - тафаккур мантики билан нутк-тил мантикининг узаро богликлигини юзага келтирадики, нутк мантикининг бузилиши фикрнинг нотугри, гайритабиий баёнига, бинобарин, кишиларнинг бир-бирларининг фикрларини тугри, силлик холда кабул кила олмасликларига олиб келади.

Узбек таржима мактаби намояндалари кулга олган асарла- рининг гоявий-бадиий мазмунини уз тилларида асосан тугри акс этгираётган эканлар, бу хол асарларнинг таркибий кис ми булмиш барча лексик-фразеологик бирликлар хамда фонетик ва грамма­тик холатларнинг тил меъёрларига мос холда мантикий жихатдан хам тулаконли кайта тикланаётганлиги натижасидир. Жумладан, узбек китобхонлари жавонларидан урин олган хилма-хил халкдар ва мамлакатлар калам сохиблари асарларининг аксарияти манти- кан аслиятдагидай кайта яратилганликлари сабабли хам барчага манзур булиб, кенг жамоатчилик факат упарнинг гоявий йунали- ши хакидагина эмас, балки бадиий тили хакида хам тула-тукис тасаввур олмокда. Бирок мавжуд таржималарнинг айримларида ум у мх ал к тил ига хос бу л маган гайритабиий холат лар хам учраб турадики, улар асосан таржимонларнинг аслият тили воситалари меъсри, курилиши таъсирига берилиб кетиб, харфхурликка йул куйишлари ёки гохо жонли тил меъёр ва анъаналаридан, конун- коидаларидан фойдаланишда ожизлик килиб колишлари окибати- да содир булади. Бундай таржима тили маданияти йул куядиган даражада булмаган нуксонларнинг айримлари ифодаларнинг ман­тикий асосдан узокликлари билан ажралиб турадики, куйида уш- бу хакда кискача фикр юритамиз. Ишда факат айрим лексик-фра­зеологик бирликларнинг таржимада мантикан тугри яратилиши хакидагина айрим фикрлар баён этилади.





Купчилик образли хамда хиссий-таъсирчан лисоний воси- таларга назар ташлар эканмиз, уларда мужассамлашган маъно ва услубий вазифаларнинг эркин маънодаги лексик бирликларнинг хартий хакикатлар заминида узаро мантикий бирикуви асосида юзага келганлиги учун хам табиий жаранглашини, умумлашти- риш ва образлилик яратиш кобилияти касб этишини курамизки, таржимада тан ланган мукобил воситалар хам айни конуният ва хислатларга асосланган булсаларгина, вазифавий адекватлик юза­га келади.

Купрок мушкул ахволга, хает кийинчиликларига дучор булган кишиларга турк ва узбек тилларида «Ойнинг ун беши ко- ронги булса, ун беши ёруг» деб далда берилар экан, иборалар об- разлилигини юзага келтирган барчага маълум хакикат, мантикий бутунлик табиий жарангдорликни таъминлагани холда, таржима жараёнида хам бирликларнинг бир-бирини бемалол алмаштира- веришига йул куйган:

Giilmisal kalfa, daitna «Ayin on besi karanliksa, on besi aydinlik- tir» derdi - С 107 // Гулмисол халфа хар доим: «Ойнинг ун бе­ши коронги булса, ун беши ёруг», - деярди - Чол, 129.

Бу ер да хает кийинчиликларининг муваккатлиги, уларнинг оркасидан албатта фаровонликнинг бошланиши каби фикр корон- гиликнинг мукдррар ёруглик билан алмашиши каби мантикий жа- раён, хаётий хакикат асосида табиий ифодаланган.

Бир кунгилсиз водеадан халос буламан деб, ундан хам бат- таррогига дучор булиб колишнинг образли ифодаси учун рус ти- лида «Из огня да в полымя» фразеологизми кулланиладики, унинг таржима амалиетида узини одлаган узбекча мукобил ва­рианта «Кррдан кутулиб, ёмгирга тутилмокидир:

Вот тебе и государев кум! Из огня да в полымя - КД, 113 И Мана сснга шохнинг дусти. Кордан кутулиб ёмгирга... - КК,- 313.

Бу ибораларнинг маъно ва услубий вазифалари асосланган лексик бирликлар уюшмаси хам мантикий заминга эга булиб, бир табиат ходисасидан кутулиш максадида харакат килиб, натижада ундан хам баттаррогига дуч келиб ко лишни билдирса, куйидаги мисол таржимасида компонентларнинг узаро гайритабиий бири­куви мантиксизликка олиб келган:

May the winds blow till trey have waken’d death - Oth, 40.

Пусть ветры воют так, чтоб смерть проснулась - От, 480.



Майли куюн бундан хам зур гувиллаб эссин,

Бу бурондан улимнинг хам уйкуси учсин - От, 216.

Аслиятдаги «the winds blow» ва унинг русча таржимасидаги «ветры воют» бирикмаларига узбек тилида «шамолнинг эсиши» хам моддий, хам маъно жихатларидан мое келган булар эди. Чун- ки бу тилларда «wind» сузи «blow» билан, «ветер» - «веять» би- лан, «шамол» - «эсмок» билан бирикиб, шакл ва мазмун жихатла­ридан пурмантик ифода воситаларини юзага келтирадики, узбек- ча таржимада мазкур бутунликнинг бузилиши, яъни «шамол» ур- нига «куюн»нинг эсиши тил маданиятининг сохталаштирилиб, мантиксизликка йул куйилишига олиб келган. Чунки куюн «эс- майди», балки шамол окими таъсирида чанг-тузон хосил килиб «осмонга кутарилади».

Тил бирликларининг ва умуман баён этилган хар кандай фикрнинг мантикий бутунлигини адекват тиклаш учун малакали таржимонлар хамма вакт турмуш хакикатидан, жамоатчилик ру- хиятидан, бой хаётий тажриба ва халкларнинг яшаш шароитлари- дан келиб чикканлари холда, бирликларнинг вазифавий уйгун- ликлари хакида уйлайдилар. Масалан, инсоннинг яхши хислати, фазилати унинг хуснига эмас, балки ижобий хулдига, одамийли- гига боглик эканлиги исбот талаб килмайдиган хаётий хакикат булиб, бу хол турли халклар лафзида купрок модций жихатдан фаркланадиган, аммо бир хил хикмат ифодаси учун хизмат кила- диган пурмантик тургун бирикмаларнинг яратилишига сабаб бул- ганки (с его (сё) морды (лица) урожай будешь снимать? - хуснига нон ботириб ейсанми?), «Тинч Дон» романи таржимасида мав- жуд имкониятдан фойдаланиш санъаткорга персонаж нутки ман- тикийлигини вазифавий тиклаш имкониятини берган:

«С лица красивенький...» косноязычил он.—Что, ты с его мор­ды урожай будешь сымать? - ТД, 1, 81 // Афти-боши бинойи- дай...-деб майна килди хотинини. -Хуснига нон ботириб ей­санми? - ТДн, I, 101.

«Огир жисмоний мехнат килмок» маъносининг образли ифодаси учун рус тилида «гнуть горб» ва «своим горбом» бир- ликлари вужудга келганки, айни тургун воситалар маъноларм би­лан уларни ташкил киладиган компонентлар лугавий маънолари уртасидаги муносабат рус мужигининг илгарги огир кул мехнати жараёнини хакконий тасвирлаш заминига асосланганлиги учун хам мантикди жаранглар экан, мазкур бирликларнинг кейингиси «Она» романи персонажи Рибин нуткида учраганда, унинг узбек-





чага «пешана тери тукмок» бирлиги воситасида угирилиши вази- фавий адекватликни юзага келтирган. Зеро, пешана тери тукмас- дан огир жисмоний мехнатни бажариш мумкин эмас:

Почему я - мерзавец? Я зарабатываю хлеб своим горбом, я ничего худого против людей не сделал, говорю - М, 188 // Не­га мен разил булайин? Мен бир бурда нонимни пешана тери тукиб топаман, х,еч кимга бирор ёмонлик килганим йук, - де- дим - О, 199.

Таржима амалиётининг синалган ва узини одлаган усулла- ридан бири тургун бирликларни калька ёрдамида угиришдан ибо- рат булиб, асосларида ётган образ очик-ойдин кузга ташланиб ту- радиган бирликларнинг моддий жихатдан аник таржимаси акса- рият мантикий асосли булади, бинобарин, аслиятда акс этган маъно ва услубий вазифа туда кайта яратилади. Калька усулидан фойдаланиш бирликлар таркибларидаги компонснтларнинг хам- масини хам сузма-суз угириш зарурлигини билдирмайди. Баъзан таржимонлар зарурий услубий самарадорликни янада анидрок яратиш учун бирликларнинг аслиятдаги суз таркибини айнан сак- лашнинг кифоя килмаслигига кузлари етиб, моддий жихатдан аник таржимага маънони ойдинлаштирадиган, тулдирадиган ай- рим сузлар кушадилар, баъзи компонентларни бошка сузлар би- лан алмаштирадилар. Бундай жараёнлар ифодани мантикий асос- дан махрум этиб куймасагина, адекватлик юзага келади. «Тинч Дон» романида Дон казакларининг жуда куплигини таьсирли тарзда ифода этадиган «Кинь в собаку палкой, а попадёшь в донс­кого казака» ибораси кулланилган булиб, уни калька усулида угирган таржимон ибора таркибидаги «палка» (таёк)ни «тош» би- лан алмаштириш оркали табиий охангли ибора яратган. Х,осип булган воситанинг хушоханглигига асосий сабаб - узбек тилида «Бировнинг оркасидан тош отмок» (бировни ёмонламок маъно- сида) фразеологизмининг мавжудлиги туфайли «тош отмок» би- рикмасининг одамлар кулокига сингиб колган лиги дир:

На Кубани так: кинь в собаку палкой, а попадёшь в донского казака - ТД, IV, 279 // Ку банда итга тош отсанг, донлик казак- ка тегади -ТДн, IV, 336.

S

Бировга зарар етказиши, унинг тинчини бузиши мумкин булган итни рус в а узбек лар инглизлардай, у яс и да эмас, балки занжирда саклашга одатланганлар. Бунинг мантикан гугри тую- лиши туфайли, Суна (Войнич. «Суна») нуткида кулланилган «truth’s a dog must to kennel» (хакикат - занжирда сакланиши ло-





зим булган ит) ибораси калькасида «уяда сакламок» ифодасининг «держать на цепи» ва «занжирда сакламок» бирикмалари билан алмаштирилиши вазифавий адекватликни юзага келтирган:

... but directly I touch upon the committee’s own pet priests- thruth’s a dog must to kennel - G, 123 //... по как только я кос­нусь священников, любимцев партии, о, тогда оказывается: «правда - собака, которую надо держать на цепи» - Ов, 83 И Борди-ю, партиянинг уктам рухонийларига тил тегизадиган булсамчи, о, у кол да «хакикат - занжирда сакланиши л озим булган ит» булиб колади - С, 110.

Аммо калька усулидан фойдаланиш жараёнида бирликлар таркибларидаги баъзи компонентларни бошка сузлар билан ал- маштириш катта эхтиёткорлик талаб килади. Бирлик таркибига киритилган суз баъзан контекстга ёпишмай, мантиксизликка йул куйилиши хам мумкинки, бу ход, сузсиз, таржима тили мадания- ти савиясининг пасайишига олиб келади. «Чин инсон хакида кис- са» (Б. Полевой) асари персонажи Михайло бобо нуткида кулла- нилган «Как козёл в овечьем стаде» образли мукоясасининг мод- дий жихатдан аник таржимасида «козёл» (серка) сузининг «эчки» билан алмаштирилиши ифодани мантикий асосдан махрум этгани холда, зарурий бадиий самарадорликнинг яралишига халал берган:

... и остался я за великие свои грехи бабьим командиром, как козёл в овечьем стаде - ПНЧ, 59 11 Мен булсам, килган гунох- ларим эвазига, худди эчки куйларга Ьошлик булганидек, хо- тинларга командир булиб колдим - ЧИК, 67.

Гап шудаки, сурувдаги куйларга одатда «эчки» эмас, балки, аслиятда кайд этилганидек, «серка» йулбошчилик килади, яъни Михайло бобо асарда уз ахволини серка ахволига ухшатмокда. «Козёл» сузи лугатда «серка»дан ташкари яна «така» тарзида хам берилган. Аммо бу ерда «така» сузидан хам фойдаланиб булмас эди: серка бичилганлиги ту фай л и ноилож сурув бошида кетавер- са, така жинсий кобилиятига эгалиги сабабли сурув бошида эмас, балки эчкилар орасида боришни хуш куради. Серканинг айни ва- зифаси «серка» сузининг этимологиясида хам мужассам булиб, у тожикча «сар» (бош) сузига алокадордир. Бас, шундай экая, ку- йидаги мисол таржимасида такага йулбошчилик образини жон- лантириш масъулиятининг юклатилганлиги хам ифодани мантик- сиз килиб куйган:

Люди - что овцы: куда баран, туда и весь табун. Вот и надо показать им путя! - ТД, III, 145 // Одамзод куй мижоз булади:





така кайга бошласа, кетидан эргашаверади. Биз одамларга йул курсатиб беришимиз керак - ТДн, Ш, 179.


Аслиятда эса таъсирчанлик куйлар табиати асосида пур- мантик килиб яратилган эди: одатда бир куй (купрок хуркиш. куркиш натижасида) муайян томонга юриб кетса, бошкалари хам (аксарият бутун сурув) унинг кетидан катор булиб шитоб билан узларини уша ёкка у ради.

Баъзи таржимонларнинг дишлок хаётидан, дехкончилик ва чорвачиликдан яхши хабардор эмаслиги уларнинг киш л ок хужа- лигига оид сузларни хамма вадт хам тугри танлай билмасдан, мантиксизликка йул дуйишларини яна бир мисол таржимасида кузатамиз. «Чабан» сузи узбек тилига икки хил - «чупон» ва «по­дачи» тарзида угириладики, «чупон» дуй-эчкиларни, «подачи» эса дорамолларни бодадиган шахслардир. Аммо «Ёш гвардия» (А. Фадеев) романцда дорамоллардан иборат подани подачилар урнига чупонларнинг хайдаб кетаётганлиги таржимоннинг русча сузнинг зарурий маъносини танлай олмаганлигини курсатади:

При стаде, кроме чабанов-украинцев с Дона, шла вооружен­ная винтовками охрана - МГ, 618 // Подани донлик украин чу- понларидан ташдари, милтидли немис солдатлари хам хайдаб келмодда экан - ЕГ, 561.


Таржима жараёнида тил бирликларини тугри танлаш масъ-


улияти санъаткор олдига аслиятда акс этган барча воситаларнинг, баен этилган фикрларнинг эстетик ва бадиий дийматини таржима


Л


тили бойлигидан унумли фойдаланиш асосида вазифавий дайта
яратиш вазифасини дуяр экан, бу хол санъаткордан ижодий жа-



1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25


написать администратору сайта