Синтаксис ЭДИЛОВ С.Э. (копия) (копия). Нохчийн пачхьалкхан дешаран, iилманан министерство
 Скачать 0.7 Mb.
|
ХIАЪ, ХIАН-ХIА ДЕШНАШ-ПРЕДЛОЖЕНЕШ. АЙДАРДЕШНАШ-ПРЕДЛОЖЕНЕШПредложенин маьIнехь лела тарло хIаъ, хIан-хIа, ду, дац боху дешнаш. Царах дешнаш-предложенеш олу. Цхьадолчу юкъадалочу дешнех а, айдардешнех а хуьлу предложенеш. Цара тайп-тайпана синхаамаш гойту: цецвалар, хазахетар, халахетар, дуьйцучун ойла. Дешнаш-предложенешна тIехьа запятой, я тIадам, я айдаран, хатта- ран хьаьрк дуьллу. Масала: Ой! Сох лата-м ца воллу хьо хIинца? ХIаъ, да-нана лара декхарийлахь ду вай. Хьо деша вогIур вуй? ХIаъ. Айдардешнаш ва, хIай дакъалгаш хуьлий а лела, тIаккха уьш запятойшца ца къастайо вукху дешнех. Ва! Орца дала! (ва – айдар- дош). Ва нах! ХIара хIун ду дан мукъане а. (А.А.) Упражнени № 1. ДIаеша предложенеш. Барта билгалъяха дешнаш-предложенеш. Оцу предложенешкахь сацаран хьаьркаш хIитторах лаций дийца. 1) – Ва, нана бусалбанаш, вайн кешнаш дохош керстанаш бу шуна! 2) – Бахьана дуьйцур дарий ахьа? – Ца дийцича мегар да- цара-техьа? – ХIан-хIа, нахана хаа деза. 3) – Хьо санна волчуьнга ца кхойкху ишттачу. – ХIан? Хьан хIун дара суна ала? 4) – Ва нах, хIара хIун ду дан?..мохь белира юьртан къедигара. (Я. Л.) 5) – ЦIа чуй?! – ХIаъ, цIа чу...-Iалелай, хьо хьерваьлла? Говр цIа чу хIунда ялайо ахьа?! – Хьуна караIемина-кх хIара. – ХIаъ, Iемина... Жижиг доцург, шена дIаелларг а юу... – Хи дац иза? – Ду. Чухчари ю-кх. Гена доццуш цхьа цIа долуш меттиг юй кхузахь? – Ю. Вуьшта цигахь Iаш-ма вац тхан завферма. – Вацахь а, цигахь иза ву аьлла-м хезна суна... Хаац. Хила мега. – Байттамал, ма чIогIа оьшура суна иза! – Хьо чу вагIахь чай а мер ду-кх вайшиммо? – ХIан-хIа, гIоза молийла. (Н. С.-Хь.) 7) – Цигахь-м дац цхьа а чIегIардиг! – Ду. Ду. Суна цуьнан зIок гира. – Хьоза ду и. Хьоза! Элира Ризвана. – Дац. ЧIегIардиг ду. (Г. I.) 8) ХIейт, гора кIентий яI! Доха ма дохалаш! Вайга хьуьйсуш бу шуна оцу хIолламаш кIел Iохку вайн дай, ве- жарий! 9) – Херхаш бах-кх цо... – Молла, далур дуй иза? – Хаац. – Молла, ца дича дер долуш гIуллакх дац иза? – Дац. (Мут. М.) – Хьол воккха вуй хIара шиъ? – ХIаъ, цхьаъ кхузахь, Веданахь, редакцехь балхахь ву. Важа тIамтIе вахана. – ТIамехь волчуьнгара кехат кхочий? – ХIан-хIа. ДIавахчахьана ца деъна. (Сар.Хь.) Упражнени № 2. Оьшу сацаран хьаьркаш а хIиттош, тIера схьаязъе. Барта дийца, хIун маьIна ду айдардешнийн. Ой ПетIамат вирд ма ца даьккхи ахьа? –хаьттинера цец- ваьллачу воккхачу стага. 2) Ой Эда вац иза ведда маракхийтира суна Мумади. 3) ЭхI Ма тамехь хи а ду юьстах хилира со. 4) Же Якъуб тIаьхьахахкалахь. Ахьа схьа ца лацахь, оцу говро лазор ву иза. 5) ХIе-хIей Эда-а ГIанин къоро аз деара тхойшинна дикка аьрру агIорхьара, лома тIера охьа. 6) Оф-фай Хаац дера суна-м цхьа зуда яра-кх, лаахь а, ва ца лаахь а и мачаш шега боххучу мехахь шена йохка уьш бохуш. 7) Вай хьо ма да адаме Iалелай нана-бу- салбанаш Орца дала мохь хьаькхна араиккхинчу стуннанас орца а даьккхина ах юрт гергга нах бахана невцана орцах. 8) Уй хьажахьа Аса доьху хьоьга бехк ма биллалахь Со гIалатваьлла хилла-кх Со тентак Iодика хуьлда хьан охьайиллира цо биргIа. 9) Ватталхьана Роза ХIокху сан тIоьрмиг чуьрчу папки юкъахь ю иза дIакхевдина стоьла улло айса цIенкъа хIоттийна портфель схьаийцира аса. Эс.. и мукъане хIун ю хIинца йовлакх хьаькхна сайн юьхь тIера хьацар дIадаьккхира аса. 11) Э-э жима къонах хаац хьуна вайнехан и амалш стен кхоьллина, уьш муха кхоллаелла хилла. 12) Ва-а-а везан Дела гечдай къинтIера валий сайн вешех цхьаьнатоха ахьа со мохь болуш тIомадаьлла олхазар санна оцу тIера Органа чу ик- кхира Хьава... (Сар. Хь.) 13) Ув-вай ма харцахьара ву хьой и хьан жимахволу ваша. 14) ХIа-хIане нах ЛадогIалаш Вайга вешан мохк бита боху вешан лаамехь. 15) Гора-яI Эдалха цхьа чIарга-м ю-кхи хьо. Яхь дIа ма лолахь царна. Упражнени_№_3._ДIаязъе,_оьшуш_долу_сацаран_хьаьркаш_а_хIиттош._Билгалъяха_дешнаш-предложенеш.'>Упражнени № 3. ДIаязъе, оьшуш долу сацаран хьаьркаш а хIиттош. Билгалъяха дешнаш-предложенеш. ХIуна хезний Маьлхистахь Цой-Пхьедахь керла эла валар а, и коьртах муха ваьлла а ХIан-хIа Дийцахьа. Пхьагал сихвелира ХIаъ ХIаъ болх бан беза. Ахьа тIаьхьахьехна-м ца баьхкина хIорш ХIан-хIа аса мелхо а дихкинера, цIахь Iе аьлла. ХIан-хIа хIан-хIа сан кIант Мотт ца керча сан. Ма деха соьга иза. ХIаъ хIаъ и нийса боху Со суо а вара и дагадеана. ХIан-хIа хIан-хIа Чала – сихвелира Лоьма – Дан дезарг хьехал. ХIан–делира йоккхачу стагера эццахь шен гIорасизалла. (Гайс. I.) ХIан-хIа доттагI – олуш, чиркхан серлонгахь хьалагIаьттира эпсар. Хьаф..хьаф..хIан-хIа хIан-хIа–олуш, аз а долуш, тIамарш еттар хIинца а къардалаза дара, сих-сиха хада а деш, ах кхетамчохь бисна корта тIеетталучу тулгIенаша шайн кийра хьулбеш хиллехь а. (Мам. I.) Упражнени № 4. Еша. Барта билгалъяха дешнаш-предложенеш. Цу предложенешкахь сацаран хьаьркаш хIитторах лаций дийца. – ХIан!.. кхета со, сов дика… КIентий кхиъча, да невцалара волу бах вайнехан кицано. 2) ХIа-хIан, жима ши стаг. Дийцал соьга, шаьшшиннах майра муьлханиг ву? (Ош. Х.) 3) – Деши! – ХIай! – Хьо сема юй? – ХIаъ. 4) – Хьуна хIун лаьа ткъа? – КIелхьарадовла. ХIокху кхолха гонна юккъерий? –ХIай-хIай. 5) ХIан-хIа, нах, – дийкира цуьнан гIоргIа аз, – эла Эристовс дийцинчух шу кхетта моьтту суна. 6) – Барзин Рохьмадан кIант ву хьо? – Ву. – Эпсар хилларггий? – ХIаъ. 7) Гуьржех дIаваха веза хьо. – ХIан-хIа. На- къостий дIа а тийсина ведча, эхь ду. – Дац. ХIокху Россехь а, кхечу мехкашкахь а маршонехьа гIевттинчу халкъийн тхьамданаш, вайл кхетаме, дуьненахь а цIе яхана нах шайн эшам хилча, шайна туш а лохий, махках бовлу. – Шайн синош довдадой? – ХIан-хIа. Кер- лачу къийсамна кечам бан. Iаьлбага корта хьовзийра. – Реза вац хьо? – Вац. – ХIета Iедална тIеваха сацам бина-кх ахьа? – ХIаъ. 8) – Хьан цIе хIун ю? – Iумар. – ХIара йиша ю хьан? – ХIан-хIа, нус ю. Вешин зуда. – Вешина хан мел тоьхна. – Хаац. – Болатна хаьий хIара шеца дIаян гIертий? – ХIан-хIа. (Айд. А.) Упражнени № 5. Дешнаш-предложенеш а, айдардешнаш пред- ложенеш а шайца йолу диалог хIоттае муьлххачу а цхьана темина. Упражнени № 6. Дешнаш-предложенеш схьалаха. Дийца, мор- фологически хIун маьIна ду церан? |