Тэорыя для фак пач ад. Тэорыя літаратуры
 Скачать 0.93 Mb.
|
фрагментарную, эцюдную, незавершаную карціну. Ён можа ўзнавіць частку, дэталь прадмета, з’явы.
Сімвалізм (ад грэч. – знак, прыкмета) – літ. напрамак канца ХІХ–пачатку ХХ ст., асноўнай рысай якога выступае тое, што канкрэтны мастацкі вобраз ператвараецца ў шматзначны сімвал. Нараджаецца ў Францыі, потым пашыраецца ў інш. літ-ры Еўропы (Англія, Германія, Аўстрыя, Бельгія, Нарвегія, Расія). Сімвалізм як літ. напрамак набывае вядомасць з 1880 г., калі Стэфан Маллармэ адкрывае літ. салон (“Аўторкі” Маллармэ). Маладыя паэты Рэнэ Гіль, Г.Кан, А дэ Рэнье, П.Кіяр і інш. Далучаюцца П.Валеры, П.Кладэл. З праграмнымі заявамі сімвалісты пачалі выступаць з 1886 г. Са смерцю патрыярха сімвалістаў Стэфана Маллармэ (1898) французскі сімвалізм як арганізаваны напрамак спыняе сваё існаванне. Аднак галасы асобных паэтаў-сімвалістаў гучалі і на пачатку ХХ ст. Разам з тым сімвалізм у фрацускай літ-ры не абмяжоўваецца рамкамі 1880–90-х гг. У 1857 г. былі надукаваны “Кветкі зла” Шарля Бадлера. Паэтыку сімвалізму неабходна суадносіць таксама з творчасцю Поля Верлена і Артура Рэмбо (60–70-я гг). У гэты ж час прыходзіць у літ-ру С.Маллармэ. Названыя паэты стварылі славу і гонар францускага сімвалізму. З сімвалізмам звязана творчасць знакамітага бельгійскага паэта Эміля Вярхарна і драматурга Марыса Мэтэрлінка, англійскага пісьменніка Оскара Уайльда, Генрыка Ібсена. На мяжы стагоддзяў развіваецца такая складаная і цікавая з”ява, як расійскі сімвалізм (Дзмітрый Меражкоўскі, Зінаіда Гіпіус, Канстанцін Бальмонт, Фёдар Салагуб, Валерый Брусаў, Аляксандр Блок і інш.). Сімвалізм супрацьпаставіў свае эстэтычныя прынцыпы і паэтыку рэалізму і натуралізму. У натуралізма, былі перакананы пісьменнікі-сімвалісты, няма будучыні. Маллармэ пісаў, што натуралізм перастане існаваць з адыходам Заля. Прароцтва спраўдзілася. Канстанцін Бальмонт пісаў пра рэалізм і сімвалізм як пра дзве мастацкія манеры светауспрымання: “Рэалісты ахоплены ... канкрэтным жыццём, за якім яны нічога не бачаць, – сімвалісты, адчужаныя ад рэальнай рэчаіснасці, бачаць у ёй толькі сваю мару...”. Рэалізм, па Бальмонту, знаходзіцца ў рабстве ў матэрыі, а сімвалізм пайшоў у сферу ідэальнасці. Ён закліканы зрабіць мастацтва вольным. Сімвалістаў не цікавіла адлюстраванне рэальнага, канкрэтнага свету. Якраз у адарванасці ад рэчаіснасці пісьменнікі-сімвалісты бачылі ўласную перавагу над прадстаўнікамі інш. напрамкаў. Аднак канкрэтныя і штодзённыя з’явы, прадметы не адкідаліся сімвалістамі цалкам. За імі творцы бачылі незвычайнае, містычнае, непазнавальнае. Адзіная мэта літ-ры, лічыў Стэфан Маллармэ, ёсць не называць прадмет, а “намякнуць” на яго. Мастацтва намёку якраз і стварае сімвал. З дапамогай сімвалаў творца імкнуўся дакрануцца да свету метафізічнага, надпачуццёвага. Сімвал звязвае зямное, эмпірычнае з вечным, з глыбінямі душы, з іншымі светамі. Ён дапамагае пісьменніку адшукаць адпаведнасці паміж з’явамі, паміж рэальным і таемным светам. Сімвалічны вобраз у творах прадстаўнікоў напрамку заўсёды шматзначны. Яго нявызначанасць, па словах Мори́са Метэрлінка, сведчыць пра існаванне “нябачных і фатальных сіл”. К.Бальмонт тлумачыў, што ў сімвалістаў арганічна зліваюцца два светы: бачны і прыхаваны. Гэты прыхаваны змест можа мець бясконцую варыянтнасць тлумачэнняў. Фр. сімваліст Жорж Ванор пісаў, што сутнасць мастацтва ў тым, каб “ператварыць ідэю ў зразумелы для чалавека сімвал і разгарнуць яго з дапамогай бясконцых гарманічных варыяцый”. Ахапіць ідэю, па канцэпцыі сімвалістаў, можа толькі мастацтва, найперш музыка і паэзія. У гэтым сім-сты ідуць за Шапенгауерам, які лічыў, што музыка ёсць мастацтва трансцэндэнтнае і найбліжэй стаіць да свету таемнага. Музыка ісімвал з’яўляюцца непарыўна звязанымі. “Музыка ідэальна выяўляе сімвал, – пісаў А.Белы, – з сімвала гучыць музыка... Сімвал абуджае музыку душы”. Сімвалісты надавалі важнае значэнне музыцы верша, шырока выкарыстоўвалі асананс і алітэрацыю. У іх паэзіі галоўнае не змест, не сэнсавае значэнне, а гукавая інструментоўка. (Максім Багдановіч да аднаго са сваіх вершаў узяў за эпіграф словы Поля Верлена: “Музыка перш за ўсё.) Артур Рэмбо лічыў, што кожны асобна ўзяты гук адпавядае пэўнаму колеру (А–чорнаму, Е–беламу, І–чырвонаму, Й–зялёнаму, О–блакітнаму), іх спалучэнне стварае як слыхавое, так і каляровае ўражанне. Сім-ты вылучылі ідэю самакаштоўнасці мастацтва, яго суверэнітэту. Кожнае мастацтва “нічога не выражае, акрамя самога сябе”. Яно не павінна несці нейкіх сацыяльных абавязкаў і праблем. Мастацтва – вышэй за жыццё, і ўмяшанне жыцця ў мастацтва будзе згубным для апошняга. Імажызм і імажынізм (ад англ. – вобраз) – школа ў англ. і амерыканскай паэзіі 1910-х гг. У 1909 г. англ. паэт Т.Е.Г’юм заснаваў “Школу імажызму”. Ён зазначаў, што сутнасць паэзіі “выяўляецца не ў простых геаметрычных відах, запазычаных з архаічнага мастацтва мінулага, а ў новых формах, што асацыіруюцца ў нашым разуменні з сучасным векам машын”. Галоўны прынцып імажызму, распрацаваны англійскім тэарэтыкам, – прынцып “чыстай вобразнасці” пры неістотнасці тэматыкі. Вобраз выступае самадастатковым, верш – ланцуг вобразаў. Амерыканскі паэт Эзра Паунд вылучае наступныя прынцыпы: 1) прынцып прамых адносін да “рэчы”; 2) прынцып эканоміі слоў, скіраваны супраць ужывання слоў невыразных, неабавязковых; 3) прынцып узгаднення кампазіцыі верша з яго “музыкай”. Імажысты імкнуцца ўзнавіць не саму рэальнасць, а перажыванне, уражанне, якое ўзнікае асацыятыўна. Тэматыка твораў – прырода, прадметны свет, эфемерныя (нерэальныя, уяўныя) пачуцці і эмоцыі. На імажыстаў уплывалі паэзія Усходу (японскі хоку), французскі сімвалізм. Шырокі зварот да верлібра. Ствараючы свае “ланцугі вобразаў”, імажысты смела эксперыментуюць у вобласці метрыкі і строфікі. Іх паэтыка вымагае дакладнага ўзнаўлення, выразнасці, канкрэтнаці, яснасці мовы. Школа распалася напрыканцы 1910-х гг. У рус. літ. – імажынізм, школа, якая ўзнікла пасля рэвалюцыі 1917 г. У 1919 г. з’яўляецца “Першая дэкларацыя” імажыністаў. Падпісалі С.Ясенін, Анатолій Марынгоф, Вадзім Шаршаневіч. Расійскія імажыністы цалкам адмаўлялі ўплыў англамоўных імажыстаў. Атакі на іншыя напрамкі і цячэнні. Першым аб’ектам нападкаў стаў футурызм. “Дэкларацыя імажыністаў” пачыналася з канстатацыі смерці футурызму: «Скончался младенец, горластый парень – десяти лет от роду (родился 1909 – умер 1919). Издох футуризм. Давайте грянем дружнее: футуризму и футурью смерть». Па словах імажыністаў, футурысты выступалі за неабходнасць “звольніць слова з турмы зместу”, яны гаварылі пра форму, а думалі толькі пра змест. “Музыка – кампазітарам, ідэі – філосафам, палітычныя пытанні – эканамістам, а паэтам – вобразы і толькі вобразы”. Тэарэтыкам і ідэйным лідэрам расійскай школы імажынізму быў Вадзім Шаршаневіч. Ён дэклараваў: “Верш не арганізм, а натоўп вобразаў, з яго без перашкод можна будзе апусціць адзін вобраз або ўставіць яшчэ шэсць”. Быў упэўнены, што вершы можна чытаць з канца да пачатку (як і карціны імажыністаў Эрдмана і Якулава могуць вісець дагары нагамі). Група распалася ў сяр. 1920-х гг. Расійскія імажыністы як і іх замежныя папярэднікі, распрацоўвалі новыя формы свабоднага верша, эсперыментавалі з паэтычнай мовай. Яны “выганялі” дзеясловы, выступалі супраць ужывання займеннікаў, імкнуліся да “максімума нечаканасці” і навізны ў камбінацыях з корнем слова. Экспрэсіянізм (франц. – від, выяўленне, выразнасць) – напрамак у літ. і мастацтве, які існаваў у 1905–1920-х гг. Найбольшы росквіт атрымаў у Германіі і Аўстрыі. Тэарэтыкі: Курт Пінтус і Казімір Эдшміт. Драматургі: Г.Кайзер, Э.Толлер, Л.Рубінер. Паэты: самы вядомы Й.Бехер. Блізкай да экспрэсіянізму лічаць творчасць Ф.Кафкі, ранняга Г.Гессэ. Тэрмін экс-зм вызначае сутнасць мастацтва, якое сваёй мэтай і сродкамі супрацьстаіць імпрэсіянізму і натуралізму. Мастак не павінен капіраваць рэчаіснасць. Эрнест Толлер: “Экспрэсіянізм хоча большага, чым фатаграфія... Рэчаіснасць павінна быць пранізана святлом ідэі”. “Свет перад намі. Было б бязглуздзіцай паўтараць яго” (К.Эдшміт). Аўтары-экспрэсіяністы імкнуліся выявіць уласнае стаўленне да таго, што паказвалі. Гэта стаўленне было глыбока асабістае, эмацыянальнае. Эксп-сты ўспрымалі свет трагічна, надрыўна. Па Й.Бехеру найхарактэрнейшы для эксп-стаў вобраз – “напружаны, адкрыты ў экстазе рот”. Рысы экспрэсіянісцкай паэтыкі:
Мастак-экспр-ст уздымаецца над гісторыяй, над рэальным будзённым светам, звяртаецца да ўніверсальнага, вечнага, касмічнага. Свет у большасці пісьменнікаў-эксп-таў з’яўляецца варожым для чалавека, які стаў сведкам драматычных падзей ХХ ст. Гэты свет тэхнічнага прагрэсу, які існуе напярэдадні апакаліптычнай катастрофы, ёсць хаатычны, дысгарманічны, абсурдны. Чалавек асуджаны на пакуты ў ім. Гуманістычны сэнс: імкненне вярнуць першасныя чалавечыя пачуцці дружбы і любові, мара пра сусветнае братэрства людзей. “Свет пачынаецца з чалавека” – выраз Франца Верфеля – філасофскі і мастацкі прынцып экспрэсіянізму. Спачуванне “разарванаму” чалавеку, пранікненне ў яго супярэчлівы ўнутраны свет – адзін з набыткаў напрамку. Экспр-скую драму называюць “драмай крыку”. У ёй дзейнічаюць умоўныя абстрактныя персанажы (Муж, Жонка, Народ, Гараджанін). “Кожны павінен пазнаць сябе ва ўсіх” (Бехер). Эксп-зм зрабіў значны ўплыў на сусветную л-ру ХХ ст. Экзістэнцыялізм – (ад лац. – існаванне) зарадзіўся ў Францыі напярэдадні 2-ой сусветнай вайны. Больш шырокае значэнне – філасофія светабачання. Прадстаўляюць экз-зм як пісьменнікі (Сартр, Камю, Мердок, Кабо Абэ і інш.), так і філосафы (Хайдэгер, Ясперс, К'еркегор, М.Бярдзяеў і інш.). Напачатку фарміруецца як філасофскае цячэнне, пераход якога ў літаратуру здзейснілі Жан-Поль Сартр і Альбер Камю. У іх творах няпроста размежаваць філасофскае і ўласналітаратурнае. Героі твораў прапаведуюць, выказваюць філасофскія ідэі, сфармуляваныя аўтарамі. Раманы і драмы пісьменнікаў-экзістэнцыялістаў насычаны філасофскімі праблемамі. Шырока прысутнічае такі жанр, як эсэ, ён паядноўвае філасофскі змест з літ. формай. Увага засяроджваецца на існаванні чалавека.
“Экзістэнцыялізм – гэта гуманізм” сцвярджае Жан-Поль Сартр. Ва ўмовах таталітарызму і дэгуманізацыі абарона самастойнасці чалавечай асобы сапраўды выступае не абстрактным, а дзейсным гуманізмам. Прыклад чаго – творы А.Камю (“Чума”), Ж.П.Сартра (“Шляхі свабоды”. “Смерць без пахавання”) і інш. Як літ. напрамак экз-зм спыняе існаванне ў канцы 1950-х. Адна з асн. прычын – разрыў Сартра з Камю (апошні нават сказаў, што яго творчасць хутчэй супрацьпастаўленне экз-му). Аднак экзістанцыялізм як светаадчуванне пашыраны ў л-ры, філасофіі і на сучасным этапе. Ён аказаў уплыў на ўзнікненне некаторых мадэрнісцкіх цячэнняў і школ (напрыклад, “тэатру абсурду” і “новага рамана”). У нацыянальнай л-ры рысы экз-зму даследчыкі бачаць у творах В.Быкава. Акмеізм (з грэч. – вяршыня, вышэйшая ступень нечага) – мадэрнісцкая плынь у расійскай паэзіі 1910-х гг. Прадстаўнікі: Мік. Гумілёў, А.Ахматава, Осіп Мальдэмштам, Сяргей Гарадзецкі і інш. Акмеісты называлі свой напрамак таксама “адамізмам” (ад першага чалавека, Адама). Узнік як вольная асацыяцыя некалькіх паэтаў, якія адмежаваліся ад сімвалізму ў знак пратэсту супраць рэзкай крытыкі Вячаславам Івановым паэмы М.Гумілёва “Блудны сын” (1919). Гісторыя ўзнікнення: у 1911 г. маладыя паэты стварылі аб’яднанне “Цэх паэтаў” (праіснаваў да 1914). У 1920–22 гг. аднавіўся. У “Цэх...” уваходзіў А.Блок. Звярталі ўвагу найперш на прафесійнае паэтычнае ўдасканальванне. З праграмамі выступілі М.Гумілёў і С.Гарадзецкі. Яны называлі акмеізм новым напрамкам, які ідзе на змену сімвалізму. Па словах С.Аверынцава, Ахматаву, Мальдэмштама, у меншай ступені Гумілёва, аб’ядноўвае “пратэст супраць інфляцыі святых слоў”. Паэтыка акмеістаў не мае абстрактнай метафізікі, незразумелых міфалагічных вобразаў. Паэты выступалі за ўзнаўленне зямнога, канкрэтнага, прадметнага і зразумелага свету, з яго формамі, фарбамі, абрысамі, пахамі. Пазней, у 1933 г. О.Мальдэмштам вызначаў акмеізм як “тугу па сусветнай культуры”. Паэзія перапоўнена разнастайнымі асацыяцыямі, перагукваннем з культурнымі эпохамі мінулага. Творцы звяртаюцца да антычнасці і сярэднявечча (О.Мальдэмштам), да свету славянскай міфалогіі (С.Гарадзецкі), экзотыкі Кітаю і Афрыкі (М.Гумілёў). Гісторыка-культурныя, рэлігійныя, літаратурныя рэмінісцэнцыі – адна з галоўных адзнак паэзіі акмеістаў. Разам з тым паэты-акмеісты былі надта яркімі творчымі індывідуальнасцямі, каб умяшчацца ў цесных межах плыні. Ахматава і Мальдэмштам ужо ў 1913–14 гг. прапаноўвалі закрыць “Цэх...”. Мальдэмштам гаварыў: “Самі разумееце, які я акмеіст? Але праз слабасць характару я дазволіў наляпіць сабе на лоб ярлык і нават старанна намагаўся пісаць па-акмеіскі”. Гісторыя акмеізму – яскравае сведчанне, што вялікаму паэту заўжды цесна ў вузкіх рамках рэгламентаванай паэзіі. “Новы раман” – школа, якая склалася ў сяр. 1950-х у Францыі (Ален Роб-Грыйе, Наталі Саррот, Мішэль Бютор, Клод Марыак, Клод Сімон). Узнікла як рэакцыя на традыцыйны, рэалістычны, “бальзакаўскі” раман з яго канонамі, нормамі, фармальнай арганізацыяй. З тэарэтычнымі маніфестамі выступілі Роб-Грыйе, Саррот, Марыак. Стары раман (з ідэямі, узнаўленнем “гісторыі”, персанажамі, сюжэтам, канфліктамі), на іх думку, памёр. Па словах Роб-Грыйе, “раман не выяўляе, а шукае”. Смелы пошук, эксперымент. Замест персанажаў новарамісты прапануюць розныя пласты знешняга і ўнутранага свету (шазізм). Апошні “закончыў ужо сваё развіццё і цяпер падае”. Лічылі сімвалізм за свайго “бацьку”, але не прымалі яго іррацыяналізму і містыцызму. Расійскі сімвалізм, пісаў Гумілёў, “скіраваў свае асноўныя сілы ў рэчышча невядомага”, яднаючыся з містыкай, акультызмам, тэасофіяй. Акмеізм, пагаджаючыся, што “неспазнанае” нельга спазнаць, не жадае “зводзіць пазнанне Бога” да “ступені літаратуры”. |