канспект лекцый. Змест
 Скачать 0.78 Mb.
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||
| Спрадвечна беларускія словы | Запазычаныя словы | ||||
| індаеўрапейскія словы | агульнаславянскія словы | усходнеславянскія словы | уласнабеларускія словы | са славянскіх моў | з неславянскіх моў |
| да IV тыс. да н.э. | IV тыс. да н.э. –VI ст.н.э. | VI - XII ст.н.э. | з XIV ст.н.э. | з рускай з польскай з украінскай са старасла-вянскай | з нямецкай з англійскай з французскай з лацінскай са старажыт- нагрэчаскай |
| Час індаеўрапейскай агульнасці | Перыяд існавання славянскага адзінства | Час падзелу славян на заходнюю, усходнюю і паўднёвую групы | Беларуская мова існуе як самастойная славянская мова | ||
| маці, нос, сын, ноч, два, брат, сястра, сонца, снег, тры 2000 слоў | рука, зуб, нага, вока, неба, лес, заяц, бяроза, дуб, ісці, піць, добры, жывы, воля | дзядзька, сям’я пляменнік, куст, вяроўка, галка, снягір, ластаўка, сорак гуляць | асілак, дрыгва змрок, свята, палетак, золак вясёлка, журавіны | ||
| падобна гучаць і пішуцца ва ўсіх еўрапейскіх мовах | падобна гучаць і пішуцца ва ўсіх славянскіх мовах | падобна гучаць і пішуцца ў рускай, беларускай і ўкра- інскай мовах | існуюць толькі ў беларускай мове | ||
Аснова нашай мовы – гэта словы спрадвечна беларускія. У іх адлюстравана гісторыя станаўлення беларускага народа і яго продкаў.
Індаеўрапейскія словы найбольш старажытныя, дайшлі да нас з часоў індаеўрапейскай агульнасці (да IV тысячагоддзя да н.э.): маці, нос, сын, брат, сястра, сонца, два, ноч, снег, тры. Яны захоўваюць аддаленае падабенства гучання і напісання ва ўсіх індаеўрапейскіх мовах – беларускай, рускай, англійскай, французскай, нямецкай, іспанскай, літоўскай, грэчаскай і г.д. Напрыклад: бел. маці, рус. мать, англ. mother, нем. DieMutter, исп. lamadre, фр. lamere; бел. сонца, рус. солнце, англ. sun, нем. DieSonne, исп. elsol, фр. lesoleil; бел. ноч, рус. ночь, англ. night, нем. DieNacht, исп. lanoche, фр. lanuit; бел. тры, рус. три, англ. three, нем. drei, исп. tres, фр. trios.
Агульнаславянская лексіка фарміравалася ў перыяд існавання славянскага адзінства (IV тыс. да н.э.–VI ст.н.э.), калі славяне вылучыліся з індаеўрапейскай супольнасці, але яшчэ не падзяліліся на асобныя групы. Агульнаславянскія словы з некаторымі фанетычнымі адрозненнямі ўжываюцца ва ўсіх славянскіх мовах – беларускай, рускай, украінскай, польскай, чэшскай, балгарскай, сербска-харвацкай і інш.: бел. хлеб, рус. хлеб, укр. хліб, польск. сhleb, чэшск. сhleb, балг. хляб; бел. рука, рус. рука, укр. рука, польск. reka, чэшск. ruka, балг. ръка; бел. жыць, рус. жить, укр. жити, польск. zуc, чэшск. zуti, балг. живея.
Усходнеславянская лексіка захавалася з часоў гістарычнага падзелу славян на тры групы – усходнюю, заходнюю і паўднёвую (VI–XII ст.н.э.). Да ўсходняй групы адносіліся продкі сучасных беларусаў, рускіх, украінцаў, таму ўсходнеславянскія словы з’яўляюцца агульнымі для гэтых трох моў: дзядзька, пляменнік, сям’я, куст, вяроўка, галка, снягір, жаваранак, ластаўка, сорак, дзевяноста, журчаць, гуляць, харошы, карычневы.
Уласнабеларускія словы ўзніклі тады, калі беларуская мова ўжо існавала ў якасці самастойнай славянскай мовы (з XIV ст. н.э.). Гэтыя словы адсутнічаюць у іншых мовах і выяўляюць нацыянальную адметнасць мовы беларускага народа: асілак, волат, дрыгва, каліва, журавіны, вусень, змрок, жаданне, касавіца, палетак, хмызняк, вясёлка, золак, мілагучны, шурпаты і г.д.
Запазычаныя словы трапілі ў беларускую мову ў выніку эканамічных, палітычных, гандлевых, культурных сувязей, якія існуюць паміж народамі.
У сучаснай беларускай мове існуюць запазычанні
- са славянскіх моў (рускай: подзвіг, буквар, вопыт, вобыск, бальшавік, ветфельчар, вінтоўка, вяшчанне, мясарубка, чарцёж, частотнасць, ураўненне і інш.; украінскай: бадзёры, боршч, забабоны, плюгавы, журыцца, чупрына, прыгадаць, лунаць, чубаты і інш.; польскай: моц, скарб, гузік, скарга, палац, хцівы, блакітны, агрэст, бяспечны, братэрскі, відэлец, вяндліна, вільгаць, дранцвець, зброя, здрада, кабета, літасць, лямант, маёнтак, млын, тлусты, халява, цалкам і інш.; са стараславянскай (словы, што прыйшлі з першай літаратурнай мовы славян, старажытнабалгарскай па паходжанні): воблака, неба, дрэва, малітва, улада, храм, храбры, шлем і інш.)
- з неславянскіх моў (англійскай: байкот, бар, баскетбол, біфштэкс, блакада, боінг, бокс, вульгарны, долар, джэм, імпарт, снайпер, спорт, старт, танк, трап, матч, трэнер, хакей, тэніс, чэк, клуб, фільм, джаз, трамвай, бізнес і інш.; нямецкай: жабрак, маляр, майстар, слесар, фурман, швагер, варта, вахта, куля, рота, штурм, бухгалтар, вага, кошт, крама, рахунак, пуд, ланцуг, лямпа, труна, фура, шафа, шуфляда, шыба, бровар, дах, кухня, фальварак, крэйда, цукар, цэгла, цыбуля, футра, фартух і інш.; французскай: абажур, абсурд, авангард, адэкалон, акварэль, акрабат, апарат, ас, асамблея, атэлье, афіцыянт, афіша, бардзюр, берэт, вадэвіль, вестыбюль, ветэран, вітраж, ваза, парасон, пісталет, эгаіст і інш.; літоўскай: азярод, свіран, гірса, намітка, рэзгіны, капшук і інш.; лацінскай: аўтар, акцёр, дэкан, дырэктар, інспектар, камісар, прафесар, гумар, сатыра, нота, тэрмін, цэнтр, канстытуцыя, камісія, сесія, акт, аркуш, метрыка, атэстат і інш.; грэчаскай: акадэмія, алегорыя, геаметрыя, дыялектыка, кафедра, камедыя, космас, логіка, матэматыка, педагогіка, стыхія, фантазія, храналогія, бібліятэка, дыялект, параграф, арфаграфія і інш.; цюркскай: аркан, дыван, капкан, тапчан, торба, атаман, кандалы, каравул, гарбуз, качан, баран, барсук, бугай, таракан, кафтан, сярмяга, халат, шапка, буланы, буран, туман і інш.
Іншамоўнымі словамі нельга злоўжываць. Няма ніякай патрэбы запазычваць словы, калі ёсць свае для назвы пэўных прадметаў ці з'яў.