қалыпты физиология. 1-90 сессия жауап. 1. Жлын. Жлын рылысыны сегменттік принциптері. Жлынны нейрондары
 Скачать 329.46 Kb.
|
|
78. Менструальды цикл. Менструальды циклдың түрлі фазаларында жатыр мен аналық бездегі өзгерістер. Менустралді цикл-әйел организімінің репродуктивті жүйесіндегі циклдық өзгерістер,негізгі көріністері болып ай сайын жыныс жолдарынан бөлінетін қанды бөлінді болып табылады. Сонымен қатар, бұл әйелдің ұрпақты болу жүйесінде (әсіресе жатыр мен аналық безде) болатын тұрақты табиғи өзгеріс, бұл жүктілікті мүмкін етеді. Менструальдық цикл бірнеше кезеңдерден тұрады немесе әйелдер денесі ай сайын жүкті болу мүмкіндігіне дайындалу үшін өтуі керек. Гормондардың ауытқуы дененің бір фазадан екінші фазаға өтуіне жауап береді. Менструальдық циклдің төрт фазасы бар. Бұлар: етеккір кезеңі фолликулярлық фаза овуляция фазасы лютеин фазасы Әр фазаның ұзақтығы әр адамға байланысты өзгеруі мүмкін. Әр фазаның ұзақтығы уақыт бойынша және жасына байланысты өзгеруі мүмкін. Менструальдық кезең Менструальдық кезең - бұл етеккір циклінің бірінші фазасы. Бұл адамның өз етеккірі болған кездегі цикл бөлігі. Цикл алдыңғы етеккір цикліндегі жұмыртқа ұрықтанбаған кезде басталады. Эстроген мен прогестеронның гормондық деңгейі төмендейді. Жатырдың қалыңдатылған қабаты қажет емес болғандықтан, ол бұзылып, төгіліп кетеді. Содан кейін бұл қабық пен жұмыртқа менструа кезеңінде қынап арқылы шығады. Период жатыр тінінің, шырыштың және қанның қосындысынан тұрады. Менструальдық кезең 3-8 күнге созылуы мүмкін. Осы кезеңде адам мыналарды сезінуі мүмкін: кеудедегі нәзіктік құрысулар көңіл-күй өзгереді кебулер бас ауруы тітіркену бел ауруы шаршау Фолликулярлық фаза Кейбір адамдар пролиферативті фаза деп атайтын фолликулярлық фаза да адам менструациясының бірінші күнінен басталады. Бұл етеккір кезеңімен бір мезгілде болады. Цикл басталған кезде ми аймағы гипоталамус деп аталады, гипофизге фолликуланы ынталандыратын гормон (FSH) шығарады. FSH аналық безді фолликул деп аталатын бірнеше кішкене қапшықтар жасауды ынталандырады. Олардың әрқайсысында жетілмеген жұмыртқа бар. Ең пайдалы жұмыртқа пісіп жетіледі, ал қалған фолликулалар денеге сіңіп кетеді. Фолликуланың жетілуіне қарай организмде қосымша эстроген бөлінеді. Бұл жатырдың ішкі қабатын қоюлатуға ынталандырады. Қою қабық ұрықтанған жұмыртқаны қажетті қоректік заттармен қамтамасыз ете алады. Фолликулярлық фаза әдетте 10-16 күнге созылады. Бұл кезең адам овуляция болған кезде аяқталады. Овуляция фазасы Овуляция фазасы эстроген деңгейінің жоғарылауы гипофиздің лютеинизирующий гормонды (LH) босату туралы сигнал берген кезде басталады. LH аналық бездің жетілген жұмыртқаны шығару процесін ынталандырады. Бұл процесс овуляция деп аталады. Овуляция кезінде жетілген жұмыртқа аналық безден, жатыр түтігінен түсіп, жатырға өтеді. Жұмыртқа кез келген уақытта сперматозоидтар оны ұрықтандыруы мүмкін. Жүкті болғысы келетін адамдар қынаптан қалың, ақ бөлінділер және дене температурасының базальды жоғарылауы сияқты белгілерді байқай алады. Адам өзінің базальды температурасын үйде сезімтал термометрдің көмегімен өлшей алады. Овуляция әдетте етеккір циклінің ортасында пайда болады. Ұрықтану қажет болғанға дейін жұмыртқа шамамен 24 сағат өмір сүре алады. Егер ол осы уақытта ұрықтанбаса, онда жұмыртқа ериді. Менструальдық циклдің соңғы фазасы лютеиндік фаза деп аталады. Лютеин фазасы кезінде фолликула морфуланып сары дене деп аталатын жасушалар массасына айналады. Сары дене прогестеронды шығарады, бұл жатыр қабырғасын қалыңдатады және ұрықтандырылған жұмыртқа имплантациялауға дайын болады. Егер жұмыртқа ұрықтанса, денеде адамның хорионикалық гонадотропині (hCG) пайда болады. hCG ұрықтанған жұмыртқаның эмбрионға айналуы үшін жатыр қабығының қалыңдығын сақтауға көмектеседі. Алайда, егер жұмыртқа овуляция кезінде ұрықтанбаса, сары дене денеде ериді. Эстрогеннің де, прогестеронның да деңгейі төмендейді, бұл етеккір кезеңінің басталуын білдіреді. Лютеинальды фаза кезінде адамда етеккір алдындағы синдром (PMS) белгілері болуы мүмкін. Оларға мыналар кіруі мүмкін: бас ауруы көңіл-күй өзгереді кебулер кеудедегі ауырсыну, нәзіктік немесе ісіну жыныстық қатынастың өзгеруі салмақ қосу ұйқының қиындауы тағамға деген құштарлық Лютеин фазасының ұзындығы әр түрлі болуы мүмкін, бірақ ол орта есеппен 14 күнді құрайды. 79.Қан айналымының гуморальды реттелу механизмдері. Қан айналу жүйесі жүрек пен қан айналысының үлкен және кіші шеңберінен тұрады. Бұл жүйенің кіндігі - жүрекнасос тәрізді қанды сығымдап қан тамырларына айдайды да оның үздіксіз ағысқа айналуын қамтамасыз етеді. Жүрек токтап қалса, табиғи ырғағы бұзылса, не әлсіресе, қан дене тіршілігіне қажет мөлшер де тарамайды да, сан қилы өз қызметін атқара алмайды. Қан айналысының үлкен шеңбері жүректің сол қарыншасынан қолқадан басталады. Қан қолқадан артерияларға одан әрi капиллярларға (қылтамырларға) жетедi. Онда қан құрамындағы оттегi тканьге, тканьдегi көмiр қышқыл газы қанға өтеді де, артериялық қан вена қанына айналады. Вена қаны капиллярлардан жiңiшке венулаларға, одан әрі веналарға, жоғарғы және төменгi венаға жетедi де, сол арқылы жүректiң оң жүрекшесінеқұйылады. Сонымен қан айналысының үлкен шеңберiбiтедi Қан айналысының кiшi шеңбері оң қарыншадан шығатын өкпе сабауынан (truncus pulmonalis) басталады. Оң қарыншадан шыққан өкпе сабауындағы қан көмiр қышқыл газға бай веналық қан. Бұл өкпе көпiршiктерiне карай артериялар арқылы ағып отырып өкпе капиллярларына жетедi, осы сәтте қандагы көмiр қышқыл газ өкпеге, ал оттегi керісінше, қанға өтеді де веналық қан артериялық қанга айналады. Одан әрі артериялық қан әр өкпеден екі-екіден жұптасып шығатын төрт вена арқылы ағып отырып сол жүрекшеге құйылады. Сонымен қан айналысының кіші шеңбері 4 өкпе венасымен аякталады. Адамда жүректен шыккан қан қан айналысының үлкен-кіші шеңберлерімен ағып отырып, 20-30 секунд ішінде кайтып оралады. Қанайналымынын реттелуі. Ағзанын кызметi нәтижелі болуы үшін, канайналымы кызмет каркынына сәйкес болуы кажет. Осыған орай ағзалар арасында қан мөлшері үнемi қайтадан бөлініп отырады. Қан кысымы бiр калыпты сақталғанымен каннын ағу жылдамдығы өзгеріп тұрады. Осының бәрі кантамырларынын кеңейіп-тарылуына, яғни кабырғасындағы ет талшыктарынын жиырылып катаюына (тонусына) байланысты. Ал қан кысымынын тұрактылығынын өзi де жүректiн систола сайын шығаратын кан мөлшері мен кан ағысына көрсететін тамырлар кедергiсiнiн катынасына байланысты. Кыскасы канайналымы тамырлардын тонусын өзгерту аркылы реттеледі. Тамыр тонусы жоғарыласа, онын түтігі тарылады, ал төмендесе, керісінше кеңейеді. Орташа және жiнiшке артериялар мен артериолалар кабырғасында ет кабаттары калын келедi. Прекапиллярларда бiрынғай салалы ет талшыктары түтiктi айналдыра сакина тәрiздi топталып жапкыштар құрады. Осы тамырлардын тонусы ағзалардын канмен жабдықталуын реттеп отырады 80.Он екі елі ішектегі асқорыту. Химустың асқазаннан он екі ішекке өтуі. Астың адам қарнында корытылу мерзімі 6-8 сағат онын құрамына байланысты. Қарында әсіресе майы, белогi көп тағамдар ұзак жатып калады, бірак көмірсулы тағамдар тезірек жылжып, он екi елi iшекке бұрынырақ ауысады. Сұйык тағам қарында тоқтамастан тез ішекке өтедi, ал жасанды корек карында жылжымай жатып калады. Пилорустың ашылып жабылуына қарай ас қарыннан он екі елі ішекке бөлек-бөлек сығымдалып өтедi. Пилорус сфинктері жиырылып жабылса ас карында токтап калады, тек сфинктер босаған сәтте ғана он екі елі ішекке өтіп кетеді. Ал сфинктер рефлекстік жолмен жиырылып жазылады, яғни пилорустың ашылып жабылуы рефлекс аркылы іске асады. Қарын тарапынан келген рефлекс сфинктерді босатады, ал он екi елi iшектен келген рефлекс, керісінше, сфинктерді жиырады. Пилорустың ашылып жабылуына карындағы және он екі елі ішектегі гидростатикалык кысым, химустын қышқылдык дәрежесі әсер етеді. Мұнымен катар карындағы астың осмостык кысымы жоғары болса, пилорус сфинктері көпке дейiн босамайды. Астын карыннан он екі елі ішекке өтуiн iшек гормондары да реттейді. Он екi елi iшекке химус кышкыл күйiнде өтсе, көп мөлшерде секретин мен панкреозимин бөлiнедi. Бұл гормондар карын кимылын тежейдi, бiрак ұйкы безiнiн сөл шығару қабілетін күшейтеді, осыган орай ішекте рН жоғарылап, пилорустын ашылуын тездетедi. Он екі елі ішектегi ас қорытылу Он екі елі ішекке келіп түсiсiмен асқа 3 түрлі сөл ұйкы безінің, он екі елі ішектiң шырыны және өт әсер етеді. Бұлардың ішінде ең күрделісі ұйқы безінің сөлі: оның құрамында органикалық коректік заттарды ыдырататын ферменттер бар. Өтте ас қорытатын ферменттер жок, бірак күрделі коректік заттарды гидролиздеу үшін өт кажет. Онсыз ұйкы безі ферменттері әсер ете алмайды, етсе де өте әлсіз болады, әсіресе май ыдырамай, майдың ішектен лимфаға өтуi токтап қалады. Сондыктан өт ас корыту сөлдері катарына жаткызылған. Он екі елі ішектiн шырышты қабығында бруннер бездері бар, олар өз сөлін шығарып отырады. Он екі елі ішек сөлі сәл сілтілі (pH - 7,2-8,0), құрамында пепсин ферменті бар. Ондагы пепсин химуска сінген карын сөлі пепсинiмен бірлесіп, ішекте біраз уакыт белоктарды ыдыратуы мүмкін. Реакциясы сiлтiлi ұйкы безі сөлі мен мол мөлшерде өт келiп құйылысымен пепсиндердiн әсері токтайды. Аскорытуда он екі елі ішек сөлінін айтарлықтай мәні жок, бірак наукастанған жағдайда, әсіресе карын салiнде тұз кышкылы көбейіп кетсе, пепсиндердін әсері күшейіп, ұйкы безі ферменттерін ыдыратуы, мұнын салдарынан ішекте ас корытылуы нашарлап кетуі мумкін. Он екі елі ішек сөлінің бөлiнуi кезеген жуйке әсерiнен күшейе түседі, бұл сөл шығуын кан аркылы әсер ететін заттар секретин мен глюкогон де күшейтеді. 81.Жүктіліктің және туу актісі физиологиялық заңдылықтары. Жүктілік. Жүктілік - ұрықтану сәтінен нәресте туылғанга дейiнгi кезеңді қамтиды. Тұқым жасушаларының ұрықтанып –) зиготаны түзеді, ол тутiкше бойымен жатырга жылжиды, әрi бөлiне бастайды, бластоцитке (грек. blastos - өркен) айналады. Бұл кезде ұрык жұмыртканың нәрлі заттарыменқоректенеді. Жатырга енген ұрык 7-8-шi күнi онын iшкi кабатына бекiнедi (имплантация). Ұрыктын сыртка коректік кабығы трофобластан бүрлі кабыкша хорион пайда болады. Одан кейiн баланын жолдасы плацента калыптасады. Ол ұрыкты коректендіру мен катар эндокриндiк кызметаткарады. Хориондық гонадотропин ұрыктын буйрекүсті және жыныс бездерiнiн дамуына, гормондардын алмасуына әсер етеді. Ұрыктын денесiнде зат алмасуын, оның өсуін реттейді. Содан 3-8 аптадан бастап ұрыктын ішкі қабықшасы эмбриобласт өсуі ағзалардың нышандарын қалыптастырады. -Ұрыктын жүрегі 3 аптада қалыптасып соға бастайды, ми мен жүйке тутiгi пайда болады -4 аптада ішкі ағзалардың нышаны білінеді -8-аптада ұрыктын айырмашылығы байқалады -9-аптадан, яғни 3-айдан бастап ұрык адамға ұксайды, әрі нәресте деп аталады. Осыған дейiн гормондык кызметті сары дене аткарады. Кейін 7-8 аптадан бастап, ол керi дамиды да, гормондарды өндіру плацентага ауысады. -Жүктіліктін 15-20 аптасында ми жедел өседi -20-24 аптада негiзгi әрекетi калыптасады. -Жүктілік 38-аптадан кейін мерзiмi жеткен деп есептеледі. Орта шамамен жүктiлiк әйелдерде 280 кун (40 апта) болады. Жүктілік кезінде әйелдердiн организмінде көптеген ағзалар мен жүйелер едәуір өзгеріске ұшырайды. Оны бағыттайтын гипофиздiн пролактин гормоны мен сары дене бөлетiн-прогестерон. Пролактин сары дене кызметін күшейтеді, фоликулалардың жетілуiн тежейдi, сүт бездерін өсіреді, ФСГ мен ЛГ бөлінуі азаяды. Прогестерон миометридi өсiредi, онда кантамырларын көбейтеді. босансытады, эстрогендер биохимиялык урдiстердi, энергия алмасуын, ферменттердің белсенділігін қалпына келтіреді. Жүктілік кезінде негiзгi өзгеріс жатырда байқалады. Бала көтермей тұрганда, жатырдын ұзындығы 7-8 см, салмагы 50 г болса, жүктiлiктiн сонында 37-38 см-ге дейін, массасы -1000-1500 г өседі. Жатырдың ішкі көлемі 500 есе ұлғаяды, кабырғасы калындайды. Жүктілік кезінде әйелдердiн имундык жүйесі өзгереді. Гормондардың әсерінен жасушалык иммунитет төмендейді. Бұл шаранамен бірігіп тусік (аборт) болудан сактайды. Зат алмасуы күшейеді, негiзгi энергия 15-20%-ке өседі. Жүрек - тамыр жүйесінің қызметi көптеген өзгерге үшырайды, айналымдағы каннын көлемі 25-45%-ке көбейедi, артериялык кысым төмендейді, өйткенi тамырдың аумағы ұлғаяды, шеткі кедергі азаяды. Жүректiн соғуы жиіленеді (тахикардия), iрi веналарда кысым кете рiледi, жүректiн минуттык келемi 30%-ке жетедi. Тыныстык көлем 30-40%-ке ұлғаяды, тыныс 10%-ке жиiленедi. Жүктілік кезінде бүйрек пен бауырға да күш түседі. Босану. Босану - тіршілікке қабілетті нәрестені және кағанак пен баланын жолдасын жатырдан шығаратын шартсыз рефлекс. Оны жүйке жүйесі мен гормондар реттейді. Жүктіліктін мезгiлi жеткенде мн кыртысында тежелу басым болады, қыртысасты құрылымдардың қозғыштығы артады, жұлыннын рефлекстерi күшейеді. Жатырдың әр түрлі әсерлерге сезімталдығы өседі. Босану іс-әрекеті дамуында гормонлар ерекше орын алады. Прогестерон деңгейі төмендейді, сондыктан онын жатырды тежейтін әсерi әлсірейдi. Эстроген көбейіп, миометридін жиырылкыш заттарға сезімталдығын өсіреді. Эстрогендер простогландиндердін түзiлуiн белсендіреді. Бұлар босану іс-әрекетіне тікелей әсер етедi, ана мен нәресте гипофиздерiнде окситоцин бөлінуін реттейді. Окситоцин ацетилхолин жатыр етiнiн жиырылуын күшейтеді. Босану үрдiсiне серотонин, адреналин, норадреналин, гистамин, кинин да катысады. Босану алдындагы осындай жүйке және эндокриндік өзгерістер босану доминантасын құрады. Босану үш кезеннен өтеді. -Бірінші кезенде толғак пайда болады. Жатырдын алкымы кенейiп (дистрикция) бұлшыкеттерi еріксіз оқтын-оқтын қайталай жиырылады (контракция) және ет кабаттары бiр-бiрiне катысты ығысады (ретракция). Толғак біртіндеп ұзара береді, арасы кыскарады және каркыны кушейедi. Жатыр анқасы толық ашылғанда (10-12 см) кағанак жарылып нәресте манындағы алдынгы су ағып кетеді. - Екiншi кезенде толғакка ерікті түрде күшену, құрсак, көкет, жамбас түбіндегі бұлшыкеттердің жиырылуы косылады. Босанушы әйелдер оны еркімен күшейте алады. Осынын нәтижесінде жатырда және кұрсакта кысым күшейіп, босану жолдары аркылы бала туылады. Толғак туу сәті наресте үшін қатты стресс және тренинг (жаттығу) болып саналады. -Босанудың үшінші кезенінде шарана, кағанак бөлініп сыртка шығады. Босану кезіндегі жатыр еттерiнiн жиырылу жиiлiгiн, күшiн гистография әдісімен тіркеуге болады. Босанудан кейінгі кезең - 6-8 аптага созылады. Жүктілік кезінде өзгеріске ұшыраған ағзалар мен жүйелер калпына келеді. Эволюциялык үрдiстер жыныс мушелерiнде ерекше орын алады. Бұл кезенде емiзетiн аналарда пролактин көп болғандықтан етеккiрi келмейді. Бала туғаннан кейiнгi бiрiншi етеккір овуляциясыз болады. Кейбiр айелдерде овуляция, тiптi жана жүктілік бала емізіп журсе де бола бередi. 82.Қан жүйесі туралы түсінік (Т.Ф.Ланг). Қан функциялары. Қан құрамы мен мөлшері. Гематокрит. ҚАН ЖҮЙЕСІ Организмнің ішкі ортасының маңызды компоненті –организмнің сұйық ұлпасы -су болып табылады. Бұл түсінік 1939 жылы Кеңестік зерттеуші - клиницисті Г.Ф. Лангпен енгізілген. Ланг бойынша, кан жүйесіне кіреді: • қан тамыр бойынша айналатын, перифериялық қан; • қан түзу мүшелері – қызыл сүйек кемігі,лимфа жүйесі, көкбауыр; • қан түзу мүшелері – қызыл сүйеккемігі,лимфа жүйесі, көкбауыр, бауыр; • нейрогуморальды реттеуші аппарат. Бұл жүйедегі барлық компоненттердің қызметі қанныңнегізгі функциясын атқаруын қамтамасыз етеді. Қанның негізгі қызметтері: • тасымалдаушы; • тынысалу • трофикалық, – қоректік заттардың тіндерге жеткізілуі; • эксреторлық, бөлу мүшелеріне ағзаданшығарылатындарды жеткізу; • термореттеушілік – жылуды біркелкі бүкіл денеге тарату; • су-тұз алмасуын қамтамасыз ету - су мен иондардыңтасымалы; • гуморальды реттеу – түзілу мүшелерінен нысана - ағзаға гуморальды реттеушілердітасымалдау; • ағзаның гомеостазын қамтамасыз ету ағзаныңішкіортасының тұрақтылығын қамтамасыз ету; • қорғаныштық қызметі - арнайы және бейарнамалыиммунитетті жүзеге асыру. Қанның мөлшері мен құрамы. Гематокрит. Қан сарғылттау келген сұйык зат - плазмадан және оның iшiнде жүзiп жүрген қан клеткаларынан, яғни формалы элементтерден тұрады. Қан клеткалары қызыл түйiршiктер (эритроцит тер) мен ақ түйiршiктер (лейкоциттер), кан пластинкалары тромбоциттер. Плазма қан құрамының 52-58%-іне, кан клеткалары -42-48%-не тең.Қан клеткаларының жалпы гематокриттік керсеткіші 42-48%,ал канның әр литрiнде 0,42-0,48 литр. Соңғысы гематокриттiк көрсеткіш деп аталады. |