Семянькова. Стылістыка і КБМ. А. М. Багамолава, Г. К. Семянькова
 Скачать 1.76 Mb.
|
|
Марфалагічныя нормы ў сістэме дзеяслова. Часціна мовы, якая валодае семантычнай разнастайнасцю, называючы дзеянне, працэс ці стан, маючы вялікую колькасць граматычных катэгорый, складаную сістэму формаў, патрабуе пэўных каментарыяў. Так, у зваротных дзеясловах замест постфікса -ся часам памылкова выкарыстоўваецца -сь, што з’яўляецца парушэннем літаратурнай нормы: правільна вучыся, купаліся, напрацаваліся і г.д. Умоўны лад, як вядома, выражаецца дзеясловам у форме прошлага часу і часціцай бы (б), пры гэтым дзеяслоў, які заканчваецца на зычны, патрабуе часціцы бы, на галосны – б: сказаў бы, прынеслі б, намалявала б. Асаблівай увагі патрабуе складаная форма прошлага часу, паколькі яна мае структурныя адрозненні ў параўнанні з адпаведнай формай рускай мовы. У беларускай мове яна ўтвараецца шляхам спалучэння дзеяслова ў прошлым часе і дапаможнага дзеяслова быць, які мае тыя самыя формы роду і ліку, што і асноўны дзеяслоў: падышоў быў, падышла была, падышлі былі, падышло было, але па-руску інакш: подошел (подошла, подошло, подошли) было. Катэгорыя спражэння не выклікае асаблівых цяжкасцяў пры засваенні, аднак рознаспрагальныя дзеясловы маюць спецыфічныя парадыгмы. Думаецца, іх тэба паўтарыць: есці – ем; ясі; есць; ядзім, ямо; ясце; ядуць; даць – дам; дасі; дасць; дадзім, дамо; дасце; дадуць; бегчы – бягу; бяжыш; бяжыць; бяжым; бежыце; бягуць. Самай распаўсюджанай памылкай, выкліканай уплывам рускай мовы, з’яўляецца ўжыванне дзеясловаў у 2-й асобе множным ліку абвесным ладзе з націскам на першым складзе канчатка (гэта памылка!). Трэба цвёрда засвоіць правіла: у гэтай форме націск падае на аснову або на другі склад канчатка, на склад -це: гуля-еце, знойдз-еце, забіра-еце; нес-яце,прыжывяце-ся, падрасц-яце, абатр-аце, сме-яце-ся. Неабходна адрозніваць таксама канчаткі дзеясловаў у абвесным і загадным ладах. У загадным ладзе ў 1-й асобе множным ліку дзеясловы могуць мець спецыфічныя для беларускай мовы канчаткі -ем, -эм (пад націскам), -ма (не пад націскам):нясем, кладзем, бярэм; складваймася, працуйма, канчайма, шукáйма,не забывáймася. На дзеяслоўныя формы з канчаткам -ма звяртае ўвагу А.А. Каўрус: яны, на яго думку, “успрымаюцца і ўсведамляюцца як патрэбныя, адметныя, што вызначаюць самабытнасць роднай мовы і служаць захаванню яе сістэмы” [13, с. 98]. У абвесным ладзе ў 1-й асобе множным ліку гэтыя дзеясловы маюць канчаткі: нясём, кладзём, вяжам, стрыжомся; складваемся, канчаем. Як бачна, у загадным ладзе канчаткі -ем і-эм націскныя, а ў абвесным ладзе канчатак -ем ненаціскны. У 2-й асобе множным ліку ў загадным ладзе націск можа падаць на канчатак -ы/-і перад постфіксам -це: нясі'це, кладзі'це, пішы'це. Да ўжывання дзеяслова ў функцыянальных стылях ёсць пэўныя патрабаванні. У афіцыйна-справавым і навуковым стылях павінны выкарыстоўвацца такія часавыя формы міжстылёвых дзеясловаў, якія адлюстроўваюць рэальны час дзеяння; у навуковых тэкстах выклад інфармацыі ідзе ў цяперашнім часе: напрыклад, у даследаванні мы ставім і вырашаем наступныя задачы; як сцвярджае мовазнаўца Л.М. Шакун. Мастацкаму, часткова публіцыстычнаму, а таксама размоўнаму маўленню ўласціва ўжыванне экспрэсіўных формаў (скокнуць, бразнуць; папавыносіць, папахадзіць; пачытваць, пабольваць; плявузгаць, клыпаць, рынуцца і інш.) і ўзаемазамяняльнасць формаў часу і ладу. Так, дзеясловы цяперашняга часу могуць ужывацца са значэннем прошлага ці будучага, што дапамагае апавядальніку ажывіць мінулыя падзеі ці адлюстраваць дзеянне, якое абавязкова павінна адбыцца пасля моманту гутаркі: бывала, іду я ў грыбы (цяперашні гістарычны), заўтра абавязкова іду ў грыбы. Дзеясловы будучага часу могуць ужывацца са значэннем цяперашняга ці прошлага, гэта робіць маўленне экспрэсіўным: так падкрэсліваецца паўтаральнасць дзеяння (то паверне дарога ўлева, то роўнаю стужкаю цягнецца) або яго нечаканасць, выпадковасць (колькі ні прыеду дадому – ідзе маці насустрач). Формы ладу таксама могуць набываць экспрэсіўнасць пры іх ўзаемазамяняльнасці: так, дзеясловы ўмоўнага ладу могуць ужывацца са значэннем загаднага, што надае выказванню разнастайныя адценні: просьбу, параду, запрашэнне выканаць дзеянне (магчыма, з афарбоўкай нерашучасці, далікатнасці ці папроку): прачытаў бы ты кнігу, прыбрала б ты ў пакоі, прылеглі Вы б адпачыць. Загадны лад можа мець значэнне ўмоўнага, што забяспечвае непасрэднасць выкладу думкі: дапамажы мы ім – яны ўсё паспелі б выканаць. У дзеясловах маўлення, успрыняцця, думкі можа аслабляцца ці ўвогуле сцірацца інтанацыя загаду і само лексічнае значэнне: глядзі ты, які разумны!; скажыце, які добранькі! Форма другой асобы адзіночнага або множнага ліку можа мець абагульнена-асабовае значэнне, якое яна рэалізуе ў прыказках: сей у пару – збярэш хлеба гару; сон на заўтра адкладзі, а справу сёння давядзі; Божа памажы, але і сам падбяжы. Марфалагічныя нормы ў сістэме дзеепрыметніка. Самымі ўжывальнымі ў беларускай літаратурнай мове з’яўляюцца дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага і незалежнага стану з суфіксамі -л-, -н-, -ан-, -ен-, -т-: выцвілы, пахарашэлы, зачараваны, устрывожаны, знесены, змолаты. Выкарыстанне іншых формаў абмежаванае па розных прычынах. Так, дзеепрыметнікі прошлага часу незалежнага стану з суфіксамі -ўш-, -ш- у форме мужчынскага роду аманімічныя з дзеепрыслоўямі: прачытаўшы, пацярпеўшы, збегшы і г.д. Многія лінгвісты акцэнтуюць увагу на немілагучнасці гэтых формаў, што з’яўляецца правамерным. Дзеепрыметнікі незалежнага і залежнага стану цяперашняга часу з суфіксамі -уч-/-юч-, -ач-/-яч, -ем-/-ом-/, -ім- уласцівы публіцыстычнаму і навуковаму стылям, дзе могуць уваходзіць у склад тэрмінаў або іншых устойлівых выразаў кніжнага характару: шыпячы гук, вісячы замок, неразкладаемыя элементы, рухаючыя сілы, кіруючая роля, чытаемая літаратура. Каб пазбегнуць непажаданых формаў, асабліва падчас перакладу з рускай мовы, трэба памятаць, што ў беларускай мове існуе шмат сродкаў замены такіх адзінак: 1) ужывальныя формы дзеепрыметнікаў: рус. покрывшийся инеем – бел. пакрыты інеем, выгоревший луг – выгаралы луг. Як слушна адзначае А.А. Каўрус, “на цяперашнім этапе дзеепрыметнікі з суфіксам -л- усведамляюцца як асноўныя” [13, с. 107]; 2) прыметнікі: рус. приносящий прибыль – бел. прыбытковы, дрожащая трясина – дрыготкая багна; сыпучее вещество – рэчыава; 3) даданыя сказы: рус. растущий у дома – бел. які расце ля дома; 4) дзеясловы: рус. светящиеся окна – бел. свецяцца вокны, я непьющий – я не п’ю; 5) назоўнікі: рус. комплектующий отдел – бел. аддзел камплектавання, купающийся – купальшчык; 6) дзеепрыслоўі і дзеепрыслоўныя словазлучэнні: рус. рядом шел возвращающийся из города сосед – бел. побач ішоў, вяртаючыся з горада, сусед; 7) прыдаткі: рус. вещества, стимулирующие рост – бел. рэчывы-стымулятары росту; 8) спалучэнні назоўнікаў з прыназоўнікамі: рус. умоляющим голосом – бел. з мальбой у голасе; 9) паўтор слоў: рус. возрастающий грохот – бел. усё большы і большы грукат і інш. Марфалагічныя нормы ў сістэме дзеепрыслоўя. Дзеепрыслоўе, як і дзеепрыметнік, дапаўняе дзеяслоў сэнсава. Узнікае шэраг патрабаванняў да выкарыстання дзеепрыслоўяў у звязным маўленні. Так, утваральнік асноўнага і дадатковага дзеянняў павінен быць адзін: прачытаўшы кнігу, я абавязкова падзялюся ўражаннямі. У безасабовых сказах няма і не можа быць утваральніка дзеяння, пагэтаму сказ тыпу Хораша дыхаецца, гуляючы па летнім лесе пасля дажджу будзе пабудаваны няправільна. Месца дзеепрыслоўяў незакончанага і закончанага трыванняў у сказе заўсёды абумоўлена паслядоўнасцю дзеянняў – асноўнага і дадатковага: прыехаўшы ў вёску на канікулы, я абавязкова сустрэнуся з аднакласнікамі. У абагульнена-асабовых сказах асноўнае і дадатковае дзеянні таксама выконваюцца адной асобай, але яна ўяўляецца абагуленай і абазначае любога, кожнага: упрошваючы не намілуешся; узяўшыся за гуж, не кажы, што не дуж; згубіўшы, не тужы, знайшоўшы, нікому не кажы. Марфалагічныя нормы ў сістэме прыслоўя. Прыслоўю ў культурамоўным аспекце надаецца мала ўвагі, хоць рэдка які тэкст абыходзіцца без характарыстыкі акалічнасцяў дзеяння. Некаторыя лінгвісты правамерна адзначаюць, што прыналежнасць прыслоўяў да пэўнага разраду вызначае іх ролю ў тэксце. Акалічнасныя прыслоўі стылістычна нейтральныя, яны заключаюць інфармацыю пра месца, час, прычыну, мэту дзеяння; якасныя прыслоўі не толькі перадаюць інфармацыю, але і ўтрымліваюць яе ацэнку. У сувязі з гэтым прыслоўі запатрабаваны ўсімі стылямі: Вядома больш за 20 відаў пшаніцы. Аднак найбольш шырока вырошчваецца толькі два віды – мяккая і цвёрдая; Пры пад’ёме ўверх кінутага мяча сіла цяжару запавольвае яго рух. У мастацкім стылі прыслоўі ўжываюцца і з пераносна-вобразным значэннем: Сосны гамоняць. Нібы расказваюць чароўныя казкі маленства – адну за адной, нястомна і радасна, ціха і мудра, як гэта можа добрая, пагодлівая старасць (Я. Брыль). Прыслоўі, утвораныя ад якасных прыметнікаў, маюць ступені параўнання. Складаная форма вышэйшай і найвышэйшай ступеняў параўнання ўтвараецца, як правіла, шляхам далучэння слоў найбольш (найменш) і адпаведна больш (болей), менш (меней) да якасных прыслоўяў, таму ўтварэнні тыпу найбольш гучней, менш цікавей будуць парушэннем нормы. Трэба памятаць, што прыслоўе, як і прыметнік, таксама мае элятыў – форму вышэйшай ступені параўнання, якая страчвае супастаўляльнае значэнне: раней, далей, даўней. Як відаць, першыя два словы міжстылёвыя, апошняе мае размоўную афарбоўку. Якасныя прыслоўі маюць формы ацэнкі і меры якасці (ціхутка, добранька, памалюсеньку, страшэнна, высачэзна, ранічкай, далекавата); праз сваю экспрэсіўнасць, размоўную афарбоўку яны найбольш запатрабаваны мастацкім і гутарковым стылямі. Правільнасць маўлення: сінтаксічныя нормы Сінтаксічныя нормы рэгулююць правільнасць пабудовы сінтаксічных канструкцый, ужыванне прыназоўнікаў з рознымі склонавымі формамі назоўнікаў ці займеннікаў. У сінтаксічных канструкцыях выразна выяўляецца нацыянальная адметнасць мовы, таму правільная пабудова словазлучэнняў успрымаецца як паказчык культуры маўлення і культуры чалавека ўвогуле. Асабліва ва ўмовах цяперашняга білінгвізму важна ведаць спецыфіку будовы сінтаксічных канструкцый у беларускай мове ў параўнанні іх з рускай. Практыка паказвае, што парушэнні сінтаксічных нормаў – надзвычай пашыраныя памылкі не толькі ў мове студэнтаў, але і ў мове настаўнікаў, дыпламаваных спецыялістаў, дыктараў радыё і тэлебачання. Пералічым асноўныя сінтаксічныя нормы беларускай літаратурнай мовы. Для беларускай мовы характэрны наступныя спецыфічныя рысы ў будове словазлучэнняў:
У рускай мове названыя дзеясловы патрабуюць вінавальнага склону: поблагодарить брата, простить друга, извините меня.
Калі залежнымі назоўнікамі выступаюць назвыягад,грыбоў, кветак ці словы ягады, грыбы, кветкі, арэхі, то яны таксама ставяцца ў форму вінавальнага склону, а прыназоўнік пры іх можа быць ужыты як па, так і ў: паехаць у (па) грыбы, пайсці ў (па) суніцы, адправіць у (па) арэхі. У рускай мове залежныя словы пры пералічаных дзеясловах ставяцца ў форму творнага склону з прыназоўнікам за: идти за водой, съездить за отцом, послать за врачом, поехать за грибами, пойти за земляникой, отправить за орехами.
Адпаведныя рускія дзеясловы патрабуюць формы творнага склону з прыназоўнікам над: шутить над детьми, смеяться над недостатками, издеваться над ним.
У рускай мове назоўнік ставіцца ў форму творнага склону без прыназоўніка: заболеть ангиной, болен гриппом.
У рускай мове залежнае слова ставіцца ў форму меснага склону з прыназоўнікам о (об): говорить об отношении, расспрашивать о чувствах, думать о ней. Маўленчая практыка паказвае, што часта замест канструкцый з прыназоўнікам пра выкарыстоўваецца канструкцыя з прыназоўнікам аб і месным склонам назоўніка (займенніка): гаварыць аб адносінах, распытваць аб пачуццях, думаць аб ёй. Хоць абедзве канструкцыі сінанімічныя, аднак трэба ўлічваць, што яны з розных сфер ўжывання: першая (з пра) уласціва гутарковай мове і мове мастацкай літаратуры, другая (з аб) – афіцыйнаму і навуковаму стылям: паняцце аб дзеяслове, “Закон аб мовах у Беларускай ССР”,“Закон аб аўтарскіх правах”. Ужыванне прыназоўніка аб з’яўляецца нарматыўным таксама ў наступных выпадках:
У рускай мове назоўнік ужываецца у давальным склоне з прыназоўнікам по: ходить по соседям, блуждать по лесам, видеться по выходным, гладить по волосам, стучать по спине.
У рускай мове назоўнік ужываецца ў давальным склоне з прыназоўнікам по: лекция по горообразованию, оценка по черчению, оценка по физической культуре, оценка по диктанту.
У рускай мове залежны назоўнік ставіцца ў форму меснага склону з прыназоўнікам на: женить на Елене, женится на Светлане.
У рускай мове ў такіх канструкцыях выкарыстоўваецца назоўнік у месным склоне з прыназоўнікам в: в ста метрах от школы, в трёхстах километрах от Витебска, в двух шагах от победы.
У рускай мове названыя лічэбнікі кіруюць назоўнікамі ў форме роднага склону адзіночнага ліку: два глубоких океана, три старательных студента, четыре тёплых дня. Лічэбнікі пяць, шэсць і вышэй у назоўным склоне кіруюць назоўнікамі ў родным склоне множным ліку як у беларускай, так і ў рускай мовах: пяць кветак, сем паверхаў.
Калі ў лічніку стаяць лічэбнікі пяць, шэсць і вышэй, то яны кіруюць парадкавымі лічэбнікамі назоўніка ў форме роднага склону множнага ліку: пяць дзевятых, восем пятнаццатых.
У рускай мове ў гэтым выпадку ўжываюцца беспрыназоўнікавыя канструкцыі: брат выше сестры, пришёл раньше тебя, температура выше ноля. Асаблівай увагі пры выбары прыназоўніка і формы ўскоснага склону патрабуюць таксама наступныя канструкцыі:
Памылкі дапускаюцца пры выбары граматычнай формы выказніка пры дзейніку, выражаным колькасна-іменным спалучэннем. Таму трэба памятаць, наступнае: Выказнік звычайна ставіцца ў адзіночным ліку, калі дзейнік выражаны:
Аднак ва ўсіх пералічаных вышэй выпадках выказнік можа ставіцца ў множным ліку пры дзейніку са значэннем асобы ці калі падкрэсліваецца актыўнасць дзеяння: экзамен здалі дваццаць студэнтаў, большасць выпускнікоў паступілі ў ВНУ.
Займеннік, што ўжываецца замест зборнага назоўніка, павінен стаяць у адзіночным ліку: Аўтар праўдзіва адлюстраваў жыццё беларускага сялянства, яго мары і імкненні да лепшай долі. Сінтаксічнай памылкай з’яўляецца таксама неапраўданае нанізванне залежных адзін ад аднаго назоўнікаў у адным склоне (пераважна ў родным склоне), у выніку якога канструкцыі ўспрымаюцца з цяжкасцю. Д. Бугаёў прыводзіць наступны прыклад: “Рэтраспектыўны план драмы не адыграў значэння вытлумачальніка вытокаў станаўлення характараў герояў”. Параўнаем яго з класічным прыкладам з Ф. Рабле: “Дзед траюраднага брата старэйшай сястры цёткі зяця дзядзькі нявесткі яго цешчы пахаваны ў Маезе”. Сінтаксічныя памылкі часам бываюць выкліканыя змешваннем дзвюх ці больш семантычна тоесных сінтаксічных канструкцый: аплаціць за праезд (правільна: аплаціць праезд або заплаціць за праезд); заняць першынство (правільна: заняць першае месца або заваяваць першынство); дапамога над арганізацыяй (правільна: дапамога арганізацыі або шэфства над арганізацыяй). Як бачна, будова сінтаксічных канструкцый адлюстроўвае асаблівасці мыслення і з’яўляецца паказчыкам агульнай культуры маўлення таго, хто гаворыць. |