жалпы және жас ерекшелік психология тест сұрақтары. Жалы және жас ерекшелік емтихан сұрақтары 2022-2023 (1). Аымды баылаудаы емтихан сратарыны бадарламасы 1 дегей
 Скачать 355.44 Kb.
|
|
заңдылықтарына бағынады. Есте сақтау динамикалық;жәнестатикалық;түрде көрінуі мүмкін. Динамикалық есте сақтау мехетті қызметтік есте орын иелеп, ал статикалық – ұзақ мерзімді есте әрекетке келеді. Динамикалық есте сақтауда жатталған материал өзгеріске түсе бермейді, ал тұрақты есте, керісінше, қайта құрылып өңделеді.Қайта жаңғыртудың;танудан танудан өзгешелігі: ол танудан соң іске асады немесе тіпті тікелей танусыз-ақ, одан тыс жүзеге келуі мүмкін. Сондықтан-да бұрынғыны қайта жаңғырту процесі танудан көрі күрделірек келеді.Қайта жаңғырту материал бөліктерінөз кезегімен еске түсіру арқылы жүргізіледі, бұл жағыдайда іске белсенді еріктік әрекет қосылады. Қайта жаңғырту тікелей және жанама болып бөлінеді Тікелей қайта жаңғыртуда аралық байланыстрды еске түсірудің қажеті болмайды. Жанама қайта жаңғыртуда адам байланыстырушы аралық тетіктерді пайдаланады, олардың ішінде жаңғыртылуы тиіс марериалға қатысы бар тірек сөздер, бейнелер, сезімдер мен әрекеттер кіреді. Ұмыту – процесі еске түсіре алмау немесе тану мен қайталап айтып берудегі қателесуде көрінеді. Ұмытудың физиологиялық негізі – уақытша жүйке байланыстарын жандандыруға кедергі етуші ми қабығындағы тежелу әрекеттері. Көбінесе бұл жағыдай материалды еске сақтап тұруға ниеттелген қайталаулардың уақытылы болмауынан туындайтын, ойда қалдырғанды бірте-бірте сөндіріп барушы тежелу процесіне байланысты. Л.С. Выготскийлің мәдени-тарихи теориясы. Психиканың мәдени-тарихи даму теориясы (Л.С.Выготский). Лев Семенович Выготский (1896-1934) ең көрнекті психологтарының бірі. 1917ж ол Тюменьде мұғалім болады, ол Сеченов және Павлов іліміне бейімделген жаратылыс ғылымды психологиялық жақтаушысы болады. 1924ж ол Мәскеуге көшеді. Алдына марксизм философиялық негізңіндегі мәселесі қойылған психология институтының қызметкері болады. Сөзді іс әрекет ретінде түсініп Выготскийдің индивит және әлем арасындағы ерекше мәдени әлеуметтік делдалын қарастырады. Ол оның белгілі табиғатына ерекше мән береді, өйткені оның арқасында адамның ішкі сезім көңіл өмірінің құрылымы және оның психологиялық фунциялары элементарлық жоғары болып өзгереді. Выготский еңбектері жоғарғы педагогикалық мәдиниетпен ерекшеленеді. ХХ ғасырдың басындағы оның ойлау, сөйлеу, эмоциялар жайлы жұмыстармен айқын көрінеді. Ол дағдарыстың тарихи мәні бар деп есептеген. Бұл мән Выготскийй бойынша психологиялық әр түрлі бөлек бағыттарға бөлуін көрсетеді. Психолог П.П Блонскийдің айтуынша психология педагогиканың негізі болу үшін өзінше дербес зерттеу жұмысын жүргізудің қажеті жоқ, бұл тек жалпы психологиялық жәйттерді мектептегі оқыту және тәрбие жұмыстарында қолдану керек делінген. Осы пікірге Выготский қарсы шығып, педогогикалық психологияны дұрыс жолға қою үшін жалпы психологияға негізделу жеткіліксіз, бұл үшін сабақ үстінде не тәрбие жұмысында балалардың ұғыну не тіл алғыш процестерін зерттеп, осы арқылы табылған мәліметтерге оны негіздеу қажет деген. Л.С Выготский осындай дәлелді келтіргенде мынандай дерекке сүйенді: жалпы психология өзінше ғылымның бір түрі. Ал ғылым жетістіктеріне негізделе отырып, оқыту тәрбие жұмысына пайда келтіру мүмкін емес. Ж.Пиажие француз тілінде аударылған еңбегінде баланы оқытсақ та, оқытпасақ та психикасының дамуына ықпалын тигізбейді деді. Пікір сол кездегі психологтардың көбіне жаңалық болатын. Сондықтан Ж.Пиажені сынға алушылардың саны көбее бастады, солардың бірі Выготский. Ол Пиаженің пікіріне қарсы шығып, бала психикасы тек оқудың негізінде қалыптасады, осыған орай ықпалын дамыту үшін алдымен оны оқыту керек деді. Выготскиидің айтуынша, оқыту баланың есейуін тездетеді. «Егер баланы ақылды етемін десеңдер, оқыту тәсілдерін оны қолайлы жолмен даму дәрежесіне дәл ықшамдамай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек. Сонда ғана оқыту баланың ой өрісін алға қарай сүйрейтін болады» деді. Выготскийдің оқыту дегеніміз бала психологиясының дамуынан аздап озып отыру керек деген қағидасына сүйенеді. Пихологиялық даму мен оқытудың өзаракөлемін түсінуде келтірілген осы жөніндегі әр түрлі пікірлердің бар екенін білу өте қажет. Себебі олардың ішінен қажет екенін басшылыққа алу мүмкіндігі туады. Егер бала дамудың ең алғашқы сатысында эгоцентрикалық сөйлеу бір мәселе шешудегі әдіс тәсілдерден тұрмаса, онда бала үлкен кісіге сөйлеммен көмек сұрайды. Бала шарасыздан мақсатқа жету үшін үлкендерге өзі іске асыра алмайтын, қандай әдіс керек екенін сөзбен жеткіздіреді. Балалар дамуындағы үлкен өзгерістер мына кезде басталады, егер сөйлеу жерментерілсе, егер мәселе шешу үшін экспериментарлы емес өз бетінше әдістер тануында. Осы кезде сөйлеу интер психикалық категориядан функцияға айналады. Бала әлеуметтік тип бойынша өз мінез құлқын ұйымдастыра отырып бұрын басқаға қолданған мінез құлық әдісін енді өз өзіне қолданады. Ерте жас кезенінде адам санасында – қабылдау , мектепке дейінгі кезенде – ес, мектептегі кезенде ойлау жақсы дамиды. Ал қалған психикалық процесстер осы кезендердің барлығында дамиды. Бала әлеуметтік сөйлеудің интеризациясына өтуде қиын жол кешеді. Бұл процесстің тарихы балалық практикалық интелектісінің әлеметтенуінің тарихы және сол кезде оның символдық фунцияларының әлеуметтік шындығы болып табылады. Л.С. Выготскийдің ғылыми жұмыстары психологияның «құрылыстарды таза сипаттаудан, эмпирикалық және феноменологиялық зерттеуден олардың болмысын ашуға» өтуге бағытталды. Ол психикалық құрылыстарды зерттеудің жаңа экспериментальді генетикалық әдісін енгізді, «әдістің мәселесі болып басы мен негізі табылыды, бала дамуының мәдени тарихының альфа және омегасы болып табылады. Л. С. Выготский жас мөлшері туралы оқытуды бала дамуының бірлік анализі ретінде ойлап шығарды. Ол өту жағдайда формалар спецификалар және баланың психикалық дамуын қозғайтын күштерге өзге түсінік енгізді, бала дамуының сатылрының және фазаларының эпохасын суреттейді сонымен қатар онтогенез кезінде олар арасындағы өтулерді сипаттайды; баланың психикалық дамуының негізгі заңдарын тап және құрастырды. Выготский бала психологиясы толық және жетілген болу үшін бәрін жасады; ол оқытудың негізгі практикалық мәселелерін шеше алатын және балаға тәрбие беру психикалық дамудың жастық нормативтік диагностика мәселесіне жаңаша қарауды негіздеді. Выготскийдің теориясының негізгі қазіргі заманғы дамудың биологизаторлық теориялардың дамуын сипаттады. Л. С Выготскийдің айтуынша, « оқытуда бір қадам, дамуда жүз қадам дегенді білдіреді».Мұнда зерттеушілер, сана құрылымында тек қана таным процесстері қарастырып, ал мотивациялы – қажеттіліктер аймағында саналы тұлға зейінінде қалдырды. Осы тұжырымдарда Л. С Выготскийдің идализм концепциясы қарастырылды. Көптеген жылдарға созылған Л. С Выготскийдің болжамы ғажайып (гениальді) интуиция болып қалды. Л. С. Выготский ең алғашқы болып бала психологиясының облысына тарихи принципті енгізді. Мәдени даму, мәдени жүріс – тұрыс формаларын тарихи азаматтық тану нәтижесі деп қарастырды. Табиғи материалдың тарихи формаға айналуы әрқашанда даму типінің күрделі өзгеріс процессі деп саналады. Выготский бала дамуындағы дағдарыстарға баланың бір жастағы келесі жас кезеніне өткен кезендегі басынан өткізетін жай күйге, маңызды мән береді. « Дамудың ішкі процессі мен сыртқы жағдай үйлесімділігі » ол әр жас кезеніңе тән және сол жас кезеніне тән психикалық даму динамикасымен шарттасады. Соныңда өзіндік психологиялық жаңалықпен байланысады. Выготскийдің еңбектері педагогикалық жоғары мәдениет пен ерекшеленеді. С.Л Рубинштейн Выготскийдің позициясын нақтылай отырып даму мен оқытудың бірлігін анықтайды. Оқыту баланың нақты даму мүмкіндігіне сәйкес келуі керек. Бұл мүмкіншіліктерді оқыту барысында тарату жоғарғы деңгейдегі жаңа мүмкіндіктерге жол ашады. Л.С Выготский сөзді іс - әрекет ретінде түсініп индивид пен әлем арасындағы ерекше мәдени әлеуметтік қарым – қатынасты қарастырды. Ол белгі табиғатына ерекше мән беріп адамның ішкі сезім өмірінің құрылымы мен оның психологиялық функциясының өзгерістеріне назар аударады. Л.С Выготский психикалық дамудағы оқытудың жетекші рөлі жағдайын жылжытты. Жоғары психологиялық функция алғашқыда өз ара іс - әрекетте ынтымақтастықта басқа адамдармен қарым – қатынаста қалыптасады және бірте – бірте ішкі жоспарға айналып баланың ішкі психикалық процесстерін құрады. Бұл Л.С Выготский бойынша әлі жетілмеген жетіліп келе жатқан психика процесстерді білдіреді. Бұл процесстер қалыптасқанда оларға тесті тапсырмалардың көмегімен диагностика жүргізуге болады. Бұл міндеттерді баланың қаншалықты жетістікпен орындағанын тіркей отырып, біз актуальді даму деңгейін анықтаймыз. Выготский Л.С., Леонтьев А.Н., Петровский А.В., Рубинштейн С.А. психологтардың айтуы бойынша азаматтың «личность» дамуы шығармашылықтарда үлкен табыс алады, яғни шығармашылық элементтерге толы адамдардың жұмыс істеу ынтасын қалыптастырады. Барлық шығармашылықтардың, еңбектердің дамуы азаматтылықтың дамуын қалыптастырады. Адамның еңбекке деген көзқарасы үш фактордан құралады: әлеуметтік – экономикалық ; техникалық немесе функционалдық ; психо-педагогикалық. Белгілі кәсіпке сай мамандықты таңдауда бағалы ориентация көрінеді. Бағалы ориентация - әлеуметтік және индивидуалдық белсенділіктің күрделі білімі. Л.С Выготский бала дамуындағы дағдарыстарға баланың бір жастан келесі жас кезеніңе өткен кезендегі басынан өткізетін жай күйге, маңызды мән береді. иЛ.С. Выготскийдің «дамудың өзекті аймағы және дамудың жақын аймағы» жөніндегі тұжырымдамаларын талдау. Проксимальды даму аймағы БПроксимальды даму аймағы (ZPD) - бұл бала өздігінен игере алмайтын, бірақ ересектердің көмегімен игере алатын тапсырмалар кеңістігі туралы теориялық құрылым. «Проксимальды даму зонасы әлі жетілмеген, бірақ жетілу сатысында тұрған, болашақта жетілетін, қазір әлі қалыптасу кезеңінде тұрған функцияларды анықтайды; дамудың жемісі емес, дамудың бүршіктері, даму гүлдері, яғни тек қана жетіліп келе жатқан функциялары”ретінде қарастырылады .Проксимальды даму аймағы ұғымын Лев Выготский 1932-1934 жж. баланың оқуы мен психикалық дамуы арасындағы байланысты сипаттады Выготскийдің пікірінше, ЗПД бала әлі өз бетінше шеше алмайтын, бірақ ересектермен бірлескен іс-әрекетте шеше алатын міндеттердің мазмұнымен анықталады. Бастапқыда үлкендердің жетекшілігімен балаға қолжетімді нәрсе кейін оның жеке меншігіне айналады (дағды, қабілет). Оның болуы баланың психикалық дамуындағы ересек адамның жетекші рөлін куәландырады. Л.С.Выготскийдің пікірінше, даму процестері оқыту процестерінен кейін жүреді Дұрыс ұйымдастырылған оқыту баланың ЗПД негізінде, оның ересектермен бірлескен іс-әрекетінде қалыптаса бастайтын, кейін оның дербес әрекетінде қызмет ететін психикалық процестерге, сондай-ақ балада ерте қалыптасқан ғылыми түсініктер жүйесіне негізделеді. Проксимальды даму аймағының тұжырымдамасы даму мүмкіндіктері мен перспективаларын сипаттауға мүмкіндік береді. Оның анықтамасы баланың психикалық дамуын диагностикалау үшін маңызды Психиканың дамуы адамның әлеуметтік тәжірибені ассимиляциялау процесімен және оның жеке тәжірибеге өтуімен (интернализация) байланысты. Сондай-ақ, дамудың осы кезеңінде пайда болған әлеуметтік өзгерістер нәтижесінде психикалық аутқулар пайда болады, т.б. Демек, сөйлеуді дамыту тек тіл қабілеттілігінің құрылымында ғана емес, жалпы бала психикасында да өзгерістерді қамтиды. Сөйлеудің дамуы интеллектуалдық, адамгершілік, эстетикалық, рухани, мәдени тәжірибенің сіңуін қамтамасыз етіп, бала психикасында сәйкес жаңа ісіктердің пайда болуына ықпал етеді Бұл процесс тілдік құзіреттілікті қалыптастыру деп аталады – ол екі құрамдас бөлікті қамтитын психологиялық жүйе: баланың қарым-қатынас пен әрекетте меңгерген сөйлеу тәжірибесі және оқытуда меңгерілген тіл білімі. Бұл жүйе оның құрамдас бөліктері арасындағы байланыстардың өзгеруі нәтижесінде дамиды. Байланыстардың өзгеруімен құрамдас бөліктердің өзі түрленіп, жүйеде жаңа формациялар пайда болады Тілдік құзыреттілік компоненттері: Бағдарлау компоненті бала ең алдымен назар аударатын тілдік материалдың ерекшеліктерін талдауды қамтиды (семантикалық, формальды грамматикалық, стилистикалық, сондай-ақ белгілердің тұтас кешендері). Операциялық құрамдас бөлікке операцияларды талдау, сондай-ақ олардың жиынтығы мен реттілігі кіреді, бұл мәселені шешу кезінде бала орындайды. Ондағы айырмашылықтар оқушылардың тілдік материалдағы басым бағыттылығымен анықталады; сонымен қатар бағдардың өзі оқушы материалда ең алдымен көретін ерекшеліктерге байланысты белгілі бір операциялар арқылы жүзеге асырылады. Эмоционалды-ерікті құрамдас тапсырманы орындаудың эмоционалдық фонын ғана емес, сонымен бірге балалардың шешімін табуға жұмсайтын күш-жігерін де қамтиды. Кейбір тапсырмаларды (тіпті бір типті қатарда болса да) оқушылар табандылықпен шешсе, басқалары оларды орындауға айтарлықтай күш салмай, шешімін таппай қалатыны байқалады.. Бұл компонент баланың сөйлеу тәжірибесінің әртүрлі аспектілерімен (сөйлеу, оқу) және тілдік сезіммен тығыз байланысты. Оқыту мен дамудың арақатынасы Оқыту процесі, Л.С.Выготскийдің көзқарасы бойынша, «тең» позициясында ересек адам мен баланың ынтымақтастығында жүзеге асырылатын ұжымдық әрекет ретінде түсініледі. Бала тұлғасының ішкі жеке қасиеттерінің дамуы оның басқа адамдармен (кең мағынада) ынтымақтастығының ең жақын қайнар көзі болып табылады. Л.С.Выготскийдің ұстанымы бойынша әлеуметтік әлем және оны қоршаған ересектер балаға қарсылық көрсетпейді және оның табиғатын қайта құрмайды, бірақ оның адамдық дамуының органикалық қажетті шарты болып табылады. Бала қоғамнан тыс өмір сүріп, дами алмайды, ол бастапқыда қоғамдық қатынастарға кіреді, бала неғұрлым кіші болса, соғұрлым ол әлеуметтік болмыс болып табылады. Выготскийдің бала өміріндегі проксимальды даму аймағының маңыздылығы туралы идеясы оқытудың немесе дамудың басымдықтары туралы дауды аяқтауға мүмкіндік берді. Содан кейін ол проксимальды даму аймағында жатқан көптеген басқа функцияларды зерттеп, өмірге әкеледі. Оқыту әлдеқашан өтіп кеткен даму циклдарына бағдарлануы мүмкін – бұл оқытудың ең төменгі шегі, бірақ ол әлі жетілмеген функцияларға, ZPD-ге бағытталуы мүмкін – бұл оқудың ең жоғарғы шегі; осы шектердің арасындағы оңтайлы оқу кезеңі болып табылады. ZPD баланың ішкі жағдайы, әлеуетті дамуы туралы түсінік береді және осы негізде көптеген балалар үшін де, әрбір жеке бала үшін де оңтайлы білім беру шарттары туралы негізделген болжам мен практикалық психологиялық-педагогикалық ұсыныстар беруге мүмкіндік береді. . Дамудың нақты және әлеуетті деңгейлерін, сонымен қатар ЗПД анықтау тек сыртқы даму белгілеріне негізделген симптоматикалық диагностикадан айырмашылығы, Л.С.Выготскийдің жасына байланысты нормативтік диагностика деп атаған. Бұл аспектіде проксимальды даму аймағын балалардың жеке ерекшеліктерінің көрсеткіші ретінде пайдалануға болады. Орыс психологиясында Л.С.Выготский тұжырымдаған және зерттеушілер саны көбейіп келе жатқан көзқарас бекітілді. Осы тұрғыдан алғанда, білім мен тәрбие баланың психикалық дамуында жетекші рөл атқарады. Ғалым ZPD жетілу процесіндегі психикалық функцияларды анықтайды деп есептеді. Ол жоғары психикалық функциялардың пайда болуы мен дамуы, оқыту мен психикалық дамудың өзара байланысы, баланың психикалық дамуының қозғаушы күштері мен механизмдері сияқты бала және тәрбие психологиясының іргелі мәселелерімен байланысты . Проксимальды даму зонасы – бірінші бірлескен іс-әрекетте, басқа адамдармен ынтымақтастықта қалыптасып, бірте-бірте субъектінің ішкі психикалық процестеріне айналатын жоғары психикалық функциялардың қалыптасуының салдары. Л.С. Выготский бойынша баланың психикалық дамуының қозғаушы күштері. Даму психологиясының ортақ мәселесі – психикалық дамудың қайнар көзі және қозғаушы күштері мәселесі. «Қозғаушы күштер» деп баланың үдемелі дамуын анықтайтын, оның себептері болып табылатын, энергияны, дамудың ынталандырушы көздерін қамтитын және оны дұрыс бағытқа бағыттайтын факторлар түсінідіріледі. Орыс психологиясында қабылданған баладағы биологиялық және әлеуметтік арасындағы қарым-қатынас туралы қазіргі заманғы идеялар негізінен оның дамуын қалыптастырудағы тұқым қуалаушылық және әлеуметтік сәттердің бірлігін атап өткен Л.С.Выготскийдің ережелеріне негізделген. Тұқым қуалаушылық баланың барлық психикалық функцияларын қалыптастыруда бар, бірақ әртүрлі пропорцияда ерекшеленеді.. Сонымен бірге психикалық даму әрқашан қоршаған ортаның ықпалында болады. Баланың дамуының кез келген белгісі, оның ішінде негізгі психикалық функциялар ешқашан таза тұқым қуалайтын емес. Әрбір сипаттама, дамып келе жатқан, тұқым қуалайтын бейімділікте болмаған жаңа нәрсеге ие болады және осының арқасында биологиялық детерминанттар үлесі күшейеді немесе әлсірейді және екінші жоспарға түседі. Бір белгінің дамуындағы әрбір фактордың рөлі әртүрлі жас кезеңдерінде әртүрлі. Сонымен, баланың психикалық дамуы өзінің барлық алуан түрлілігімен және күрделілігімен тұқым қуалаушылық пен әртүрлі қоршаған орта факторларының біріккен әрекетінің нәтижесі болып табылады, олардың ішінде әлеуметтік факторлар және ол қарым-қатынас, таным және еңбек субъектісі ретінде әрекет ететін қызмет түрлері ерекше маңызға ие. Баланы әртүрлі іс-әрекетке қосу тұлғаның жан-жақты дамуының қажетті шарты болып табылады. Дамудың биологиялық және әлеуметтік факторларының бірлігі онтогенез процесінде сараланады және өзгереді. Дамудың әрбір жас кезеңі биологиялық және әлеуметтік факторлардың және олардың динамикасының ерекше үйлесімімен сипатталады. Психика құрылымындағы әлеуметтік және биологиялық арақатынасы көп өлшемді, көп деңгейлі, динамикалық болып табылады және баланың психикалық дамуының нақты жағдайларымен анықталады. Л.С.Выготский даму процесіндегі тұқым қуалаушылық және әлеуметтік сәттердің бірлігін атап көрсетті. Тұқым қуалаушылық баланың барлық психикалық функцияларының дамуында болады, бірақ басқа пропорцияға ие. Элементарлы функциялар (сезім мен қабылдаудан басталады) жоғары функцияларға (еркін есте сақтау, логикалық ойлау, сөйлеу) қарағанда тұқым қуалайды. Жоғары функциялар адамның мәдени-тарихи дамуының өнімі болып табылады, ал тұқым қуалайтын бейімділіктер мұнда психикалық дамуды анықтайтын сәттердің емес, алғышарттардың рөлін атқарады. Функция неғұрлым күрделі болса, оның онтогенетикалық даму жолы соғұрлым ұзақ болса, тұқым қуалаушылықтың әсері соғұрлым аз әсер етеді. |