ЛЕК 1-7. Арнайы психологияны жалпы мселелері 1 Арнайы психологияны баса ылымдармен байланысы
 Скачать 157.55 Kb.
|
|
7.3. Естуі бұзылған балалардың іс-әрекет ерекшеліктері Іс-әрекет әдісінде, яғни адамдардың қоршаған ортамен белсенді әрекеті барысында, психологиялық әдістер жетіледі, кемелденеді, таным түрлері байиды, әрі күрделенеді, әлеуметтік тәжірибелер жинақталады. «Заттық әрекет дамуының алғышарты–заттармен іс-әрекет жасауды ұзақ уақыт ішінде меңгеру болып табылады: ұстау, спецификалық және спецификалық емес манипуляция жасау, заттарды қажетіне қарай пайдалану, қолдану т.б. Есту қабілеті бұзылған балаларда, спецификалық емес манипуляциялардан, спецификалық манипуляцияларға көшу, еститін балаларға қарағанда, кешірек жүзеге асады. Саңырау балаларда, арнайы үйретусіз бұл сала өте баяу және әркелкі дамиды. А. А. Венгер, Г. Л. Выгодская, Э. И. Леонгард сияқты ғалымдардың мәліметтері бойынша, бұл балалардағы кейбір әрекет түрлері тек 2-2,5 жастан кейін, тіпті мектепке дейінгі ересектену жасында ғана пайда болады. Балалар тек өздеріне таныс заттармен ғана іс-әрекет етеді. Саңырау балалардың заттық әрекеттері, мектепке дейінгі жаста, яғни олардың бағдарлау әрекеттерінің тәсілдері өзгергенде жалғасады. Мектепке дейінгі жаста, олардың қарапайым бағдарлау әдістері, анағұрлым күрделі формаларға ауысады. Бірақ, А. А. Венгердің айтуынша, оларда заттармен іс-әрекет жасау тәжірибесін қорытындылау мәкіндігі аз. Сондықтан, балалар кез келген құралды, жаңа жағдаятта пайдалана алмайды. Олар өз мақсатына жету үшін, адекватты емес жолдарды таңдайды (мысалы, орындықтың артында жатқан допты алу үшін, орындықты аударып тастайды), таяқ сияқты тиімді пайдалануға болатын құралға еш назар аудармайды. Кейбір жағдайда, қандай да бір құралды қолдану керектігін, саңырау балалар ұғынса да, айналасынан іске жарайтын, ештеңе таба алмайды. Бұл олардың бағдарлау деңгейінің төмендігімен, объектілердің сапаларын жете түсінбеумен, оларды сәйкестендіру қиындығымен түсіндіріледі. Заттық әрекеттің нәтижесінде, қабылдаудың барлық түрлері дамиды, ал саңырау балада көру арқылы қабылдау, алдыңғы қатарға шығады, осы көру арқылы қабылдаудың көмегімен, ол заттық әрекетті жүзеге асырады; қимыл-қозғалыстары күрделенеді, ойлаудың генетикалық негізгі, бастаушы түрі – көрнекі-әрекеттік ойлау түрі қалыптасады. Сюжеттік–рөлдік ойын, саңырау балалардың мектепке дейінгі жасындағы жетекші әрекеті болып табылады. Есту қабілеті бұзылған балалардың сюжеттік–рөлдік ойындарының дамуында, бірқатар ерекшеліктер бар. Мазмұны жағынан, бұл балалардың сюжеттік–рөлдік ойындары, еститін сау балалардың ойындарымен ұқсас (Г. Л. Выгодская). Саңырау балалардың ойындарында, ересек адамдардың тыныс-тіршілігі, қарым-қатынасы мен іс-әрекеті көрініс береді. Себебі, саңырау балалар өздерін қоршаған ортадан алған әсерлерінің шеңберінен аспайды. Сау балаларға қарағанда, саңырау балалар заттық-әрекеттік ойындар деңгейінде тұрақтап қалады, ал олардың сюжеттік ойындары бірыңғай, тым қарапайым болып келеді. Саңырау балалар жасырын қарым-қатынастарды, өз беттерімен үнемі ұғына бермейді, есесіне, көрнекі-заттық әрекеттерді ойындарында барынша көрсете алады. Сюжет детальды түрде орындалатын әрекеттермен ығыстырылып қалады. Мектеп жасына дейінгі саңырау балаларға педантизмге бейімділік тән, олар қоршаған ортаның шындығын, өз ойындарында толық көрсетеді. Сөйлеудің тежелуі себепті, қоршаған орта құбылыстарын қорытындылау және шығармашылықпен көрсете білу қабілеті өте шектеулі. Көп жағдайда, саңырау балалардың ойындарындағы іс-әрекеттер, стереотипі әрдісін аңғаруға болады. Балалар сол рөлдерді, сөздерді, әрекеттерді механикалық түрде қайталай береді. Әрі сол ойынды бұрын ойнағандай, дәл сондай жағдайлар жасауға тырысады. Саңырау балаларда сонымен бірге, өзге балаларға механикалық еліктеу элементі кездеседі. Олар өз жандарынан еш жаңалық енгізбестен, тек өзгелердің ойынын қайталай беруге жалықпайды. Саңырау балаларда ойын барысында, заттарды алмастыру қиындығы жиі кездеседі. Тіпті, қызметі жағынан жарайтын заттың өзін, қажет затты алмастырушы ретінде қабылдай алмайды (мысалы, машинаның орнына текшемен, қасықтың орнына таяқшамен ойнау сияқты, уақытша шартты әрекеттер болмайды). Саңырау балалар ойын әрекетін меңгерген сайын, біртіндеп детальды кеңейтулер енгізе бастайды. Айталық, қуыршақты тамақтандыруда, қасықты оның аузына жақындатумен шектелмейді. Ол алдымен, тамақты тәрелкеге салады, қасықпен араластырады, әрлеп суытады, содан кейін, «тамақтандыра бастайды» т.б.». Оқу әрекеті бұл балаларда, мектепке дейінгі жаста қалыптасады. Оқу әрекетінің ерекшеліктері туралы Е. Г. Речицкаяның еңбектерінде беріледі. Оның мәліметтері бойынша, саңырау балаларда оқу әрекетінің барлық түрткілері бар. Әсіресе, жоғары баға алуға деген ынта, көбірек көзге түседі. Оқытудың ықпалымен, бастауыш сыныптағы саңырау балалардың оқу-танымдық түрткілерінің рөлі арта түседі, сөйтіп, 3-4 сыныптарда ол екінші дәрежелік орын алады. Саңырау балалардың ақыл-ой дамуының ерекшеліктерімен байланысты, оларда оқу әрекетінің барлық түрлерінің қалыптсуында, бірқатар қиындықтар туындайды. Оқу әрекетіндегі маңызды кемшіліктердің бірі – олардың оқудағы міндеттерді орындауға емес, мұғалімнің талаптарын қанағаттандыруға ұмтылуы. Негізгі ойлау операцияларының дамуындағы тежелумен байланысты, саңырау балаларда оқу әрекеттері баяу қалыптасады: талдау мен жинақтаудың жетілмеуінен, есептін шарттарын өзгерту қиындығы пайда болады, абстракциялау кемшілігінен қатынастарды модельдеу қиындығы туады. Оқу әрекеттері тарылған, шектелген, қорытындыланбаған негізде қалыптасатындықтан, саңырау балалар оқу әрекеттерін жаңа жағдайларға, жаңа шарттарға көшіре алмайды. Есту қабілеті бұзылуының орнын толтыру бағытында, саңырау балаларды өмірге әлеуметтік бейімдеуде, еңбектің рөлі ерекше. Демек, балаларға кәсіп таңдау мүмкіндігін беру өте маңызды. Саңырау балалардың ақыл-ой дамуындағы талдау мен жинақтау, абстракциялау, қорытындылау сияқты қабілеттердің кемшіліктері салдарынан, балалар өз мақсаттарын анықтап алу мен оны санамен қабылдауы қиынға соғады. Еңбек әрекеті әдісінде, олар тезірек нәтижеге жетуге, мақсатқа жылдам қол жеткізуге ұмтылады. Бірақ, оларда тапқырлық пен мақсаттылық жетіспейді, яғни болашақ нәтиже бейнесі мен алынатын нәтиже арасындағы қатынасты орнату, қиындықтардың себептерін талдау қабілеті жетіспейді. Сондықтан, саңырау жасөспірімдер кейде тәпкі мақсатқа жету жолындағы міндетті жетістіктерді саналы түрде ұғынбайды, назардан тыс қалдырады. Бұл сапалардың толыққанды қалыптасуы үшін, еңбекке деген жағымды, оң көзқарас тәрбиелеу керек, қажетті түрткі мен ынта туғызу керек. Басты қиындықтар, әсіресе, еңбек жолының бастапқы кезеңдерінде пайда болады. Бұл олардың тұлғааралық өндірістік қарым-қатынастарды саналы түрде түсінуінде, яғни тұлғааралық қатынастар мен тұлғааралық қабылдау механизмдерінің баяу қалыптасуымен байланысты. Жасөспірімдер мен жастардың тұлғааралық қатынастарды бағалау көрсеткіштері жеткіліксіз қалыптасқан. Олар жұмыс барысында, айналадағы қарым-қатынас жасайтын адамдарды бағалауда жиі қателеседі, іскерлік және тұлғалық қарым-қатынастарын саралай алмайды. Есту қабілеті бұзылған адамдардың психикалық даму ерекшеліктерін зерттеген А. П. Гозова, олардың мамандық таңдау шеңберінің шектелуі туралы айтады. Бұл олардың координациясының дәл болмауы мен қимыл-қозғалыстарындағы өздеріне сенімсіздік көрсетуі, статикалық және динамикалық тепе-теңдікті ұстау қиындығы, кеңістікті бағдарлау деңгейінің төмендігі, іс-әрекет қарқынының баяулығы сияқты ерекшеліктермен түсіндіріледі. Есту қабілеті бұзылған балаларды араластыратын еңбек әрекеттерінің, әдептілік, адамгершілік негіздері болуы шарт, сондай-ақ, әлеуметтік маңызы бар, нақты нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін, өндірістік еңбек болуы шарт. Еңбектің түрі, педагогикалық бағдармен анықталады. 7.4. Көруі бұзылған балалардың іс-әрекет ерекшеліктері Көру кемістігінің орнын толтырудағы іс-әрекеттің рөлі туралы, қазіргі кездегі тифлопсихологиялық зерттеулердің барлығында айтылады. Іс-әрекетте жаңа психикалық құрылымдар қалыптасады, ал ол баланың жақын даму аймағын құрады. Ауыр кемістігі бар балаларға, іс-әрекеттің әртүрлі формаларының баяу қарқынмен қалыптасуы тән. Балалар іс-әрекет элементтеріне арнайы үйретуді қажет етеді, ең алдымен, оның орындалу жағында. Себебі, соқыр және нашар көретін балалардың қимыл-қозғалыс саласы, негізгі кемістікпен тікелей байланысты, оның қимыл-қозғалыс актісіне тигізер ықпалы зор. Осыған байланысты, жетекші іс-әрекеттің белсенді және дамытушы рөлі кейінге ысырылады. Мысалы, мектепке дейінгі жаста, соқыр балалардағы жетекші іс-әрекеттің өзара алмастырылатын түрлері, заттық және ойындық, ал бастауыш сынып жасында – ойын мен оқу. «Көру қабілеті бұзылған баланың әш жасқа дейінгіпсихикалық дамуында, екінші кемістіктің пайда болуына орай, айтарлықтай кейіндеу байқалады, баланың қоршаған орта туралы мағлұматтары бұлыңғыр, заттық-сараптаушы әрекет жетілмеген, практикалық қарым-қатынас өте баяу дамиды, кеңістікті бағдарлау қабілеті төмен, жалпы моторика дамуындағы кемшіліктер, айқын көзге түседі. Заттық іс-әрекеттер баяу қарқынмен қалыптасады, олардан алған дағдысын өз бетімен орындайтын әрекеттерге ауыстыра алмайды. Мектепке дейінгі жастағы заттық әрекеттің орнығуында, сөйлеу әрекеті белсене араласады, сөйтіп, оны түрткі жағынан қамтамасыз етеді, әрі заттардың функционалды қызметін түсінуге мүмкіндік береді. Ең қиын компонент болып қалатыны - соқырлардың мануальды қабілеттеріне негізделетін, орындаушылық қызмет. Сондай-ақ, заттың функционалды қызметін түсіну мен сол затпен нақты іс-әрекет жасау мүмкіндігінің арасында, біршама алшақтық байқалады. Заттық іс-әрекетті игеру, бұл жаста бала мен ересек адамның бірлескен ісіне сүйенеді, мұнда ересек адамдардың араласуы, жетекші элемент болып табылады. Бірақ, көптеген соқыр балалардың өз бетінше әрекеттенуі, біртектес қимыл-қозғалыстарды тудырады. Көру арқылы еліктеудің болмауы, қимыл-қозғалыс еліктеулерімен толықтырылады, яғни бала енжар қимыл-қозғалыстарды қайталайды, сөйтіп меңгереді. Ерте сәбилік және мектепке дейінгі жаста, заттық іс- әрекеттерге баланың өздігінен үйренуі, ойыншықты пайдаланумен байланысты. Себебі, мұнда қимыл-қозғалыс белсенділігінің үлгісі бар, ойыншықпен ойнау, оның қызметін меңгеруді талап етеді. Заттық іс-әрекетті игеру қиындығы, көптеген балалардың, тіпті мектеп алды жасында, спонтанды дамуда, заттық-практикалық әрекет деңгейінде қалуға себеп болады. Соқырлардың заттық іс-әрекетті меңгеру қиындығы, барлық әркеттердің, оның ішінде ойын әрекеттерінің қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Көретін балалар тәрізді, мектеп жасына дейінгі және бастауыш сынып жасындағы соқыр және нашар көретін балалар үшін, ең белсенді әрекет – ойын болып табылады. Даму аномалиялары бар балалардың өміріндегі сензитивтік кезеңдерді қамтығанда, ойын олардың реабилитациялық мүмкіндіктерін жоғарылатады, соқырлықпен байланысты кемістіктерінің орнын толтыруға және түзетуге жәрдемдеседі». Ойын баланың жақын даму аймағы болғандықтан, тифлопсихологияда жан-жақты дамыту құралы ретінде, қоршаған ортаны тану құралы ретінде қарастырылады. Бірақ, көру анализаторларының ауыр бұзылуымен шектелген қызметі, ойын әрекетінің барлық құрылымдық компоненттерін бірдей меңгеруге қиындық туғызады: балалардың ойын сюжеттері мен мазмұндары, өте жұпыны, ойын және тәжірибелік әрекеттерінде схематизм басым. Көру қабілеті бұзылған балалардың ойын әрекеттері, тифлопсихологияда әртүрлі аспектілерде қарастырылады: оның дамытушылық оң рөлі компенсаторлық әдістердің пайда болуымен байланысты (Л. И. Солнцева), адамгершілік сапалардың қалыптасуымен байланысты (Э. М. Стернина, И. П. Чигринова), заттық және ойындық әрекеттің қалыптасуымен байланысты (С. М. Хорош), көру арқылы қабылдаудың дамуымен байланысты (Л. И. Плаксина), дене бітімдік дамумен және кеңістікті бағдарлаудың дамуымен байланысты (В. А. Кручинин, Р. Н. Азарян, В. П. Никитин), коррекциямен және қарым-қатынас құралдарын дамытумен байланысты (М. Заморская). Ойында баланың әртүрлі әлеуметтік мінез-құлық түрлері көрінеді. Сонымен бірге, ойын барысында шиеленісті жағдайлардың пайда болуы, көп жағдайда, балалардың бірігіп ойнауды ұйымдастыру қиындығына байланысты, әрі серіктесінің әрекетін бақылай алмау мен ойындағы өз рөлін орындауда, қызметтік қатынастарды жете түсінбеу, ойын ситуациясын түсінуге жәрдемдесетін арнайы құралдардың болмауы да, жағдайды күрделендіре түседі. Соқыр балалар үшін, оның ішінде мектеп жасына дейінгі балалар үшін, әлеуметтік қарым-қатынас жасау мен сөйлесу, оның әлеуметтік байланыстар орнатуы мен қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауы ерте басталатындығына қарамастан, шешілуі қиын мәселе. Әш жасқа дейінгі қарым-қатынас, негізінен топпен емес, жеке адаммен ғана жүзеге асады. Егер балалар өз құрбыларымен ойнайтын болса, онда олардың өзара әрекетін ойын немесе «қатар отырып ойнау» деп атауға болады, ал біріге әрекет ету, көбіне шиеленіс жағдайларын туғызады. Бұл жаста көретін балалар мен көрмейтін балалардың қарым-қатынасында айырмашылық жоқ деуге болады: екеуінде де іс-әрекет дара қарым-қатынас негізінде жүреді, оның нәтижелілігі, ересек адамдардың баладағы вербальды немесе сөздік қарым-қатынас белсенділігін орната білуіне байланысты. Балалардағы біріге әрекет ету мен заттық қарым-қатынас жасау қиындығы, бастауыш сынып жасында жалғасады. Сондай-ақ, іс-әрекетке қатысушы әр адамның ісінің нәтижесін, объективті түрде бақылау қажеттігі туындайды. Мектеп жасына дейінгі соқыр балалардың құрастыру әрекетінің талдауы мынаны көрсетеді: оның жүзеге асуының анағұрлым нәтижелі тәсілі – ол құрастыру ережелерін үлгімен танысу әдісінде және оның моделін ойша құрастыру кезінде, түпкілікті меңгеру. Қабылданатын бейне мен ойдағы бейнені салыстыру әдісі тиімді және нәтижелі әдіс болып саналады. Бірақ, құрастыру мәселесін шешудің мұндай жолын, тек мектеп алды соқыр балалар ғана меңгереді. Бұл тапсырманы дұрыс орындаудың маңызды шарты болып табылады және оны бастауыш сынып оқушылары қолданады, бірақ, оның нәтижесі бұл кезде әлі аз. Барлық жастағы соқыр балалар, мұндай тапсырмаларды орындауда, өздерінің көретін құрбыларынан анағұрлым артта қалады, бірақ мектепалды жасында, олар бейнелермен ойша операциялар жасау, ереже бойынша ой-өріс деңгейінде жұмыс істеуге, яғни мұндай тапсырмаларды орындауға дағдылана бастайды. Соқыр және нашар көретін бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекеттерінің қалыптасуы, өте ұзақ және күрделі әдіс. Бұл әдістің негізі – алдын-ала саналы түрде, білім алуға дайын болу. Оқудың алғашқы кезеңдерінде, оқу бірден саналы әдіске айналмайды, ол тек өзге әрекет түрлерінің (ойын, өнімділік әрекет) қажетін өтейтін әрекет. Сондықтан, олардың түрткісі біртіндеп, оқуды меңгеруге қарай ауысады. Соқыр бала ой әрекетінің жаңа формаларына қызыққандықтан, жаңа әрекетке көшеді, демек, зерттеу нысанына деген белсенді көзқарас пайда болады, ал бұл қарапайым танымдық және оқу ынтасы мен түрткісінің пайда болуы деген сөз. Балаларда оқу нәтижесіне, бағасына деген ерекше қызығушылық пайда болады, өз қателерін түзетуге, «қиын» тапсырмаларды орындауға тырысады. Бұл оқу әрекетінің орнығуын білдіреді. Бірақ, ол әлі дидактикалық сипаттағы ойын формасында жүзеге асады. Оқу әрекетінің ұйымдастырушылық-ерікті жағы, көру кемістігінің ең маңызды компенсациясы болып табылады. Соқыр баланың танымдық әрекеттегі белсенділігі, нәтижеге қол жеткізе білуі, іс-әрекеттің практикалық түрде іске асу қиындығына қарамастан оның сәтті орындалуын қамтамасыз етеді. Көру қабілеті бұзылған балаларда, ынта мен түрткіні ортақ бағындыру қиындығы байқалады, яғни жалпы – жақсы оқудан, нақты – тапсырманы орындауға. Оқу әрекетін жүзеге асыру дайындығы, эмоционалды-ерікті күшімен, өз ісін өзіне бағындыра білумен, мұғалімнің талабына сай, тапсырманы орындай алумен анықталады. Бұл ретте көретін және көрмейтін балалар арасында айырмашылық жоқ. Айырмашылық оқу әдісінің жүзеге асуында пайда болады: оқу әдісі өте баяу қарқында жүреді, әсіресе, алғашқы қалыптасу кезеңдерінде, себебі іс-әрекет барысы мен оның нәтижесін бақылау, тек сипап сезу мен қалдық көру қабілеті негізінде ғана автоматтандырылады. Кездесетін қиындықтар мен кедергілерді жеңу жолында, өз мінез-құлқы мен тәртібін реттей білу, мақсатты іс-әрекет ете білу, адамның ерік-жігерін сипаттайды. Соқыр және нашар көретін адамның жеке тұлғасын анықтауда, қоғамдағы орнын анықтауда, ерік күші маңызды рөл атқарады. Бұл адамдарға, көретін адамдарға қарағанда, оқу мен кәсіптік білім көлемін меңгеруде, көп қиындықтарды жеңуге тура келеді. Тифлопсихологияда көру қабілеті бұзылған адамдардың ерік-жігерлерінің дамуы туралы екі қарама-қайшы пікір бар. Біріншісіне сәйкес, соқырлық, адамның ерік-жігерлі сапасының дамуына кері әсер етеді, ал екінші пікірді қостаушылар, қиындықтар мен кедергілерді жеңу өте күшті, мықты ерік-жігер сапасын қалыптастыратындығын айтады. Соқыр және нашар көретін балалардың ерік сапаларының қалыптасуы, ересек тәрбиешілердің ықпалымен, ерте жастан басталады. Ерік–жігерді зерттеуге арналған тифлопсихологиялық эксперименттер мүлдем жоқ деуге болады. Тек ерік-жігердің, мектеп алды жасындағы балалардың оқуға ынтасы, өзін-өзі бақылауы тәрізді, жеке құрылымдық компоненттері ғана қарастырылған. Соқыр баланың ерік-жігер сапалары, баланың жеке әлеуетті мүмкіндіктеріне қарай, іс-әрекет барасында дамиды. Мінез-құлық түрткісі, баланың жасына және даму деңгейіне сәйкес, оның белсенділігіне стимул болады. Түрткі мен ынтаның жоғарылауы, анағұрлым күрделі және әлеуметтік маңызды іс-әрекет түріне көшуге жағдай жасайды. Түрткі мен ынта еңбек дағдыларының қалыптасуында стимул беруші рөл атқарады. Баланың жасқа сай дамуда, бір топтан екінші топқа ауысуына орай, тәрбиешінің де рөлі күшейе түседі, себебі ол қажетті түрткі мен мінез-құлықтың, қарым-қатынас пен еңбек әрекетінің үйлесімді дамуын, нақты іс жәзінде қамтамасыз етеді. «А. Ф. Самойлов бастауыш сыныптағы соқыр балалардың белсенді әрекеттеріне түрткі болатын себеп, оқудың түрі мен мазмұнына деген тікелей қызығушылық екенін, ал өз бетімен интеллектуалды әрекет етудің түрткісі - қойылған мақсатты түсіну мен оған жету жолдарын, әдістеріне (операциялармен, әрекетпен, біліммен) сәйкес қолдана білу екендігін көрсетеді. Сондықтан, соқыр балалардың ерікті психикалық әдістерін қалыптастыруда, олардың іс-әрекетін ұйымдастыру жұмысы, өзгеше коррекциялық әдістерді қажет етеді, әсіресе балалардың кемістігіне байланысты, орындалуы қиын әрекеттер мен операцияларда. Ерік-жігер актісіндегі бұл «аралық» саты, соқырлық пен нашар көру жағдайында, әсіресе көп зиян шегеді. А. В. Политова мұны ерікті еңбек әдісіндегі соқыр оқушылардың өзін-өзі бақылау қабілетінің дамуымен көрсетеді: өзін-өзі бақылау қабілетінің қалыптасуының бастапқы кезеңінде, яғни еңбек объектілері мен жеке бөліктер жайлы, мағлұматтың саралануы кезінде, соқыр балаларға, жартылай көретіндерге қарағанда, көп мөлшердегі көрсетулер мен түзетулер қажет болады». |