ЛЕК 1-7. Арнайы психологияны жалпы мселелері 1 Арнайы психологияны баса ылымдармен байланысы
 Скачать 157.55 Kb.
|
|
4.2 Психикалық дамудың тежелуі Психикалық дамуы тежелген балалар (ПДТ) –бұл оқубағдарламасын меңгеруде қиындықтарға кездесетін үлгермеуші балалар. Сондай-ақ, бұл балалардың эмоционалды ерікті саласының жетілмеуі, органикалық инфантилизммен түсіндіріледі. «Органикалық инфантилизм термині, алғаш рет француз психиатрлары Лоран мен Лассегтің енгізуімен, ХІХ ғасырдың аяғында пайда болды. Бұл терминмен түрлі жұқпалы аурулар мен уланулардың нәтижесінде пайда болған, психикалық және дене бітімдік тежелулер аталды. Осылайша, инфантилизмді психикалық және дене бітімдік жетілмеу белгілерінің тұтас құрылымы, яғни, баланың жасына сай жетілмеуі, «балалықтан» арылмауы деп қарастырған дұрыс. Инфантилизм, әсіресе мектеп жасына келген кезде анық байқалады. Бұл балалар өте мазасыз, әбігерге түседі. Қимыл-қозғалыстары өте шапшаң, бірақ координацияларында дәлдік жоқ. Сыныпта отырғанда, әйден алып келген ойыншықтарымен ойнап отырады. Мектептегі ситуацияны сезінбейді. Тапсырма орындауда, жалпы сыныппен ілесе алмайды, жұмыс істеу қарқындары баяу, сәл қиындықтар кездессе, жұмыстан бас тартады. Бұл балалардың дене бітімінің дамуы тежеледі. Бұл – гармониялық инфантилизм деп аталады». М.С.Певзнердің пікірінше, эмоционалды – ерікті саланың дамуының тежелуі уақытша болуы мүмкін, баланың жеке ерекшеліктерімен сай келетін дамыту бағдарламалары дұрыс жүзеге асырылса, бұл кемшіліктер толық жойылады. Сондықтан, психикалық дамудың тежелуін, уақытша құбылыс деп санауға болады. Бірақ, балаларды тереңірек зерттей келе, әлгермейтін оқушылардың психикалық және дене бітіміндегі инфантилизмінің, басқа даму ауытқуларымен ұласатындығы анықталған. «1966 ж. М.С.Певзнер ПДТ–ң клиникалық нұсқауларына сәйеніп жасаған өз классификациясын ұсынды: Қалыпты интеллект пен эмоционалды – ерікті саласының жетілмеуі, яғни асқынбаған гармониялық инфантилизм. Танымдық әрекеттің жетілмеуі. Танымдық әрекеттің жетілмеуі, нейродинамикалық бұзылулармен асқынған, психофизикалық инфантилизм. Танымдық әрекеттің жетілмеуі, сөйлеу қызметінің кемістігімен асқынған психофизикалық инфантилизм. Кейінірек, 1980 жылы К. С. Лебединская ПДТ классификациясының жаңа нұсқасын ұсынды. Этиопатогенетикалық қағида негізінде, ПДТ–ң негізгі 4 клиникалық типі анықталды. Бұлардың әрқайсысы, өзінің клиникалық–психологиялық құрылымымен, соматикалық, энцефалопатиялық, неврологиялық асқыну сияқты науқас белгілерімен ерекшеленеді. Конституциональды ПДТ. Бұл гармониялықинфантилизмнің нақты көрінісі. Мұнда эмоциональды – ерікті саласы, дамудың ерте сатысында тоқтап қалған. Демек, қалыпты дамудағы сәби, баланың деңгейінде. Ойынға деген ынтасы басым, көңіл-күйлері үнемі жоғары, сенгіш. Мектеп жасына жеткенде, ойынға деген қызығушылықтары басым болады. Соматогендік ПДТ. Бұл топқа жататын балалар түрлісоматикалық әлсіздіктерімен көзге түседі. Ұзақ уақытқа созылған жұқпалы аурулар, аллергиялық күйлер, туа біткен және жүре пайда болған соматикалық кемістіктер, баланың психикалық дамуының тежелуіне себеп болады. Соматикалық әлсіз балаларға, танымдық белсенділіктің төмендігі, шаршағыштық тән, интеллектуалды және дене қуатын қажет ететін жаттығулардан олар тез шаршайды. Бір тапсырманы орындау үшін, ұзақ уақытты қажет етеді, сондай-ақ бұл балалардың жеке тұлғалық дамуында эгоцентризм мен өзімшілдік қалыптасада. Олар жұмыс істеуге құлықсыз, үнемі біреудің көмектесуі мен қамқорлық жасауына әдеттенген. Психогендік ПДТ. Бұл тип, тәрбиедегі теріс әсерлердің салдарынан болады. Баланың жеке тұлғасы дұрыс қалыптаспайды. Аталмыш кемістіктің әлеуметтік генезі, оның патологиялық сипатын жоққа шығармайды. Баланың қоршаған ортасындағы психикасына әсер ететін келеңсіз жағдайлар, оның жүйке жүйесінде ауытқулар туғызуы мүмкін. Алдымен, вегетативті қызметтер бұзылады, одан соң, психикалық және эмоциональды салалар дамуында ауытқулар пайда болады. Кейде, мұндай жеке тұлғаның патологиялық дамуын, педагогикалық қамқорлықтан тыс қалған қалыпты дамудағы балалармен шатастырады. Әсіресе, психикалық тұрақсыз ПДТ түрінде анық көрініс береді. Оның себебі, қамқорлықтан тыс қалу, балада танымдық қызығушылық пен интеллектуалды қабілет дамымайды. Эмоционалды – ерікті саласының жетілмеуі, импульсивтіліктен байқалады. Жеке тұлға дамымауының тағы бір түрі, шектен тыс қамқорлық жасалған балаларда кездеседі. Бұл балаларда жауапкершілік сезімі, бастама, өз бетімен әрекет ету дағдылары қалыптаспайды. ПДТ-ң бұл типінің пайда болуындағы нагізгі фактор – әлеуметтік фактор, ол тежелудің патологиялық сипатын жоққа шығармайды. Демек, ПДТ-ң бұл түрінің пайда болуында, депривация (ада болу) немесе баланың өз қажеттіліктерін қанағаттандырудағы жеткіліксіздіктер себеп бола алады. Дәстәр бойынша, депривацияның әш түрін ажыратады: эмоционалды депривация – бала мен оны қоршаған орта арасындағы эмоционалды жақындықтың аздығы немесе мүлдем болмауы; әлеуметтік депривация – баланың әлеуметтік қарым-қатынастарының аздығы немесе мүлдем болмауы; сенсорлық депривация – баланы қоршаған ортада оның қабылдау, танымдық қабілеттерінің дамуына стимул жасаудың аздығы немесе мүлде болмауы. Депривацияның ПДТ-н туғызатыны, арнайы коррекциялық, көмекке зәру жеке тұлғалық патологиялық дамуға себеп болуы, болмауы, педагогикалық көмекпен тәзелетін «педагогикалық қамқорлықтен шет қалу» жағдайының пайда болуы–мұның барлығы, ең алдымен, баланың қай жаста депривацияға ұшырағанына, оның ұзақтығына байланысты мәселе. Церебральды–органикалық ПДТ. Бұл балалардың анамнезінзерттей келе, жүйке жүйесінің органикалық кемістігінің болатына анықталған. Сондай-ақ, жәктілік патологиясы да елеулі әсерін тигізеді. ПДТ-ң бұл түрінің негізі – мидың минимальды дисфункциясы (ММД). Аталған термин 1962 ж. енгізілді». Церебральды-органикалық генезді психикалық даму тежелуінен басқа, ПДТ түрлеріне қарағанда, айрықша жиі кездеседі, олардан өзгешелігімен ерекшеленеді. Бұл топқа жататын балалардың көпшілігінің жүйке жүйесінде, органикалық кемшілік бар, оның себептері олигофренияның себептерімен өзара өте ұқсас. Сондықтан, кейде баладағы церебральды-органикалық генезді, психикалық дамудың тежелуі мен жеңіл дәрежедегі ақыл-ойдың кемдігін ажырату қиынға соғады. Барлық жағдайда, баланың даму барысы мен ерекшеліктеріне мұқият, бірнеше мәрте тексеру жүргізілгеннен кейін, шешім қабылданады Кейінгі кездері, ПДТ балаларға арнап ашылған коррекциялық сыныптар мен мектептер, осы церебральды-органикалық генезді, психикалық дамуы тежелген балаларға арналады. ПДТ-ң басқа түрлеріне жататын балалар, кейде жалпы мектептердегі сыныптарды, кейде «жетілдіру сыныбы», «педагогикалық көмек сыныбы» деп аталатын арнайы сыныптарда оқи алады. 4.3 Есту қабілетінің бұзылуы Есту қабілетінің бұзылуынын түрлерінің көп болуы, оны саралап, саңырау балаларды бірнеше топқа бөлуге жағдай жасайды. Мұның мәні, саңырау балаларды оқыту мен тәрбиелеу жұмыстарын ұйымдастыруда, балалардың қандай мекемеде білім алу қажеттілігін анықтауда көмектесетінмен айқындалады. «Дыбыстар жиілікпен, интенсивтілікпен және созылмалығымен сипатталады. Дыбыстың күші немесе интенсивтілігі децибелмен (ДцБ) өлшенеді. Мысалы: жапырақтың сыбдыры – 10 ДцБ, құлақтың тәбінен сыбырлау – 25-30 ДцБ, орташа сөйлеу дыбысы – 60-70 ДцБ, қатты музыка дыбысы – 80 ДцБ, метродағы поездың дыбысы – 90 ДцБ, балғамен темірді соғу – 100 ДцБ, авиациялық мотордың дыбысы – 120 ДцБ. Сөйлеудің жиілік диапазоны 500-ден 3500 Гц (бір секундтағы толқындар) аралығында болады. Егер есту бұзылуы, бұл диапазонды қабылдауға кедергі болса, сөйлеуді қабылдау мүмкін емес деген сөз. 80 ДцБ жоғары дыбысты қабылдамайтын адамдар, саңырау болып саналады, ал нашар еститіндер 15–80 ДцБ аралығындағы дыбыстарды естімейді. Классификацияның негізгі критерийлері – есту қабілетінің жоғалу уақыты, дәрежесі, сөйлеудің қалыптасу деңгейі болып табылады (Р.М.Боскис). Осы көрсеткіштер бойынша, бұл балаларды бірнеше топқа бөледі: І. Саңырау балалар – мүлде естімейтіндер. Оның ішінде ерте жастан саңырау болғандар және жүре келе, есту қабілетін жоғалтқандар. Ерте саңырау болғандарға, туа біткен және сөйлеу қалыптасқанға дейін саңырау болғандар жатады. Бұл балаларда кейде, жартылай есту қабілеті сақталады, олар өте қатты дыбыстарды естиді. Жүре келе, саңырау болғандарға сөйлеу қалыптасқаннан кейін, есту қабілетін жоғалтқандар жатады. Бұлар сөйлей алады, ерін қимылы арқылы, айтушыны түсінеді. ІІ. Нашар еститіндер (тосаң құлақтық) – бұл сөйлеудің дамуын қиындататын есту кемістігі, бірақ сақталған қабілеттіліктің көмегімен, өз бетімен сөздік қор жинақтауға болады. Нашар еститін балалардың тілінде кездесетін кемістіктерді, оқыту әдісінде түзетуге болады: тосаң құлақтықтың жеңіл дәрежесінде, сыбырлап сөйлеген сөз, құлақтан 3-6 м, ал сөйлеу 6-8 м қашықтықта естіледі; тосаң құлақтықтың орташа дәрежесінде, сыбырлап сөйлеген сөз құлақтан 1-3 м, ал сөйлеу 4-6 м қашықтықта естіледі; тосаң құлақтықтың ауыр дәрежесінде, сыбырлап сөйлеген сөз құлақтан 1 м, ал сөйлеу 2-4 м қашықтықта естіледі; тосаң құлақтықтың өте ауыр дәрежесінде, сыбырлап сөйлеген сөз құлақтан 0,5 м, ал сөйлеу 2 м қашықтықта естіледі; Бұл балалардың психикалық дамуы, сыртқы ортаны қабылдаудың ерекше жағдайларында жүзеге асады. Бұл дизонтогенездің ерекше түрі – дефицитарлы даму. Бірінші кемістік – есту қабілетінің бұзылуы - есту мәшесімен тығыз байланысты болып саналатын, сөйлеудің кеміс дамуына әкеп соғады. Сондай-ақ, басқа қызметтердің тежелуіне әсерін тигізеді. Дамудың мұндай бұзылуы тұтас психикалық дамуды тежейді.»29 Есту қабілеті бұзылған балалардың психикалық дамуы, қалыпты еститін балалардың дамуынан ерекшеленетін белгілі заңдылықтарға бағынады. Сонымен бірге, оларда кеміс даму типтеріне тән, заңдылықтар анықталады. Барлық бұзылу түрлерінде, сыртқы ортадан түсетін ақпаратты қабылдау, қорыту, сақтау және пайдалану қабілеттері төмендейді. Барлық кеміс балалар категориясында кездесетін келесі бір заңдылық – ол ұғымдардың қалыптасу әдісінің баяулауы. Есту кемістігі бар балаларда, бұл заңдылықтың уақыттық, құрылымдық ерекшеліктері бар. Әйтсе де, бұл категориядағы балаларда толыққанды ұғымдар қалыптасады, яғни, олар қарым-қатынастың жоғары түріне қол жеткізе алады (мысалы, ақыл-ойы кем балалармен салыстырғанда). Есту қабілеті бұзылған балалардың психикалық дамуының негізгі екі заңдылығын көрсетуге болады (И. М. Соловьев бойынша). Бірінші заңдылық –есту бұзылуының салдарынан,саңыраубалаға келіп жететін, сыртқы орта әсерінің көлемі шектеледі, оның қоршаған ортамен өзара әрекеті, адамдармен қарым-қатынасы қиындайды. Ал, бұл уақытта кез-келген баланың толыққанды психикалық дамуы үшін, сыртқы орта әсерлерінің алуан түрлілігі мен кең көлемділігі өте маңызды болады. Жоғарыда атап өткендей, қай жағынан болсын, шектелу нәтижесінде, баланың психикалық әрекеті азаяды, сыртқы орта әсерлеріне жауап беретін реакциялар қарапайымданады, қызметаралық өзара әрекеттер жүйесі өзгереді. Есту қабілеті бұзылған балалардың психикалық компоненттері, дені сау балалармен салыстырғанда, өзгеше тепе-тендікте дамиды: көрнекі–бейнелі және сөздік–логикалық ойлау қабілеттерінде сәйкестік болмайды (алғашқысы басым); жазбаша сөйлеудің екеуі – импрессивті (оқу) және экспрессивті (жазу) – ауызша сөйлеуге қарағанда, басым рөлге ие болады. Екінші заңдылық –есту қабілеті зақымданған балалардыңпсихикалық даму қарқынының, дені сау балалардан айырмашылығы. И. М. Соловьев есту қабілеті зақымданған балалардың психикалық даму жолдарын былай сипаттайды: сау бала мен есту мүмкіндігі шектеулі баланың психикалық әрекеттері арасындағы айырмашылықтар, онтогенездің бастапқы кезеңдерінде елеусіз болады, уақыт өте келе ұлғаяды. Осылайша, белгілі бір кезеңге дейін жалғасады, тек жүйелі сурдопедагогикалық жұмыстардың ықпалымен ғана, бұл айырмашылық кері бағытта өзгере бастайды. Түзету жұмыстары қаншалықты қолайлы, тиімді болса, саңырау баланың дамуы, дені сау баланың дамуына сонша жақындай түседі. Сурдопедагогикалық шаралардың негізгі маңызы сонда, ол психикалық дамудың тиімді жағдайларын тудырады, ең алдымен, балаға жеткізілетін сыртқы орта әсерлерін кеңейту, сапалық жағынан жақсарту, акустикалық жолмен жететін әсерлерді өзге жолдармен жеткізуді қарастырады. 4.4 Көру қабілетінің бұзылуы Қазіргі заманғы педагогикалық тәжірибеде, көптеген елдерде адамдардың көру қызметінің бұзылуына орай, зағип адамдарды соқырлар және көру қабілеті төмендегендер, нашар көретіндер деп бөледі. «Көру қызметінің зақымдану дәрежесі, көз өткірлігінің төмендеу деңгейімен, яғни жақын арақашықтықтан екі жарық нәктені көру мүмкіндігімен анықталады. Қалыпты көру қабілеті – 1,0 диоптрий (д) болып саналады, ол адам 5 м қашықтықта тұрған арнаулы кестедегі әріптер мен белгілердің оныншы жолын анық көре алады. Алдыңғы және одан кейінгі жолдардағы әріптер мен белгілерді көру қабілеті 0,1 д болып есептеледі. Жоғарыда бірінші жолдағы ірі белгілерді ажырата алатын адамның көру қабілеті – 0,1 д, төртінші жолды оқи алса, 0,4 д т.б. 0,1 д төмен көру қабілетін анықтау үшін, саусақтарды санау әдісі пайдаланылады. Тарбиған саусақтарды санау қабілеті былай анықталады: 5 м – 0,09 д; 2 м – 0,04 д; 0,5 м – 0,01 д; 30 см – 0,005 д. Жарық пен қараңғылықты ажырату қабілетін, жарықты сезіну деңгейімен анықтайды. Егер адам жарықты мүлде сезінбесе, көру мүмкіндігі – 0 д болып есептеледі. Педагогикалық әдісте көзілдіріктің көмегімен, балалардың көру анализаторын қолдану мүмкіндігіне қарай, оларды бірнеше топтарға бөлуге болады. Көру қабілетінің көзілдірікті пайдаланғандағы мүмкіндігі бойынша, нашар көретін балаларды келесі топтарға бөліп қарастырады: Соқырлар –көру сезімі мүлдем жоқ,көру қабілетініңқалдығы көзілдірікпен 0,04 д, сондай-ақ, жарықты сезіну қабілеті сақталуы мүмкін. Тотальды соқырлық немесе мүлдем көрмейтіндер – көрусезімі мүлдем жоқ балалар. Жартылай немесе парциалды соқырлар – олар жарықтысезінеді, пішіндерді ажырата алады, көру мүмкіндігі 0,005 д – 0,04 д. Нашар көретіндер – бұлардың көру мүмкіндігі0,05д–0,2д. Бұл балалар ақпаратты осы көру анализаторы арқылы қабылдайды. Оқу, жазу әдістерінде осыған сүйенеді. Кемістіктің пайда болу уақытына қарай, балалар екі категорияға бөлінеді: І. Туа біткен соқырлық. Бұл тумысынан соқырлар немесе3жасқа дейін көз жанарын жоғалтқандар. Бұлардың көру арқылы бұрынғы алған мағлұматтары жоқ. Сондықтан, барлық психикалық әдістер басқа органдардың негізінде жүзеге асады. ІІ. Жүре пайда болған соқырлық. Бұл мектепке дейін немесеодан кейінгі кезеңде көз жанарын жоғалтқандар. Көру анализаторының зақымдану тереңдігі, өзіндік белгілерімен барлық сенсорлық жүйенің дамуында әсерін тигізеді. Яғни, қоршаған ортаны тану жолын анықтайды». Көру кемістігінен басқа, қосымша кемістіктер жиі қабаттасады. Бұл балалардың көбінде, орталық жүйке жұмысының бұзылуы кездеседі. Сондай-ақ, балаларда сөйлеудің бұзылуы, БЦП, ПДТ, есуастық дәрежесіндегі олигофрения, энцефалопатия, невроз тәріздес күйлер, гидроцефалия т.б. екінші кемістіктер болады. Орталық жүйке жүйесінің бұзылуы мен көру қабілеті арасында тығыз байланыс бар. Ол ми жұмысының жалпы бұзылуымен байланысты болады. Көру қабілетінің бұзылу себептерін талдау: нашар көрушіліктің, соқырлықтың көп жағдайда туа біткен кемістік екендігін анықтайды. Көру мәселелерінің туа біткен аурулары мен кемістіктерінің себептері, ішкі және сыртқы зиянды факторлар болуы мүмкін. Айталық, тұқым қуалау арқылы берілетін соқырлық (туа біткен глаукома, миопия, көру жүйкесінің атрофиясы). Генетикалық фактор ретінде, көру қабілетінің бұзылуында, келесі ауру түрлері болуы мүмкін, мысалы, зат алмасу әдісінің бұзылуынан пайда болатын науқастар: альбинизм, туа біткен анофтальм, микрофтальм, катаракта, сетчатканың ыдырауы, басқа патологиялар. Танымдық қабілеттердің дамуы. Көру қабілетініңбұзылуы, соқыр және нашар көретін балаларды оқыту, тәрбиелеу жұмысында ерекше әдіс-тәсілдерді талап етеді. Бұл балалар оқу материалын бақылау әдісімен қабылдай алмайды. Арнайы түзету (коррекция) сабақтары, олардың екінші кемістіктерін түзетуге бағытталады. Көру арқылы қабылдау логопедия, ритмика, дене шынықтыру т.б. сабақтарын оқытудың сараландық қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта, тифлопедагогика мен тифлопсихология ғылымдарындағы өзекті мәселе – әлеуметтік, психологиялық реабилитация. Сондықтан, соқыр және нашар көретін балалардың әлеуметтік белсенділігі мәселесі, күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Зерттеулер жүргізуде, ғалымдар бұл балалардың жасын, кемістік дәрежесін, пайда болу уақытын, соған байланысты психикалық ерекшеліктерін есепке алады. Заттар мен құбылыстар туралы тікелей әсер алудың тапшылығы, басқа сенсорлық қабілеттермен толықтырылады. Бұл оқу әдісін айтарлықтай жеңілдетеді. Бірақ, сезу арқылы қабылдау мен есту арқылы қабылдау, мағлұмат алуға, қажетті білім қорын жинақтауға, ойлау операцияларын жүзеге асыруға толық мүмкіндік бере алмайды. Біздің елімізде және шет елдерде, нашар көретіндердің бұрынғы (көру мүмкіндігі бар кезіндегі) алған білім базасына сәйену, тәжірибеде өте қолайлы болып есептеледі. Осыған байланысты, тифлопедагогикада баланы психологиялық зерттеу, онымен түзету жұмыстарын жоспарлауда, сараларды, жеке-дара әдістемелер керек, әрбір мектепте арнайы психологиялық қызмет жүйелерін ұйымдастыру қажеттілігі туындайды. Тіпті, әрбір сыныпта бұл балалармен өткізілетін жұмыс саралауды қажет етеді. Соқырлық пен ауыр көру кемістіктері, танымдық әрекеттің барлық түрлерінде ауытқулар туғызады. Баланың сыртқы ортадан алатын ақпарат көлемі азаяды, сапасы өзгереді. Сезімдік тану саласында, көру сезімінің болмауына байланысты, бейнелі есте сақтау мен қиял қабілеттері шектеледі. Көру қабілеті бұзылған балалардың дамуын сапалық тұрғыдан алып қарағанда, ең алдымен, психологиялық жүйелердің қалыптасуындағы өзгешелекті, олардың құрылымын, жүйелер арасындағы байланысты айтқан жөн. Анализаторлардың өзара байланысы жүйесінде сапалық өзгерістер болады, ұғымдар мен бейнелердің қалыптасуы, сөйлеу, ойлау және кеңістікті бағдарлау әдістерінде өзгеше ерекшеліктер пайда болады. Дене бітімдік дамуда айтарлықтай өзгерістер жүзеге асады: қимыл-қозғалыс дәлдігі бұзылады, олардың интенсивтілігі кемиді. Соған орай, соқыр балада сау баламен қатар, сапалық жағынан да, құрылымы жағынан да өзгеше, өзіндік психологиялық жүйе қалыптасады. |