Книга профилактика. І тарау. Медицинаны аймаы ретінде стоматологиялы ауруларды алдыналу Медициналы алдыналу
 Скачать 3.31 Mb.
|
|
Алмасу үрдісіне әсер ететін препараттар Витаминдер препараттары. А, С, D, B1 және B2 эмаль матрицасын және минерализацияға әсері жақсы. Осы витамин натрий фторидінің біріктірілген (Витафтор) препараты. ІІІ–ІV денсаулық топтарындағы балаларға емдеуші дәрігердің тағайындауымен жүзеге асады. Макро- және микроэлементтерді жүйелі түрде тағайындайды. Адаптогендер – ағзаға сыртқы ортаның туғызатын және қолайсыз және тұрақсыздығы көмектеседі. Олар табиғи болғандықтан құрамы көп компанентті сондықтан олар ағзаға толық әсер етпейді бұғы пантынан элеутерококқа зат алмасуға әсер етеді. Тіс жегісін алдын-алуда элеутерококтың спиртті экстрактісі жақсы көмектеседі. ІІІ – ІV денсаулық топтарындағы балалар мен жүкті әйелдерге 2- 3 апталық курспен тағайындалады. Иммунотропты препараттардың рецепті: Rp.: Extr. Eleutherococci fluidi — 50 ml Ds. 10 тамшыдан 3 рет тамақтан кейін 2-3 апта # Rp.: Tab. Kalii orotatis - 0,5 №50. Ds. ½ таблетка тамаққа дейін 2 рет 20 күн. (10-20 дене салмағына) # Rp.: lab. Methyluracili 0,5№50. Ds.: ½ таблеткадан тамаққа дейін немесе кейін 2 рет 20 күн (реттік дозасы: 1 жасқа дейін - 0,05; 1-3 жасқа дейін — 0,08; 3—8 жасқа дейін — 0,1—0,2; 8—12 жасқа дейін — 0,3—0,5; 12 жастан жоғары — 0,5—0,7). # Rp.: Natrii nucleinatis 0,05, Sacchari 0,2 M. f. pulv. D.t.d№40. S. По 1 ұнтаққа 2—3 рет 20 күн (реттік дозасы: 1 жасқа дейін - 0,005-0,01; 2- ден 5 жасқа дейін - 0,015-0,05; 6- дан 12 жасқа дейін - 0,05-0,1). Иммуностимуляторлар – тәннің қоректенуін жақсартуға шоғырлатады, бұл тістердің тіс жегісіне резистенттілігіне қолайлы әсер етеді. Калий оротаты метилурацил немесе натрий нуклинатын 20 күн 2-3 рет 1 жыл бойына 3-4 денсаулық тобына тағайындайды. Иммунокорректорлар (анкир, риомунил, милдронат) жарты жылға күреспен иммунологтар ортодонтиялық емдеуге тағайындайды. Анаболитикалық стероидтар минералды пәндерге ақуыз синтезін және кальций шөгуін жақсартады бұл препаратты қабылдағанда сілті қышқыл балансын бұзады. Стоматолог неробола 1 ай жылына 3-4 рет қабылдауға кеңес береді. Бұл препараттар ағзаға кең спектрде әсер етеді, бірақ мұна педиатордың рұқсатымен тағайындайды. Жүйелі препараттар жиынтығы ІІІ – ІV денсаулық топтарындағыларға топтың немесе жекелей тіс жегісін алдын алу үшін натрий фториді + кальций глицерофосфат + адаптоген және иммуностимуляторлар жатады. Сілекей тістердің қатты тіндерінің тіс жегісі резистенттілігін және жегіленген үрдістің белсенділігін анықтайтын жергілікті фактор ретінде Сілекейдің құрамы, құрылымы мен қасиеттері Тістің жағдайы көбінесе оны қоршаған ортасы - ауыз қуысы сұйықтығының жағдайымен сипатталады. Эмальдың екіншілік табиғи қалыптасуы, кариесорезистенттіліктің жоғарылау үрдістері ауыз қуысы сұйықтығының қасиеттерімен байланысты. Сонымен қатар, ауыз қуысы сұйықтығы басқа да кариесогенді факторлардың компоненттеріне белсенді әсер етеді (сур. 5.35). Сілекей - адамның өмір сүруі барысында ағзаның тіс жегісіне тұрақтылығынығ маңызды элементі. Ауыз қуысы сұйықтығы немесе сілекей аралас сілекейден және органикалық қосылыстардан (микробты және эпителиальды клеткалардан, тағам қалдықтарынан және т.б) құралады. Аралас сілекей - қосылыстарсыз толық сілекей, немесе барлық сілекей көздерінен жиналған таза сілекейлер қосылысы, оны центрифугалау арқылы алып тастауға болады. Таза сілекей - ауыз қуысына үлкен үш жұп және ұсақ сілекей бездерінен бөлінетін және өңделетін сұйықтық.  Сур. 5.35. Тіс жегісі концепциясының модификациясы (Поллард, 1995). Күн сайын адамның ауыз қуысына 300-1500мл дейін сілекей бөлінеді. Сілекейдің тәулік бойы өндірілуі барлық уақытта бірдей емес: 14 сағат ішінде тамақтанбай тұрғанда негізгі деп аталатын, стимулданбаған 300 мл сілекей бөлінеді (бөліну жылдамдығы – 0,25-0,50 мл/мин), тамақтың фонында 2 сағат ішінде 200 мл сілекей бөлінеді (жылдамдығы 2,0 мл/мин), ал қалған уақытта – түнгі ұйқының 8 сағатында – сілекей бөлініс тоқталады деуге болады (0,1 мл/мин). Ауыз қуысында әр сәтте шамамен 0,5 мл сілекей болады. Сілекейдің жіңішке пленкасы (0,1 мл/мин) алдыдан артқа жүру бағытында ауыз қуысы тіндерін шайып қозғалады және рефлекс арқылы жұтылады, 4-5 мин ішінде толығымен жаңарады. Сілекей 99,5% судан тұрсада, оны сумен салыстыруға болмайды. Сілекейдің қайталанбас құрамы мен қасиеті, оның құрамындағы 0,5 %құрайтын минералды және органикалық компоненттерге байланысты (табл. 5.19). Сілекей көптеген қызмет атқарады, соның бір бөлігі жалпы гемеостазға (метоболизм және тамыр тонусына, қалыптасу реакциясына және т.б. үрдістердің реттелуіне қатысады), ал қалған бөлгін – ауыз қуысының гомеостазына жатқызуға болады. Таблица 5.19 Ауыз қуысы сілекейінің құрамы мен қызметі
Таблица 5.20 Тыныштық кезінде және стимуляцияланған сілекейдің негізгі мінездемесі
Әртүрлі бездердің құрамы, сәйкестігі, бөліністің сапасы бір–бірінен ажыратылады. Құлақ маңы сілкей безінің ең көп көлемін фосфат құрайды, корбанат буфер орта деңгейі, без секретінің белокты көп бөлігін амилаза және каталаза құрайды. Құлақ маңы безі сілекейінде тыныштық күйде 20-25% құрайды, ал стимуляциялық сілекейде 50% құрайды. Жақасты және тіласты бездері сілекейінде орташа дәрежеде фосфат, продуцирлі амилаза бөледі. Жақасты безі 60-65% көлемде тыныштық күйде сілекей бөледі, тіласты 2-4% сілекей бөледі, кіші бездер 10% тыныштық күйде сілекей бөледі. Бұның құрамындағы сілекей аз фосфат болады, толықтай бездер бөлінбейді. Негізгі және стимуляцияланған сілекей бөлінудің көлемімен сапасында айырмашылық болады. Сілекей бездері үшін физиологиялық ынталандыру ретінде ауыз қуысының механикалық рецепторлары мен шайнау бұлшықетінің проприорецепторлары, дәм сезу рецепторлары шайнау кезінде пайда болады. Стимуляцияланған сілекей бөлінудің жылдамдығы негізгі сілекей бөлуден 5-7 рет жоғары, әсіресе құлақ маңы безінің үлесі зор (табл. 5.20). Тайсен ұсынған гипотезаға сәйкес сілекей бөлу екі фазадан тұрады. Мұны симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйесі реттейді. Соған орай біріншілік және екіншілік сілекей бөлінеді. Біріншілік сілекей. Симпатикалық жүйе жасушада аққуызды қосылысты түзілуін реттейді. Симпатикалық ұштары β-адренигергиялық рецепторлармен қосылып, норадреналин бөледі. Ол өз кезеңінде цАМФ өндірілуін қадағалайды. Сілекейдің белок өндіру сатысына цАМФ әсер етеді. цАМФ транскрипциясы, посттрансляционды модификация, көпіршік түзілуімен оның түтікше экзоцитозға дейін реттейді. Парасимпатикалық жүйе электролиттердің және сұйықтықтың бөлінуін реттейді. Нерв талшықтарынан бөлінген ацетилхолин аценарлы клетканың беткейінде мускаринды м3-рецепторларымен байланысады. Нәтижесінде клеткада инозитол трифосфат ІnsP3 құрамы жоғарлайды. Бұл байланыс клеткада Са++ деңгейін жоғарылатады, бұл Сl- каналынан триггерлі белсендіруге әкеледі. Бұл канал ашылған кезде клеткаға Na+/K+/2Cl- транспортты жүйесімен жеткізілген хлор ионы клеткадан бездің жолымен шығады; электр бейтараптылықты сақтау үшін хлоридтің ізінен клеткадан натрий ионы да шығады. Осмотикалық нәтижелі градиент қан капиллярларынан бездің жолына сұйықтық әкеледі. Екіншілік сілекей жолының «бүлінген» зонасына белсенді тасымалдау көмегі арқылы біріншілік сілекейде натрий және хлор ионы реарбцорбцияланады. Жолдың бүлінген аймақтарының қуысы болмауына байланысты, сілекейдің натрий және хлор иондарын алып тастау судың кері сіңуіне әсер етпейді. Бұл уақытта қанға сілекейден  (бикорбанаттар – барлық ағзаның қышқылды–сілтілі балансын сақтайтын негізгі байланыс) келеді. Нәтижесінде гипотоникалық, жоғары емес буферлі құрылыста тыныштық сілекей түзіледі.Стимуляцияланған сілекей. Біріншілік сілекейден хлор ионын натрий және карбонатты шығаратын белсенді транспорт сілекейдің бөлінуінің төмендеген кезінде әсерлі деп саналады. Жоғары жылдамдықта өзектен сілекейдің өтуі кезінде осы иондардың көптеген бөлігі қалады, сондықтан стимуляцияланған сілекей тыныштық кезіндегі сілекейге қарағанда. аздаған гипотоникалық және буферлі болып қалады. Сілекейдің биохимиялық қызметтерін орындау мүмкіншіліктері оның өзіндік биофизикалық құрамымен анықталады: құрамы және жабысқақтығы. Сілекей ұйымдасқан сұйықтық, оның негізгі құрылымдық бірлігі мицелла болып табылады. Мицелланың ядросы кальций фосфаты оны фосфат иондары қоршайды, келесі «орбитаны» кальций ионы құрайды, ол өзінің айналасына су молекулаларын ұстап тұрады. Мицеллярлы структура белсенді минеральды иондардың бір-бірінен шектеуге және олардың химиялық белсенділігіне мүмкіндік береді. рН-тың төмендеуі кезінде мицеллалардың тұрақтылығы тіс жегісі тұрақтылығының маңызды атрибуты. Мицеллярлы сілекейдің тағы бір әсері гель тәрізді консистенциясы, айқын жабысқақтық. Сілекейдің жабысқақтығы сілекей безінің ацинарлы меткаларымен бөлінентін гликопротеидтердің ұзын полимері болатын муциннің құрамына байланысты. Жабысқақтығы ең жоғары – тіл асты (13,4 пуаз), безінің сілекейі орташа – жақасты және (3,5 пуаз) кіші бездерінің сілекейі, ең ағымы жоғары құлақ маңы безінің сілекейі (1,5 пуаз). Сілекейдің жабысқақтығын оның беткей құрамын анықтайды және оның ауыз қуысы мен тістің қорғаныш қабық түзеді. Сілекейдің құрамы мен жоғарғы жабысқақтығын тағы бір құрамы анықтайды: әртүрлі бездердің секреттері араласпайды, сондықтан әрбір тістің минерализациясы оның қай бездің аймағында орналасқанына байланысты. Мысалы: ерте балалық тіс жегісі жоғары уақытша тістердің зақымдалуымен көрінеді. Ол бұл тістер жоғарғы еріннің кіші бездері, яғни төмен минерализацияланған сілекеймен қорғалады. Эмальдың постэруктивті жетілуіндегі сілекейдің ролі, жегіленген үрдістің белсенділігіне әсері Қан денені қалай қоректендіреді, сол сияқты сілекейде тісті қоректендіреді. Эмаль өзіндік иондары бар ерітіндіде орналасқан кристаллдар сияқты. Кристаллдардың тағдыры – олардың еруі, тұрақтылығы, қайта қалыптасуы – сілекейдің кальций, фосфат және гидроксильді топтық иондармен қаныққан дәрежесімен анықталады. Ол өз кезегінде сілекейдегі иондардың концентрациясына және оның қышқылдығына тәуелді. Иондардың концентрациясы нейрогуморальды механизмдермен қатаң бақыланатын гормоностатикалық фактор болып табылады. Сілекейдегі минералдың құрамы жасқа байланысты балаларда оның концентрациясы төмен. Қалыптыда сілекейдегі кальцийдің орташа құрамы ересектерде – 1,7 ммоль/л бір қан плазмасында 2,5 ммоль/л, сілекейдегі фосфаттың құрамы 5,5 ммоль/л, қан плазмасында 1 ммоль/л. Кальций мен фосфордың әртүрлі концентрациясына байланысты қан гидроксиапатитпен 2–3 есе, ал сілекей 4-5 есе қаныққан, соның салдарынан сілекей өте жоғары минерализациялық қасиетке ие. Қаныққан ерітінділер ионы эмаль апатиттерінің гидратты қабығына жеңіл еніп және депо құрайды, кейіннен тереңірек, кристаллдардың құрылымдарына енеді. Осылайша сілекейдің қаныққан түрі эмальдың минерализациясын және реминерализациясын, ол қанықпаған сілекей қатты тіндердің деминирализациясын қамтамасыз етеді. Кейбір микроэлементтердің-акселераттардың, соның ішінде ең маңыздысы фторидтердің болуы минерализация және реминерализация үрдістерін нәтижелі етеді: жылдамдығы жоғарылайды, эмальдың апатиттерінде сапалы өзгерістер байқалады (магний, хлор иондары және гидроксилдер фторидтермен алмасады) және шынайы түріне қарағанда аз еритін кристаллдардың аз түзілуіне алып келеді. Эмальдың минерализациясы дәрежесіне қарай тістің постэруптивті жолында кальцийдің деңгейі жоғары болады: Са:Р қатынаста 6 жаста 1,5, ол 10 жаста – 1,71 эмальдың минерализациясы оның сілекеймен қатысу кезінен тез жүретінін айту керек: төмпешіктердің эмалі жарып шыққаннан кейін бір жыл мерзімінде жетіледі, жиі тіс жұғындыларымен жабылған тістің мойны және экватор аймағындағы эмаль – 6 жыл мерзімінде жетіледі, терең жіңішке фиссуралардың эмалі - 8 және оданда көп жылда жетіліп болады. Эмальдың минерализациясына байланысты сілекейдің гликопротеидтерінің (ақуыз, пролинге бай) маңыздылығын айтып кету керек, тістің эмалімен туыстығы бар сондықтан тіс эмалі бетінде пелликула түзетін – мембрананың жартылай өтімділігі, тіс эмаліне дұрыс бағытталатын иондардың ауысуын бақылады. Сілекейдің қышқылдылығы бұл Н+ ионының концентрациясы коллоидты жүйенің жағдайын көптеген параметрлер анықтайды. Бұл параметрлерге осмос, дисперттілігі, бөлінетін мембрана потенциалының шекара белгісі, тұздардың шөгуі немесе оның жағдайының өлшенуі жатады. Мысалы, егер сілекейде Н+ ионы жоғарласа, фосфат ионы бұған жауап ретінде НРО42- қосылысына айналып, бұл уақытта РО43- ионның концентрациясы төмендеп, қаныққан фосфат иондары қанықпаған жағдайға айналады. Сондықтан эмальда минерализация және реминерализация үрдісі жүру үшін сілекей рН нейтральды немесе сілтілі болу қажет. Себебі, қышқылды сілекейде ( рН ≤ 5,5 ) деминерализация үрдісі болады. Көптеген сүтқоректілерде сілекейдің рН 8,5 – 9,0 аралықта ауытқиды, адамда 6,2–7,4, балаларда бірнеше сілтілі (+0,1 рН ), қарт адамдарда қышқылды (-0,1 рН). Сілекейдің қышқылдылығын қажетті деңгейде ұстап тұру үшін бірнеше буферлі жүйе жұмыс атқарады. Бикорбанаттар, фосфат иондары, глютамат, аммоний тағаммен химиялық реакцияға түсіп сілтілі қосылыс түзіп, қышқылды ортаны бейтарап ортаға айналдырады. Сілекейдің буферлі жүйесі ауыздың сұйықтық ағысында ғана емес, сонымен бірге тіс жұғындысынң қышқылды ортасын бейтараптайды. Сілекейдің тағамдық қызметі бұл прокариозды байланыс болып табылады. Кариесогенді жағдайды құру үшін α-амилаза ферментінің маңызы зор. Бұл фермент крахмал полисахаридінің байланысын үзіп, мальтозаны босатып, ауыздағы ұзақ болған көмірсуларды глюкоза молекуласының мономер байланысын үзіп, кариесогенді микрофлора сіңіп алатындай өнім жасайды. Соңғы кездері сілекейдің тағамдық қызметі тіс жегісі протективті құралады. Сілекей кариесогенді толық өнімдерін шығарып, өндіру арқылы эмальдың реминерализациясына жағдай жасайды. Сілекей клиренсі жағдайы болған сайын, ауыз қуысында сілекей мөлшері жоғарлай бастайды. Тұтқырлығы төмен болған сайын, сілекей бөлінуі жоғарлай бастайды. Тіс жегісін алдын-алу мақсатында сілекейдің микробқа қарсы қызметін есіңізге түсіріп кетуге болмайды. Сілекей ауыздың протективті және агрессивті микрофлорасының балансын ұстап тұрады. Пролинге бай ақуыздар тіс беткейіне протективті микрофлорасының қонуына ұйымдастырады: электр теріс полюс полимері эмаль Са–мен байланысты, оң полюс S. orаlis, S. sanguis, S. mitis мембраналарымен. Сілкейдің иммуноглобулиндері адгезивті қасиеттері бар. Сондықтан олар микроағзаларды тіске жабысуына жол бермейді. Көптеген деректер (лизоцим, лактодерин, сиалпероксидаза, лактопероксидаза) бактериостатикалық және бактерицидті қасиеттері бар. Сілекейдің тіс жегісіне алдын-алу маңызы оның құрамындағы заттардың қасиеттілігінде. Өкінішке орай клиникалық және лабороториялық диагностикада бұларды алу қол жетімсіз. Сілекейдің қорғаныш қасиетін анықтау.
Сс = V/t, Сс – сілекей бөлу жылдамдығы; V- бөлінген сілекей көлемі (мл), t – сілекей бөлу уақыты (мин). Қалыпты сілекей бөлу жылдамдығы Сс = 0,03 – 0,3 мл/мин гиперсекрецияда Сс =0,61 -2,40 мл/мин.
Зерттеуден бұрын микропипетканы суға енгізеді:
Осылай 5 сек ішінде пробиркадан қанша судың шыққанын анықтайды. Сілекейдің тұтқырлығын анықтау үшін калипроландалған пробирканы зерттелетін сілекеймен толтырады, сосын пробиркадағы сілекейді 5 сек ағуын қамтамасыз етіп, осы уақытта ағып кеткен сілекейдің көлемін өлшейді. Сілекейдің тұтқырлығын мына формуламен есептейді:   VB - аққан судың көлемі (мл), VC – аққан сілекейдің көлемі (мл), BC - сілекейдің тұтқырлығы, BB - судың тұтқырлығы. Сілекейдің тұтқырлығы егер 1,0-4,0 бірлік болса қалыпты, 6,0-9,0 бірлік болса қалыпты емес. 3. Сілекейдің қышқылдылығын анықтау. Тәжірибе жүзінде индикатор әдісін қолданған ыңғайлы. Стандартты қағазды индикатор жолаққа сілекейді жағып, кептіріп, салыстырмалы шкалада оның рН-ын анықтайды. Сілекейдің рН-ын дәл анықтайтын әдістердің бірі – ионометриялық әдіс, оған иономер, пробирка, микрокювета және фосфаттық буферлік ерітінді (рН= 6,86). Зерттеу үшін пробиркаға 2-3 мл сілекейді жинайды, микрокюветаға буферлік ерітіндімен қосады. Иономер арқылы көрсеткішті бағалайды. Егер рН=6,7-7,7 болса, онда қалыпты болып есептеледі. 4. Сілекейдің буферлік сыйымдылығын анықтау. Стоматологиялық клиникада қышқылды негізді индикатормен дайындалған арнайы тестті қағаздан жасалған жолақтар қолданылады. Сілекейдің тамшысын пипеткамен алып, оны қағазды жолаққа тамызады. Сол кезде сілекей қышқылды бейтараптап, қағаз жолақты түсін өзгертіп жібереді. Көп жағдайда қышқылды рН=4,5 – сары-қоңыр түс береді, әлсіз қышқылды рН=4,5-5,5 – жысыл түс, бейтарап рН - көк түс береді. 5. Сілекейдің минералдық потенциялын анықтау. Сілекейдің минералдық потенциалын анықтау сілекей тамшысының кепкен кездегі кристаллдардың пайда болуына негізделген. Зерттеу жүргізу үшін пипетка, әйнек және микроскоп қажет. Ауыз қуысының түбінен пипеткамен сілекей тамшысын алып, заттық әйнекке жағамыз. Сілекей термостатта немесе бөлме температурасында кепкеннен кейін микроскоппен қараймыз. Әйнекте пайда болған суретті төмендегі балл бойынша бағалаймыз: 1 балл – себілген біртекті емес форма. 2 балл – бүкіл көру алаңында жұқа тор тәрізді жолақ. 3 балл – әртүрлі формадағы бөлшектелген кристалдар. 4 балл – орташа мөлшерде ағаш тәрізді кристалдар. 5 балл – айқын, үлкен, папоротник тәрізді кристалдар. МПС көрсеткіштері: 0-1-ге дейін өте төмен; 1,1-2,0 дейін төмен; 2,1-3,0-ге дейін қанағаттанарлық; 3,1-4,0-ге дейін жоғары; 4,1-5,0-ге дейін өте жоғары болып табылады. 6. Эмальдың реминерализация жылдамдығын анықтау (сілекей арқылы). Зерттеу жүргізу үшін эмаль тазалайтын зат, мақталы валиктер тістен оқшаулау мақсатында, стандартты қышқылды ерітінді, бояғыш зат (2% метилен көгі ерітіндісі) және секундомер. Эмальды тазалап, басқа заттардан оқшаулап, кептіріп, үстіне 60 с-қа қышқылды ерітінді тамызады. Сосын оны шайып, қайтадан кептіріп, бояғыш зат тамызады. Бірнеше минуттан кейін бояғыш затты мақтамен сүртіп алып, бояудың қарқындылығын типографиялық 10 баллдық шкаламен анықтайды. Эмальдың зақымдалған аймағын сілекей біртіндеп реминерализациялайтындықтан, бояудың қарқындылығын анықтайды, күнделікті қайталайды. Егер де көрсеткіш тәулігіне 1-3 болса жақсы, тәулігіне 5 болса, жаман деп есептеледі. |