Власова2 (1). Т. В. Власова материклар табиий географияси

• Название: Т. В. Власова материклар табиий географияси
• Дата: 06.06.2022
• Размер: 6.86 Mb.
• Имя файла: Власова2 (1).doc
• Тип: Документы; #573600
• страница: 11 из 21

Амазонка дарёсининг Перу Анд тоғларидан бошланиши.

А мазонканинг қуйи оқимида унинг режими ва қирғоқларининг шаклланишига сув қалқишлари катта таъсир кўрсатади. Океан сувининг қалқиб кўтарилишидан ҳосил бўлган тўлқин дарёнинг чоқори оқимига томон 1400 км кириб боради; тўлқиннинг баландлиги дарё этагида-1,5 м дан 5 м га етади. Бу тўлқин оқимга қарши йўналишда жуда катта тезлик билан кириб бориб, қумлоқ саёзликларда кучли мавж ҳосил қилади ва қирғоқларни емиради. Маҳаллий аҳоли бу ҳодисани «поророка» ёки «амазуну» деб атайди.

Игуасу шаршараси.

Амазонка йил бўйи серсувдир. Дарё сув сатҳи йилига икки марта анча кўтарилади. Бу максимумлар шимолий ва жанубий ярим шарлардаги ёмғирли мавсумлар билан боғлиқдир. Амазонка-да сувнинг энг кўпайиши жанубий ярим шардаги ёмғирли фасл (май) дан кейинги, яъни сувнинг асосий қисмини ўнг ирмоқлари келтирадиган вақтга тўғри келади. Бунда дарё суви қирғоқлардан тошиб кетади ва ўрта оқимида жуда катта территорияни сув босиб, гўё ўзига хос жуда катта ички кўл ҳосил қилади. Сўнгра сув сарфи тобора камая бориб, дарё ўз ўзанидан оқади. Дарё сув сатҳи август ва сентябрда энг пасаяди, сўнгра иккинчи максимум бошланади; бу максимум шимолий ярим шардаги ёзги ёмғнрлар мавсуми билан боғлиқдир. Амазонкада ёзги ёмғирлар мавсуми бир оз кечикадн ва тахминан ноябрга тўғри келади. Ноябрдаги максимум май ойидаги максимумдан анча кучсиз.

Дарёнинг транспортдаги аҳамияти жуда катта, Амазонка бир қанча областларда Амазонка пасттекислигининг ички қисмларини Атлантика соҳиллари ва мамлакатнинг бошқа қисмлари билан боғловчи бирдан-бир сув йўлидир. Манаус шаҳригача Амазонкадан океан кемалари кириб кела олади. Шундан кейин дарёнинг бош ўзани катта кемалар учун саёзлик қилади. Дарё ўзаги тагида қаттиқ жинслар тўпланиши натижасида, унинг чуқурлиги атиги 7 м ни ташкил этади. Дарёнинг Рио-Пара деб аталувчи жанубий ўзаги бир оз чуқурроқ бўлиб, унга океан кемалари кира олади. Бразилиянинг катта порти Белен шу ўзак соҳилида жойлашган.

Амазонка ҳавзаси дарёлари катта сув запасларига эга, бироқ улардан жуда суст фойдаланилмоқда. Амазонканинг кўп ирмоқлари пасттекисликка оқиб тушар экан, Бразилия ва Гвиана тоғ-ликларининг тик чеккаларини кесиб ўтиб, катта-катта шаршаралар ҳосил қилади. Булардан энг каттаси Мадейра дарёсидаги Сан-Антонио шаршарасидир.

Жанубий Американинг иккинчи катта дарё системаси Ла-Плата бўлиб, у Парана, Парагвай ва қуяр жойи Парана билан бир-лашиб кетган Уругвай дарёларидан ташкил топган. Ла-Плата системасининг номи Парана билан Уругвайнинг Ла-Плата номли жуда катта эстуарийси номидан олинган; бу эстуарийнинг узунлиги-320 км га, кенглиги эса қуйилиш жойида 220 км га тенг. Бутун система ҳавзасининг майдони 4 млн км² дан ортиқ, Парананинг узунлиги эса турли манбаларга кўра 3300 км дан 4700 км гача.

Парананинг бош ирмоқлари Риу-Гранди билан Паранаиба Бразилия тоғлигида жойлашган. Системанинг кўпгина бошқа ирмоқлари ҳам шу ердан бошланади. Улар барчаси юқори оқимида жуда серостона бўлиб, бир неча катта шаршара ҳосил қилади. Энг катта шаршаралар Парана дарёсидаги Сети-Кедас (Гуайра) ва Парана дарёсининг Игуасу ирмоғидаги баландлиги 80 м ли Игуасу шаршарасидир.

Парана қуйи оқимида типик текислик дарёсидир. Сув сарфи-нинг энг кўпайиши май ойида Бразилия тоғлигида ёғадиган ёзги ёмғирлар билан боғлиқдир. Ла-Плата системаси ва Ла-Плата дарёсининг ўзининг кема қатновидаги аҳамияти жуда каттадир.

Жанубий Американинг учинчи катта дарёси Ориноко. Унинг узунлиги 2500 км, ҳавзаси майдони 1 млн км² дан ортиқ. Ориноко Гвиана тоғлигидан бошланади. Унинг бошланиш жойини французлар экспедицияси яқинда-1954 йилда топган ва ўрганган.

Ориноко Касикьяре дарёси орқали Амазонканинг ирмоғи Риу-Herpy билан қўшилган бўлиб, Ориноконинг юқори оқимидаги сувнинг бир қисми Рио-Негруга оқиб кетади. Бу ер шаридаги энг катта дарё бифуркациясига яққол мисолдир. Ориноко Атлантика океани яқинида узунлиги 200 км га етадиган катта дельта ҳосил қилиб тугайди.

Ориноко режими бир текис эмас. Дарё сув сатҳи бутунлай ёмғирга боғлиқ; ёмғир ҳавзасининг шимолий қисмида ёзда (майдан сентябргача) ёғади. Оринокодаги сентябрь-октябрга тўғри келувчи максимум жуда яққол акс этади. Дарёнинг ёзги ва қишки сув сатҳидаги фарқ 15 м га етади.

Жанубда кўллар унча кўп эмас. Материкдаги кўллар пайдо бўлишига кўра тектоник, музлик, вулкан ва лагуна кўлларидир. Анд тоғларининг турли қисмларида кичикроқ музлик ва вулкан кўллари бор. Энг катта музлик кўллари ва музлик-тектоник кўллар Жанубий Анд тоғларининг ғарбий қисмидадир.

Материкдаги энг катта Титикака кўли Анд ясси тоғлигида 3800 м баландликда Перу билан Боливия чегарасида жойлашган. Унинг майдони 8300 км², энг чуқур жойи-304 м. Кўл қирғоғида террасалар ҳосия бўлган, улар кўл сатҳининг бир неча бор пасайганлигидан далолат беради. Кўл суви янада саёзроқ бошқа тектоник кўл-Поопога оқади. Шу сабабли Титикака кўлидаги сув чучук, Поопо суви эса жуда шўр.

Анд тоғларининг ички платоларида ва Гран-Чако текислигида тектоник йўл билан пайдо бўлган саёз оқимсиз ва шўр кўллар кўп. Бундан ташқари шўр босган-ботқоқликлар ва шўрхоклар (саларес) ҳам тарқалган.

Атлантика океани ва Кариб денгизининг пастак қирғоқларвда катта-катта лагуна кўллар жойлашган. Бу лагуналардан энг каттаси шимолда, Анд тоғ тизмалари орасидаги кенг ботиқдадир. Маракайбо деб аталувчи бу лагуна Венесуэла қўлтиғи билан туташган. Бу лагунанинг майдони 16,3 км², узунлиги-220 км. Лагунадаги сув деярли чучук, бироқ океан суви қалқиб кўтарилганда лагуна сувининг шўрлиги анча ортади.

Материкнинг жануби-шарқида Атлантнка океанидан деярли узилиб қолган лагуналар бор. Булардан энг катталари-Патус ва Мирин.
ТУПРОҚЛАРИ ВА ЎСИМЛИКЛАРИ

Ж анубий Америка тупроқ-ўсимлик зонал типининг анча хилма-хиллиги ва ўн минглаб ўсимлик ўз ичига олувчи флорасининг ниҳоятда бойлиги билан ажралиб туради. Бу хусусият Жанубий Американинг шимолий ярим шардаги субэкваториал минтақа билан жанубий ярим шардаги мўътадил минтақа орасида жойлаш-ганлиги, шунингдек, материкнинг ривожланиш хусусиятлари билан боғлиқдир; Жанубий Америка материги аввалига жанубий ярим шардаги материклар билан чамбарчас боғлиқ ҳолда, кейинчалик эса-катта қуруқлик массивларидан бутунлай ажралган ҳолда ривожланди. Материкнинг Панама бўйни орқали Шимолий Америка билан бўлган алоқаси бундан мустаснодир.

Жанубий Американинг 40° ж. к. гача бўлган катта қисми Марказий Америка ва Мексика билан бирга Неотропик флора дунёси (ўлкаси)ни ташкил этади. Материкнинг жанубий қисми Антарктика (Голантарктика) флора дунёси (ўлкаси)га киради.

Жанубий Америка фаунистик районлари

Бир вақтлар Жанубий Америка платформасини Африка платформаси билан туташтирган қуруқликда, афтидан, ҳар икки материк учун маркази битта бўлган саванна ва тропик ўрмон флоралари шаклланган; бу флоралар таркибида баъзан бир хил ўсимлик тури ва авлодларининг учраши ҳам шуни кўрсатади. Бироқ мезозой охирида Африка билан Жанубий Американинг бир-биридан ажралиб кетиши ҳар бир материкда мустақил флора комплексларининг рнвожланишига ҳамда Палеотропик вa Неотропик ўсимликлар дунёсининг ажралиб чиқишига сабаб бўлган. Неотропиклар ўсимлик туририга бойлиги ва эндемикнинг юксак даражада (ривожланганлиги билан характерланади; бу хусусият неотропик флоранинг мезозойдан бишлаб тўxтовсиз ривожланганлиги ва турлар пайдо бўлишининг бир қанча катта марказлари мавжудлнги билан боғлиқ бўлган.

Жанубий Америка флорасининг энг муҳим эндемик оилалари ананасдошлар, настурциядошлар, каннадошлар кактусдошлар ва бошқалардир.
ЖАНУБИЙ АМЕРИКАНИНГ БОТАНИК-ГЕОГРАФИК РАЙОНЛАШТИРИЛИШИ.
Энг катта эътиборга сазовор кактусдошлар оиласининг шаклланиш маркази, афтидан, Бразилия тоғлигида бўлиб, улар бу ердан бутун материк бўйлаб тарқалган, плиоценда Панама бўйни вужудга келгандан кейин эса, шимолга ҳам кириб бориб, Мексика тоғлиғида иккиламчи марказ ҳосил қилган.

Жанубий Америка шарқий қисмининг флораси Анд тоғлари флорасига қараганда анча қадимийдир. Анд тоғлари флораси тоғ системасининг ўзи пайдо бўлиши билан боғлиқ ҳолда шакллана борган. У қисман қадимги тропик флора элементларидан, кўпроқ эса, жанубдан-Антарктида областидан, шимолдан-Шимолий Амернка Кордильера тоғлари томонидан кириб келган элемент

Антарктика флораси дунёси (ўлкаси)да 40° ж. к. дан жанубда эндемик, турлари бирмунча кам ва анча ўзига хос флора бор. У қадимий Антарктида материгида Антарктида материк музланишлари бошланмасдан олдин шаклланган. Бу флора-иқлим совиган сари шимолга сурилиб, жанубий ярим шардаги айрим жойларда ҳозирги вақтгача сақланиб қолган. У материкнинг жанубий қисмида энг яхши ривожланган. Жанубий Американинг Антарктида флораси, шунингдек, шимолий ярим шарнинг Арктика ва Антарктика оролларида ўчрайдиган баъзи бир биполяр (икки-қутбли) флора турлари билан ҳам характерланади.

Жанубий Америка флораси инсониятга кўплаб қимматбаҳо ўсимликларни берди; бу маданий ўсимликлар фақат ғарбий ярим шардагина эмас, балки ундан ташқарида ҳам тарқалган. Булар-дан энг биринчиси картошка бўлиб, у қадимда дастлаб Перу ва Боливия Анд тоғларида 20° ж. к. дан шимолда, шунингдек, Чилида 40° ж. к. дан жанубда, жумладан Чилоэ оролида ҳам етиштирилган. Анд тоғлари помидор, ловия ва қовоқнинг ватанидир. Ҳозиргача маккажўхорининг асл ватани ва ёввойи аждоди узил-кесил аниқланган эмас, бироқ у неотропик флора ўлкасидан тарқалганлиги шубҳасиз. Жанубнй Америка, шунингдек, энг қимматбаҳо каучуклик ўсимлик-гевеянинг, шоколад ва хин дарахтлари, маниок ҳамда бутун ер шарининг тропик областларида етиштириладиган бошқа кўплаб ўсимликларнинг ватанидир. Жанубий Американинг инсон ҳали ҳам нисбатан кам ўзгартирган, ниҳоятда бой ўсимлик дунёси жуда катта табиий бойликлар-озиқ-овқат, ем-хашак, техника экинлари ва доривор ўсимликларнинг битмас туганмас манбаидир.

Жанубий Америкада Африкада учрайдиган деярли барча хил тупроқ ва ўсимлик қоплами типлари бор. Бироқ бу материкдаги флоранинг нисбати ва турлари таркиби бир-биридан фарқ қилади. Африкадаги асосий ўсимлик типи саванна бўлса, Жанубий Американинг ўсимлик қопламида тропик ўрмонлар айниқса харак-терлидир; турларга бойлиги жиҳатидан ҳам, эгаллаган майдонининг катталиги жиҳатидан ҳам Ер шарида бу тропик ўрмонларга тенг келадигани йўқ.

Ж анубий Американинг подзолсизлашган тупроқларидаги А. Гумбольдт гилея (ҳилея) деб атаган, Жанубий Америкада эса сельвас деб аталадиган нам тропик (экваториал) ўрмонлар Амазонка пасттекислигининг катта қисмини, Ориноко пасттекислигининг унга туташ районларини ва Бразилия ҳамда Гвиана тоғлик-ларининг ён бағирларини эгаллайди. Шунингдек, улар Тинч океан соҳил бўйи полосасининг Қолумбия билан экватордаги қисмлари учун ҳам характерлидир. Шундай қилиб, нам экваториал ўрмонлар экваториал иқлимли областларда тарқалган, бундан ташқари, бу ўрмонлар Бразилия ва Гвиана тоғликларининг Атлантика океанига қараган ёнбағирларида, йил бўйи пассат ёмғирлари кўп бў-ладиган юқори географик кенгликларда ҳам ўсади.

Жанубий Америка гилеялари турлари таркиби ва ўсимлик қопламининг қалинлиги (зичлиги) жиҳатидан ер шаридаги энг бой ўсимлик типидир. Улар ўрмонларининг анча балаидлиги ва мураккаблиги билан характерланади. Ўрмоннинг дарё сув босмай-диган жойларида яруслар сони 12 тага ва баланд дарахтларнинг бўйи 80 ва ҳатто 100 метрга етади. Жанубий Америка гилеяларидаги ўсимлик турларининг 1/3 қисмидан ортиғи эндемик бўлиб, улар. турларга ниҳоятда бойдир. Бу жиҳатдан Америка гилеялари Африка ва ҳатто Жануби-Шарқий Осиёнинг нам тропик ўрмонларидан ҳам олдинда туради. Урмонларнинг юқори ярусини пальмалар ташкил этади, улар орасида пальмаларнинг (Attalea) винобоп пальма (Raphia vini fera), улкан сейба (Ceiba pentandra) каби турлари бор. Америка учун типик бўлган дарахтлардан қимматбаҳо ва жуда ёғли ёнғоқ берувчи бертолеций (Bertolletia excelsa) ни айтиб ўтиш лозим.

Жанубий Америка тропик ўрмонлари учун гуллари ва меваси бевосита танасида ўрнашган шоколад дарахти (Theobroma) турлари ҳам характерлидир.

М аданийлаштирилган шоколад дарахти (Thoebroma сасао) нинг қимматбаҳо озуқа моддаларга бой ва одам организмини мустаҳкамловчи меваси шоколад тайёрлашда хом ашё сифатида ишлатилади. Бу ўрмонлар-каучук берувчи гевея (Неоеа brasiensis) нинг ватанидир. Жанубий Американинг тропик ўрмонларида баъзи дарахтлар билан чумолиларнинг симбиозини кузатиш мумкип. Бундай дарахтлар орасида цекропит (Cecropia) нинг бир неча тури бор.

Жанубий Американинг нам тропик ўрмонларп ярқироқ ва чиройли гуллайдиган лиана ва эпифитларга айниқса бойдир. Булар орасида кучалагулдошлар, ананасдошлар, қирққулоқ турлари ва гўзаллиги ҳамда гулларининг тиниқ рангига кўраўзига хосорхи-деялар бор. Нам тропик ўрмонлар тоғ ёнбағирлари бўйлаб тахминан 1000-1500 м гача чиқиб боради ва унча ўзгармайди.

Иқлим ўзгарган сари, яъни қурғоқчил фасл бўладиган жойларга ўтиш билан нам тропик ўрмонлар саванналар ва қуруқ тропик ўрмонлар билан алмашинади. Бразилия тоғлиғида саванна-лар билан нам тропик ўрмонлар ўртасида деярли соф пальма ўрмонлари полосаси бор. Саванналар Бразилия тоғлигининг катта қисмида, асосан унинг ички районларнда тарқалган. Бундан ташқари, улар Ориноко пасттекислигининг катта қисмларини ва Гвиана тоғлигининг марказий районларини эгаллаб ётади.

Бразилияда қизил латерит тупроқлардаги типик саванналар «кампос» дейилади. Ундаги ўт ўсимликлари Paspalum, Andropogon Aristuda дуккакликлар ва мураккаб гуллилар авлодига кирувчи баланд бўйли ғалладош ўтлардан иборат. Дарахт ўсим-ликлари бутунлай йўқ ёки танаси соябонсимон мимозалар, дарахтсимон кактуслар, молочайлар ва бошқа хил ксерофитлар билак суккулентларнинг якка тупларидан ташкил топган.

Бразилия тоғлигининг қурғоқчил шимоли-шарқида катта майдонларни «каатинга» қоплаган; «каатинга» деб, қурғоқчиликка чидамли дарахт ва буталардан ташкил топган сийрак ўрмонга айтилади. Бу дарахт ва буталарнинг кўпи қуруқ фаслда баргини

Бразилия тоғлигининг шарқидаги нам тропик ўрмон.

т ашлайди, бошқалари масалан, пахмоқ (Cavanillesia arborea) бочкасимон танасига сув тўплаб олади. Каатингадаги дарахтлар танаси ва шохларини лиана ҳамда эпифитлар қоплаб олган. Пальманинг ҳам бир неча тури учрайди. Каатинганинг энг ажойиб дарахти ўсимлик муми олинадиган карнауба пальмаси (Copernicia cerifera) дир; ўсимлик муми дарахтини тешиб ёки катта-катта (узунлиги 2 м гача) баргларини қайнатиб олинади. Мум шам тайёрлаш, полларни артиш-учун ва бошқа мақсадларда фойдаланилади. Карнауба дарахти танасининг тепа қисмидан саго (крахмал крупа) ва пальма уни олинади, бу ўсимлик япроғи уйлар томини ёпиш ва турли асбоблар тўқишда, илдизи-медицинада фойда-ланилади, мевасини эса маҳаллий аҳоли хомлигича ёки қайнатиб ейди. Бразилияликлар карнаубани ҳаёт дарахти деб бежиз аташмаган. Каатинга тагида жигар ранг-қизил тупроқлар ҳосил бўлади.

Гран-Чако текислигида, айниқса қурғоқчил районлардаги жигар ранг-қизил тупроқларда тиканли бутазорлар ва сийрак ўрмонлар тарқалган. Бу ўрмонларда бошқабошқа оилага кирувчи икки дарахт тури ўсади ва у бир умумий ном билан кебрачо, яъни болта синдирар деб аталади. Бу дарахтлар таркибида ошловчи моддалар кўп: қизил кебрачода (Schinopsis Lerentru)-25% гача, ок кебрачода (Aspidos-perma quebracho) ундан бироз камроқ. Бу дарахтларнинг ёғочи оғир, зич, пишиқ, чиримайди ва сувда чўкади. Кебрачо кўплаб кесилмоқда. Ундан махсус заводларда тери ошловчи модда олинади, ёғочидан шпаллар, ерга кўмиладиган устунлар ва сувда узоқ вақт турадиган бошқа хил предметлар тайёрланади. Ўрмонларда шунингдек, альгарробо (Prosopis iuliflora) учрайди; унинг танаси эгри-бугри бўлиб ўсади, шохлари атрофга майда нозик барғлари кенг тарвақайлаб кетади. Альгарробонинг соя бермайди.

Ўрмонларнинг пастки яруси кўпинча қалин ва ўтиб бўлмайдигаи тиканли бутазорлардан иборат.

Шимолий ярим шар саванналари ташқи кўринишига ва флорасининг турлари составига кўра жанубий ярим шар саванналаридан фарқ қилади. Ғалладош ва икки паллали ўсимлик қоплами орасида пальма дарахтлари; қуруқроқ жойларда-коперник пальмаси (Copernicia tectorum) ботқоқланган ёки дарё суви босадиган зах жойларда маврикий пальмаси (Marritia flexucsa) қад кўтарган. Бу пальмаларнинг ёғочи қурилиш материали сифатида фойдаланилади, баргидан турли буюмлар тўқнлади, меваси ва дарахт танасининг ўртаси ёйилади. Акация ва дарахтсимон баланд кактуслар ҳам кўп.

Т инч океан соҳилининг 5° ж. к. билан 27° ж. к. орасидаги қисми ва муттасил ёмғирсиз иқлими шароитидаги Атакаман ботиғи Жанубий Америкада энг типик акс этган тупроқ ва ўсимлик қопламига эга. Деярли унумсиз тошлоқ тупроқли жойлар тўзима қумли массивлар ва таркибида селитра бўлган шўрхок тупроқли кенг майдонлар билан алмашиниб келади. Ниҳоятда сийрак ўсимлик қоплами сийрак кактуслар, ёстиқсимон тиканли буталар ва пиёзчали ҳамда туганакли ўсимликлардан иборат эфемерлардан таркиб топган.

Жанубий Америкада субтропик ўсимликлар нисбатан кичик майдонда тарқалган.


Баъзи ўсимликларнинг Жанубий Америкада тарқалиши.
Бразилия тоғлигипинг ёғинлар йил бўйи кўп бўладиган чекка жануби-шарқи араукария субтропик ўрмонлари билан қопланган; бу ўрмонларда турли-туман буталар, шу жумладан, парагвай чой (Ilex paraguaiensis) ўсади. Маҳаллий аҳоли парагвай чойи баргини қайнатиб, чой ўрнига ичади. Бу ичимлик думалоқ идишда тай-ёрланганлиги учун номи ҳам шу идиш номи билан мате ёки йерба мате деб аталади.

Жанубий Америкадаги субтропик ўсимликлар қопламининг иккинчи типи-субтропик дашт ёки пампа Ла-Плата пасттекислигининг 30° ж. к. дан жанубдаги шарқий энг сернам қисмлари учун характерлидир; пампа-вулканик жинсларда пайдо бўлган унумдор қизғишқора тупрақларда ўсадиган ғалладош ўт ўсимликлар қопламидан иборат. Пампа ўсимликлари Европанинг мўътадил минтақа даштларида кенг тарқалган ғалладош ўт ўсимликлар туркумларининг Жанубий Америкага хос турларидан таркиб топган. Бу ерда чалов, қорачайир, ёввойи сули турлари учрайди. Пампа билан Бразилия тоғлиги ўрмонлари орасида ўрмондаштга ўхшаш оралиқ типдаги ўсимлик қоплами жойлашган бўлиб, бу ерда ўтлар билан доимий яшил буталар аралаш ўсади. Пампа ўсимликлари энг кўп қирилиб кетган, чунки ҳозирги вақтда пампа ўрнини деярли бутунлай буғдой ва бошқа хил экин далалари эгаллаган.

Пампадан ғарб ва жанубга томон ёғинлар камая бориши му-носабати билан сур-қўнғир ҳамда бўз тупроқларда қуруқ субтропик дашт ва чалачўл ўсимликлари тарқалган; улар орасида суви қуриб қолган кўллар ўрнида пайдо бўлган шўрхоклар учрайди.

Тинч океан соҳилининг субтропик ўсимликлари ва тупроқлари ташқи қиёфасига кўра Европа ўрта денгизи бўйининг ўснмлики ва тупроқ қопламини эслатади: Бу ерларнинг жигар ранг тупроқларида доимий яшил бутазорлар устун туради.

Ж анубий Американинг чекка жануби-шарқи (Патагония) мўътадил минтақанинг қуруқ дашт ва чалачўл ўсимликлари билан характерланади. Бу ерлар аслида Пампанинг ғарбий қисмидаги чалачўлларнинг анча оғир ва совуқ иқлим шароитидаги давомидир.

Марказий Анд тоғлари ўсимликлари. Олдинда қандилсимон кактус ўсиб турибди.

Сур-қўнғир тупроқлар устун туради, шўр босган тупроқлар ҳам кенг тарқалгап. Ўсимлик қопламида ғалладош баланд ўтлар (Роа flabellatq ва бошқалар) ва кўпинча ёстиқсимон шаклга эга бўлган турли хил ксерофит буталар (Bolax, Axorella) ҳамда паст бўйли кактуслар устун туради.

Материкнинг йиллик температура тафовутлари кам ва ёғннлар миқдори анча кўп бўлган океаник иқлимли чекка жануби-ғарбий қисмида намсевар доимий яшил субарктика ўрмонлари ўсади; улар кўп ярусли ва ўсимликлар турига кўра жуда хилма-хилдир. Турларга бойлиги ва ўрмон қопламн структурасининг мураккаблнги жиҳатиДаи улар тропик ўрмонлардан қолишмайди. Бу ўрмонларда лиана, мох ва лишайниклар жуда сероб. Бу ерда Fitzroya, Araucaria ва бошқа турларга кирувчи хилма-хил баланд бўйли нина баргли дарахтлардан ташқари, жанубий бук (Nothophagus), магнолия каби доимий яшил баргли дарахтлар ҳам ўсади. Ўрмонлар тагида қирққулоқ ва бамбук (ғаров) кўп. Намга тўйинган бу зах ўрмонларни очиш, яъни кесиш ва кундаков қилиш анча қийин. Улар катта майдонларда ҳанузгача қўл тегизилмаган ҳолда сақланиб қолган бўлиб, таркиби ўзгармаган ҳолда тоғ ёнбағирларь бўйлаб 2000 м гача чиқиб борган. Бу ўрмонларнинг тупроқлари ўрмон қўнғир тупроқларидир.

Жанубга томон иқлим совиб борган сари ўрмонлардаги ўсимлик турлари камая боради,лианалар, дарахтсимон қириққулоклар ва бамбук (ғаров) учрамайди. Игна баргли дарахтлар (Libocedrus, Podocorpus) кенг тарқалган, бироқ доимий яшил бук ва магнолиялар ҳам сақлагшб қолган. Бу сийрак субантарктика ўрмонларининг тупроқлари подзол тупроқлардир.
ҲАЙВОНОТ ДУНЁСИ.

Жанубий Амерйканинг ҳайвонот дунёси ҳам турларга бойлиги жиҳатидан ўсимлик қопламидан қолишмайди. Материкнинг ҳозирги фаунаси унинг флораси каби бўр даврининг охиридан бошлаб орол тарзда ажралиб қолган ва иқлим кам ўзгарган шароитда шаклланган. Фаунасининг қадимийлиги ва унинг таркибида эндемик формаларнинг кўплиги шундан дарак беради. Шу билан бирга Жанубий Америка ҳайвонот дунёсининг кўпдан-кўп энг қадимий турлари бошқа материкларда ҳам учрайдики, бу ҳол материкла, қуруқлик орқали қадимдан ўзаро боғланганлигидан дарак беради. Фақат Жанубий Америка бнлан Австралиядагина сақланиб қолган қопчиқли ҳайвонлар бунга мисол бўла олади.

Жанубий Америкадаги ҳамма маймунлар кенг бурунли группага киради ва уларнинг тарқалиш ареали тропик ўрмонларгагина тўғри келади.

Жанубий Америка фаунасининг ўзига хос хусусияти-унинг таркибида кавак тишлиларнинг бир отрядга кирувчи уч оиласининг мажудлигидир.

Жанубий Америкада йиртқичлар, туёқлилар ва кемирувчиларнинг кўпдан-кўп эндемик тури, авлоди ва ҳатто оиласи бор.

Жанубий Америка (Марказий Америка билан бирга) Неотропик фауна области сифатида ажратилади ва бу областнннг Бразилия ҳамда Чили патагония под областларига киради.

Нам тропик ўрмонлар ўзига хослиги ва турларга бойлиги билан ажралиб туради; бироқ ҳайвонлар бу ўрмонлар ландшафтида унча катта роль ўйнамайди; чунки улар қалин ўрмонлар орасида яшириниб ёки кўп вақтбаланд дарахтларда яшайди. Ҳайвоиларнинг дарахтларда яшашга мослашганлиги Амазонка ўрмонларининг характерли хусусиятларидан биридир; бу жиҳатдан Амазонка ўрмбнлари Африкадаги Конго ҳавзаси ёки Осиёдаги Малайя архипелаги ўрмонлари ҳайвонларини эслатади.

Жанубий Американипг тропик ўрмонларида кенг бурунли Америка маймунларининг ҳамма тури учрайди ва улар икки мустақил оилани: игрункасимонлар ва цебидларни ташкил этади.

Биринчи оила (игрункасимонлар)га кирувчи маймунлар кичик бўлади. Бу маймунлардан энг кичигининг бўйи 1516 см дан ошмайди, оёқ панжасидаги тирноқлари уларнинг дарахт шохларида мустаҳкам чирмашиб туришига ёрдам беради.

Цебидлар-думининг бақувватлиги билан характерланади; бу маймунлар дарахт шохларига думи билан ёпишиб олади ва уларнинг думи бешинчи панжа вазифасини бажаради. Цебидлар орасида чинқироқ маймунлар авлоди алоҳида ажралиб туради; товуши жуда узоқдан эшитилганлиги учун улар чинқироқ маймунлар деб аталган. Панжаси узун ва эгилувчан ўргимчаксимон маймунлар ҳам кенг тарқалган.

Тропик ўрмонларда ковак тишли маймунлар отряди вакилларидан ялқов маймунлар (Bradypodidai) учрайди. Улар жуда кам ҳаракат қилади ва кўп вақт дарахтларда осилиб ётиб, барг ҳамда новдалар билан озиқланади. Ялқов маймунлар дарахтларда бемалол юради, ерга эса камдан-кам тушади

Баъзи чумолихўрлар ҳам дарахтларда яшашга мослашган. Масалан, тамандуа дарахтда эркин ҳаранат қилиб юради; думи ба-қувват бўлган кичик чумолихўр ҳам кўп вақтини дарахтда ўтказади. Катта чумолихўр ўрмон ва саванналарда тарқалган бўлиб, ерда яшайди.

Субропик ўрмонларда яшовчи мушуксимон йиртқич ҳайвонлар оиласига оцелот, кичик ягуарунди ва катта ҳамда кучли ягуарлар киради. Итсимон ҳайвонлар оиласига кирувчи йиртқич ҳайвонлардам кам ўрганилган ўрмон ёки бутазор ити эътиборга сазовор; у Бразилия, Гвиана, Суринам ва Гайананинг тропик ўрмонларида яшайди. Дарахтларда овқатланадиган ўрмон ҳайвонларига носуха (Nasua) ва кинкажу (Potos flaus) киради.

Жанубий Америкада кам учровчи туёқли ҳайвонларнинг атиги бир неча авлоди бор. Булар орасида тапир (Tapirus terrestris), кичикроқ қора тўнғиз-пекари ва Жанубий Америка найза шохли пакана кийиклари бор.

Амазонка пасттекислиги ва Жанубий Американинг бошқа районлари ўрмонларида яшовчи характерли кемирувчи ҳайвонлардан бири дарахтларда эпчил ҳаракат қилувчи чайир думли жайра-коэнду (Coendy) дир. Бразилия ўрмонларида яшовчи агути (Dasyprocta aguti) тропик экинзорларга катта зарар етказади.

Материкнинг ҳамма жойида, айниқса Амазонка ўрмонларида, сув чўчқаси капибара (Hydrochoerus capibara) тарқалган; у кемирувчи ҳайвонлар орасида энг йириги бўлиб, танасининг узунлиги 120 см га етади.

Жанубий ва Марказий Америка ўрмонларида қопчиқли каламушлар ёки опоссумларнинг турлари бор. Улардан баъзилари думи билан дарахтларда чирмашиб юра олади.

Амазонка ўрмонларида кўршапалаклар ниҳоятда кўпдир; улар орасида иссиққонли ҳайвонларнинг қони билан озиқланувчи турлари ҳам бор.

Ўрмонларда судралувчи ва сувда-қуруқликда яшовчи ҳайвонлар ҳам турларга жуда бой. Судралувчилардан жуда катта сув бўғма илони-анаконда (Eunectes murinos) ва қуруқликда яшовчи боа-констриктор (Constrictor constrictor) ажралиб туради. Заҳарли илонлар, калтакесаклар ҳам кўп. Дарё сувларида тимсоҳлар яшайди. Сув-қуруқликда яшовчи ҳайвонлардан бақалар кўп, улардан айримлари дарахтда яшайди.

Ўрмонларда хилма-хил қушлар, айниқса ранги ярқираб товланувчи тўтиқушлар кўп. Тўтиқушларнинг энг каттаси-ара энг типикдир. Бундан ташқари, чумчуқсимон майда тўтиқушлар ва патлари чиройли ярқираб турувчи яшил тўтиқушлар ҳам кенг тарқалган. Жанубий Америка, жумладан тропик ўрмонлари орнито-фаунасп (қушлари) нинг энг характерли вакиликолибрилардир. Ниҳоятда хилма-хил рангли бу кичик қушчалар гулларнинг нектари (шираси) билан озиқланиши сабабли ҳашарот қуш номини, олган.

Ўрмонларда, шунингдек, жўжаларининг қанотида дарахтга чирмашиб чиқишига ёрдам берадиган тирноғи бўлган гоацинлар (Opisthocomus goatzin), қуёш қарқаси ва қайиқча тумшуқли қарқаралар, ёш буғу, маймунлар, жумладан, ялқов, маймунлар билан озиқланувчи баҳайбат қушлар гарпиялар ҳам яшайди.

Матерпкдаги тропик ўрмонларнинг хусусиятларидан бири-ҳашаротларнинг ниҳоятда кўплигидир; уларнинг кўпи-эндемиклардир. Бу ерда кундузги ва тунги капалаклар, хилма-хил қўнғизлар, чумолилар кўп. Кўпгина капалак ва қўнғизлар ажойиб товланади. Баъзи қўнғизлар кечаси шу қадар ялтираб нур тарқатадики, унинг яқинида китоб-ўқиш мумкин. Капалаклар жуда каттадир; уларнинг энг каттаси-агриппа-қанотини ёйганда узунлиги деярли 30 см га етади.

Ж анубий Американинг тропик ўрмонларида кўплаб чумоли турлари бор. Боғбон чумолилар деб аталувчи чумолилар айниқса ажойибдир, улар дарахт тепасига тупроқ ва эпифит ўсимликлари уруғини олиб чиқиб, ўзига хос боғ бунёд этади. Шунингдек эцитон номли сайёҳ чумолилар ҳам маълум. Улар маълум бир жойга ин қўймай, ўрмон бўйлаб кезиб, ўз йўлидаги майда ҳашаротлар, эндигина тухумдан чиққан қуртлар, ҳатто кичик умуртқали ҳайвонларни қиради. Ўсимликлар, айниқса маданий дарахтларга баргтешар чумолилар катта зарар етказади, улар дарахт баргларини еявериб, уларни қуритади. Аммо чумолиларнинг бир тури Амазонка-ўрмонларида энг кўп тарқалган дарахтлардан бири-цекропияиинг танасига ин қўйиб, бу дарахтни текинхўр ҳашаротлар (паразитлар) дан тозалайди.

Жанубий Америкадаги бирмунча қурғоқчил ва яланг ерлар яъни, саванналар, трбпик сийрак ўрмонлар ҳамда субтропик далар фаунаси қалин ўрмонлар фаунасидан бошқачадир. Бу ерларда йиртқич ҳайвонлардан, ягуардан ташқари пума (у бутун Жанубий Америкада учрайди ва Шимолий Америкага ҳам ўтиб туради), оцелот, патипа мушуги тарқалган. Итсимонлар оиласига кирувчи йиртқич ҳайвонлардан материкнинг жанубий қисми учун ёлли бўри характерли. Текисликлар ва тоғли районларда бутун материк бўйлаб пампа тулкиси, энг жанубда эса магеллан тулкиси учрайди. Туёқли ҳайвонлардан кичикроқ пампа буғуси тарқалган.


Марказий Анд тоғларидаги ламалар.

Саванна, ўрмонлар ва экин далаларида Америка ковак тишли кемирувчилари учинчи оиласининг вакили броненосецлар (Dasypodidae) яшайди; унинг суякдан таркиб топган қаттиқ қалқони (косаси) бор. Броненосецлар хавф туғилса ерга қазиб кириб кетади.

Саванна ва даштларда кемирувчилардан яна вискача ва ер тагида тукотуко учрайди. Сув ҳавзалари қирғоқларида ботқоқлик қундузи ёки нутрия тарқалган, унинг мўйнаси жаҳонбозорида юқори баҳоланади.

Қушлардан кўп сонли тўти ва колибридан ташцари Жанубий Америка туяқуши нанду (Rhea), баъзи бир йирик йиртқич қушлар яшайди. Саванна ва даштларда илон ва айниқса, калтакесаклар кўп.

Африка каби, Жанубий Америка ландшафтининг характерли хусусияти термитлар инининг жуда кўплигидир. Жанубий Амерканинг айрим областлари вақт-вақти билан чигиртка босиб келишидан зарар кўради.

Анд тоғлари фаунаси ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб турадн. Бу фауна материкнинг шарқий қисмида учрамайдиган кўплаб эндемик ҳайвонларни ўз ичига олади. Анд тоғлари областининг ҳамма қисмида туясимон ҳайвонлар оиласининг Жанубий Америкага хос вакили ламалар тарқалган. Ёввойи ламаларнинг икки тури мавжуд; булар-вигонь (викунья-Larna icugna) ва гуанако (L. guanicoe) дир. Илгари индеецлар ламаларни гўшти ва териси учун кўплаб овлаганлар. Бир вақтлар гуанако ламаси тоғлардагина эмас, балки Патагония ясси тоғлиги ва Пампада ҳам яшаган. Эндиликда ёввойи ламалар кам қолган. Индеецлар Анд тоғларида ламанинг икки хонаки турини-асл лама ва альпакуни боқиб кўпайтирадилар. Ламалар (Lama glama) йириқ ва кучли ҳайвонлардир. Унда юриш қийин бўлган тоғ йўлларидан юк ташилади, гўшти ва сути истеъмол қилинади, жунидан дағал газлама тўқилади. Альпаку (Larna pacos) ни фақат майин жуни учун боқиб кўпайтирилади.

Анд тоғларида, шунингдек, кўзойнакли айиқ ва баъзи бир қопчиқлилар яшайди. Илгари кичик эндемик кемирувчи ҳайвон-шиншилла (Chinchilla) кенг тарқалган эди. Унинг сур тусли юмшоқ, ипаксимон мўйнаси энг яхши ва қимматбаҳо мўйналардан ҳисобланар эди. Шу сабабли шиншилла кўплаб овланавериб, ҳозирги вақтда жуда кам қолган.

Анд тоғларидаги қушлар одатда материкнинг шарқий қнсмидаги каби тоғларга хос эндемик авлодлар ва оилалардан иборат. Йиртқич қушлардан бу отрядга кирувчи энг йирик қуш кондор (ultur griphus) катта қизиқиш уйғотади.

Вулканик йўл билан пайдо бўлган Галапагосс ероллари фаунаси ғоят ўзига хослиги билан ажралиб туради; бу фауна таркибида йирик судралувчи ҳайвонлардан қуруқликда яшовчи ба-ҳайбат тошбақалар ва денгиз калтакесаклари-иуганлар алҳида ўрин тутади. Шунингдек турли-туман қушлар ҳам кўп; булар орасида ҳам тропикларга, ҳам Антарктидага хос фауна турлари (тўтиқушлар) ва совуқ оқимлар билан бирга кириб клган пингвинглар, баклан ва бошқалар бор. Сут эмизувчи ҳайвонларнинг тури унча кўп эмас, улардан қулоғи катта тюлень, баъзи бир кемирувчилар ва кўршапалакларни айтиб ўтиш мумкин. Оролга келтирилган кўпгина ҳайвонлар (эчки, ит, чўчқа) ёввойилашиб кетган. Галапагосс ороллари ҳозирги вақтда қўриқхона деб эълон қилинган.