Методичка Язык 4 кл.. Элканланы С. М., Айбазланы З. С. Къарачай тилни дерслери 4 класс Устазгъа методика болушлукъ Биринчи чыкъгъаны КъарачайЧеркес республиканы Окъуу эмда илму
 Скачать 0.64 Mb.
|
|
§ 59 113 – чю бетде 256 – чы ишни этерге. 54 – чю дерс Дерсни темасы: Да, эмда байламлары болгъан къош айтымла. Дерсни мураты: 1. Джангы тема бла шагъырей этерге. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: окъугъан джорукъланы хайырландыра, сёзлени халатсыз джазаргъа 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Къаллай айтымла боладыла? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? Джангы айтымны къаллай харифден джазаргъа керекди? Айтымны членлери деб къаллай сёзлеге айтадыла? Айтымны баш членлери къайсыладыла? Къаллай соруулагъа джууаб этедиле? Сансыз членлери къайсы къауумлагъа юлешинедиле? Биртукъум членле деб айтымда къаллай сёзлеге айтадыла? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Сёз, сёзтутуш, айтым бла ишлетиу. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: учунургъа, джамагъат, сый, намыс. IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. 259 – чу ишни окъуб, сорууларына джууаб эте, дерсни темасын ачыкълау. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 259 – чу, 261 - чи ишлени тындырыу. V. Энчи иш: 260 – чы ишни этиу. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау. 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Къаллай айтымла боладыла? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? Джангы айтымны къаллай харифден джазаргъа керекди? Айтымны членлери деб къаллай сёзлеге айтадыла? Айтымны баш членлери къайсыладыла? Къаллай соруулагъа джууаб этедиле? Сансыз членлери къайсы къауумлагъа юлешинедиле? Биртукъум членле деб айтымда къаллай сёзлеге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. § 60. 115 –чи бетде 262 – чы иш. Сочинениягъа хазырланыу: 263 – чю иш 116 – чы бетде. 55 – чи дерс Дерсни темасы: Суратлау текст: сурат бла ишлеу. Дерсни мураты: 1. Джангы тема бла шагъырей этерге. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Халатсыз, билимли джаза билген ажымсыз керек болгъанын ангыларгъа. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: 2. Соруулагъа джууаб этиу: Суратда кюн къаллайды? Нек келеди кёлюгюзге алай? Кимни кёресиз? Не ишлейди ол? Нелеге къууанады къызчыкъ? Къайдан келгендиле ала? Чыпчыкъла неге керекдиле? Чыпчыкълагъа юйчюклени къачан тагъадыла? Сиз а джукъ этемисиз чыпчыкълагъа болушур ючюн? Сиз джылны къайсы чагъын джаратасыз? Нек? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: суратны къалай суратларгъа керек болгъанын тинтиу. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: къарылгъач, чыпчыкъла, къыбыла. IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. Окъуу китабда теманы джоругъу бла танышдырыу: Суратха къараб, айтымла къураргъа. Айтымладан текст джарашдырыргъа. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. 3. Китаб бла ишлеу: Текстни устаз сохтала бла бирге сюзеди. V. Энчи иш: Сохтала къурагъан текстни кёллерине келгенча джазадыла. VI. Энчи ишни тинтиу: джазгъан ишлерин сохтала кеслери тинтедиле VII. Дерсни тамамлау. 1. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. §§ 50 – 60 къайтарыб окъургъа 56 – чы дерс Дерсни темасы: Не, неда, бир да байламлары болгъан къош айтымла. Дерсни мураты: 1. Джангы тема бла шагъырей этерге. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: окъугъан джорукъланы хайырландыра, сёзлени халатсыз джазаргъа 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Къаллай айтымла боладыла? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? Джангы айтымны къаллай харифден джазаргъа керекди? Айтымны членлери деб къаллай сёзлеге айтадыла? Айтымны баш членлери къайсыладыла? Къаллай соруулагъа джууаб этедиле? Сансыз членлери къайсы къауумлагъа юлешинедиле? Биртукъум членле деб айтымда къаллай сёзлеге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Сёз, сёзтутуш, айтым бла ишлетиу. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: хауа, бугъоу, шынкъарт, ууакъ IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. 264 – чю ишни окъуб, сорууларына джууаб эте, дерсни темасын ачыкълайдыла; китабда теманы джоругъу бла танышдырыу: Бир муратны танытхан айтымгъа бош айтым дейдиле. Эки неда талай айтымдан къуралыб, къош муратны танытхан айтымгъа къош айтым дейдиле. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 264 – чю, 266 – чы ишлени дефтерледе тындырыу. 267 – чи ишни къангада кёзюу бла джазыб, дефтерлеге кёчюрюу. V. Энчи иш: 265 – чи ишни этиу. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау. 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Къаллай айтымла боладыла? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? Джангы айтымны къаллай харифден джазаргъа керекди? Айтымны членлери деб къаллай сёзлеге айтадыла? Айтымны баш членлери къайсыладыла? Къаллай соруулагъа джууаб этедиле? Сансыз членлери къайсы къауумлагъа юлешинедиле? Биртукъум членле деб айтымда къаллай сёзлеге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. § 61«Ана тил» китабдан не, неда, бир да деген байламлары болгъан 6 – 7 къош айтым джазыб алыргъа 57 – чи дерс Дерсни темасы: Къош айтымда запятой. Къайтарыу. Дерсни мураты: 1. Джангы тема бла шагъырей этерге. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: окъугъан джорукъланы хайырландыра, сёзлени халатсыз джазаргъа 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Къаллай айтымла боладыла? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? Джангы айтымны къаллай харифден джазаргъа керекди? Айтымны членлери деб къаллай сёзлеге айтадыла? Айтымны баш членлери къайсыладыла? Къаллай соруулагъа джууаб этедиле? Сансыз членлери къайсы къауумлагъа юлешинедиле? Биртукъум членле деб айтымда къаллай сёзлеге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Сёз, сёзтутуш, айтым бла ишлетиу. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: хауа, бугъоу, шынкъарт, ууакъ IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. 270 – чи ишни окъуб, борчун тындыра, дерсни темасын ачыкълайдыла; китабда теманы джоругъу бла танышдырыу: Бир муратны танытхан айтымгъа бош айтым дейдиле. Эки неда талай айтымдан къуралыб, къош муратны танытхан айтымгъа къош айтым дейдиле. Къош айтымгъа кирген бош айтымла запятойла бла айырыладыла. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 268 – чи, 271 – чи, 273- чю ишлени тындырыу. V. Энчи иш: 268 – чи, 272 – чи ишни этиу. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау. 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Къаллай айтымла боладыла? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? Джангы айтымны къаллай харифден джазаргъа керекди? Айтымны членлери деб къаллай сёзлеге айтадыла? Айтымны баш членлери къайсыладыла? Къаллай соруулагъа джууаб этедиле? Сансыз членлери къайсы къауумлагъа юлешинедиле? Биртукъум членле деб айтымда къаллай сёзлеге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. 62, § 63. 121 – чи бетде 274 –чю ишни этерге. Къошакъ керек юй ишге: «Ана тил» китабдан 5 – 7 къош айтым джазыб алыргъа. 58 – чи дерс Дерсни темасы: Айланыу. Айланыуда тыйгъыч белгиле Дерсни мураты: 1. Джангы тема бла шагъырей этерге. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: окъугъан джорукъланы хайырландыра, сёзлени халатсыз джазаргъа 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Къаллай айтымла боладыла? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? Джангы айтымны къаллай харифден джазаргъа керекди? Айтымны членлери деб къаллай сёзлеге айтадыла? Айтымны баш членлери къайсыладыла? Къаллай соруулагъа джууаб этедиле? Сансыз членлери къайсы къауумлагъа юлешинедиле? Биртукъум членле деб айтымда къаллай сёзлеге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Сёз, сёзтутуш, айтым бла ишлетиу. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: ёхтем, джашнаргъа, хомух, мюлк IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. 275 – чи, 280 – чы ишлени окъуб, сорууларына джууаб эте, дерсни темасын ачыкълау; китабда теманы джоругъу бла танышдырыу: Айтылгъан кимге айланыб айтылгъанын танытхан сёзлеге айланыу дейдиле. Айланыу айтымны члени болмайды, грамматика джаны бла айтымны членлери бла байланыб келмейди. Айланыу айтымны аллында келсе, айланыудан сора запятой неда кёлтюртюучю белги салынады. Айланыу айтымны ортасында келсе, эки джанындан запятойла бла айырылады. Айланыу айтымны аягъында келсе, аллындан запятой бла айырылады. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 279 – чу, 281 – чи ишлени дефтерледе тындырыу. 278 – чи ишни кёзюу бла чыгъыб, къангада джазыу. V. Энчи иш: 282 - чи ишни этиу. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау. 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? Айланыу деб неге айтылады? Тыйгъыч белгиле къалай салынадыла айланыу болгъан айтымда? 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. § 64, § 65. 122–чи бетде 277 – чи, 123 – чю бетде 282 – чи ишлени этерге. 59 – чу дерс Дерсни темасы: Айланыу. Къайтарыу. Дерсни мураты: 1. Къайтарыу дерс эмда билимни бир мизамгъа джыйыу. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: окъугъан джорукъланы хайырландыра, сёзлени халатсыз джазаргъа. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла??Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? Айланыу деб неге айтылады? Тыйгъыч белгиле къалай салынадыла айланыу болгъан айтымда? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Сёз, сёзтутуш, айтым бла ишлетиу. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: къаршчы, оюнчакъ, джёнгер, саугъа IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. Окъуу китабда теманы джоругъу бла танышдырыу: Айланыуну юсюнден окъулгъанны къайтарыб айтыргъа. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 285– чи, 286 - чы ишлени тындырыу. V. Энчи иш: 288 – чи, 289 – чу ишлени этиу. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау: 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? Айланыу деб неге айтылады? Тыйгъыч белгиле къалай салынадыла айланыу болгъан айтымда? Туура сёз деб неге айтылады? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. § 66. 124 – чю бетде 284 – чю ишни этерге. Къошакъ керек юй ишге: «Ана тил» китабдан айланыулары болгъан 5 – 7 айтым джазыб алыргъа. 60 – чы дерс Дерсни темасы: Туура сёз. Туура сёзю болгъан айтымлада тыйгъыч белгиле. Дерсни мураты: 1. Джангы темала бла шагъырей этерге. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темаларын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: окъугъан джорукъланы хайырландыра, сёзлени халатсыз джазаргъа. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? Айланыу деб неге айтылады? Тыйгъыч белгиле къалай салынадыла айланыу болгъан айтымда? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Сёз, сёзтутуш, айтым бла ишлетиу. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: булбул, сейирлик, кёгюрчюн, тенглешдирирге. IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. 290 – чы, 294 – чю, 297 – чи ишлени окъуб, сорууларына джууаб эте, дерсни темаларын ачыкъларгъа; китабда теманы джоругъу бла танышдырыу: Сёлешген, джазгъан адам (автор) пикирин ангылатады. Башха адамныкъын ангылатыргъа да болады. Аны эки джолу барды: 1) сёзлерин, магъанасын тюрлендирмей, ауузундан чыкъгъаныча: 2) сёзлерин тюрлендириб, алай а магъанасын ангылатырча. Туура сёз, авторну сёзюню аллында келсе, кавычкалагъа алынады, ызындан запятой бла тире салынадыла. Туура сёз авторну сёзлеринден сора келсе, аны аллында эки точка (:) салынады, туура сёз а кавычкалагъа алынады, биринчи сёзю уллу хариф бла джазылады, аягъында керекли тыйгъыч белги салынады. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 293– чю, 295– чи ишлени тындырыу. V. Энчи иш: 291 – чи ишни этиу. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау: 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? Айланыу деб неге айтылады? Тыйгъыч белгиле къалай салынадыла айланыу болгъан айтымда? Туура сёз деб неге айтылады? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. § 67, § 68. 117 – чи бетде, 292 – чи иш ишни этерге. 61 – чи дерс Дерсни темасы: Туура сёз. Къайтарыу. Дерсни мураты: 1. Къайтарыу дерс эмда билимни бир мизамгъа джыйыу. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: окъугъан джорукъланы хайырландыра, сёзлени халатсыз джазаргъа. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла??Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? Айланыу деб неге айтылады? Тыйгъыч белгиле къалай салынадыла айланыу болгъан айтымда? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Сёз, сёзтутуш, айтым бла ишлетиу. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: къаршчы, оюнчакъ, джёнгер, саугъа IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. Окъуу китабда теманы джоругъу бла танышдырыу: Айланыуну, туура сёзню юсюнден окъулгъанны къайтарыб айтыргъа. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 300– чю, 301 – чи ишлени тындырыу. 304 – чю, 306 чы ишлени къангада кёзюу бла джазыу. V. Энчи иш: 302– чи, 307 - чи ишлени этиу. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау: 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла??Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? Айланыу деб неге айтылады? Тыйгъыч белгиле къалай салынадыла айланыу болгъан айтымда? Туура сёз деб неге айтылады? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. § 69. 131 – чи бетде 303 – чю ишни этерге. 62 – чи дерс Дерсни темасы: Айтым. Сынау иш. Дерсни мураты: 1. Окъугъан джорукъларын тюз джаза, айтымланы тюз джарашдыра билгенлерин тинтиу. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адебликни, бир - бирине хатер этиуню сингдирирге. 4. Билимли, халатсыз джаза билген ажымсыз керек болгъанын ангыларгъа. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: сохтала юй ишни борчун ачыкълай, джазгъанларын окъуйдула. 2. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: сёзлени тюз джазыу джорукъну билирге. 3. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. Окъуу китабда теманы джоругъу бла танышдырыу: Сохталаны текст бла танышдырыу. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. 3. Китаб бла ишлеу: Устаз окъуб, сохталагъа сынау ишни джаздыртады V. Энчи иш: Сохтала сынау ишни джазадыла. VI. Энчи ишни тинтиу: Кеслерини джазгъан ишлерин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау: 1. Джангы теманы бегитиу: окъугъан джорукъланы хайырландыра, сёзлени халатсыз джазаргъа. 2. Соруулагъа джууаб этиу: 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерследе окъугъан джорукъланы къайтарыб окъургъа. Алтын чабакъ Бир кере мен кёлню къатында айлана тургъанлай, хансны ичинде узун таякъны къыйырында чабакъ тутуучу ауну кёрдюм. Аны не зат эсе да къымылдата тургъанын эследим. Къолуму ол ауну ичине сугъуб, андан керти да бир алтын чабакъчыкъны чыгъардым. Ол ауузун ачыб, хауаны джута, уллу мыдах кёзлери бламеннге къарады. Мен кёл таба башымы атдым. Чабакъчыкъ мени къолумда тыпырдай туруб, къымылдагъанын аз этди. Алай а мен кёлню джагъасына чабыб джетдим. Къолларымы суугъа джетдиргенлейиме, чабакъчыкъ ары сингиб кетди. Мени джюрегим тынчлыкълы болду. «Джюз, алтын чабакъчыкъ, энди чабакъ аугъа тюшме!» - деб, мен анга тилек тиледим 63– чю дерс Дерсни темасы: Тауушла. Бёлюм. Басым. Сёзню къурамы. Дерсни мураты:1. Къайтарыу дерс эмда билимни бир мизамгъа джыйыу. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: сохтала юй ишни борчун ачыкълай, джазгъанларын окъуйдула. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? Айланыу деб неге айтылады? Тыйгъыч белгиле къалай салынадыла айланыу болгъан айтымда? Туура сёз деб неге айтылады? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Тюз джазыудан къангада сёзлени джазадыла. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: тамгъа, сууутургъа, джурун, джомакъ, учхуч. IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. Окъуу китабда 310 – чу ишни сорууларына джууаб этедиле: Тауушланы, бёлюмню, басымны, сёзню къурамыны юсюнден окъулгъанны къайтарыб айтыргъа. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 308 – чи, 311 – чи ишлени тындырыу. V. Энчи иш: кёл, джол, къобуз – фонетика айырыу этерге, джангы сёзле къураргъа, аланы да бёлюмлеге бёлюрге. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау: 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Тауушла къаллай къауумлагъа бёлюнедиле? Бёлюм деб неге айтылады? Басым деб а? Къарачай тилде кёбюсюне сёзню къалайына тюшеди басым? Сёзню къурамына къаллай кесекле киредиле? 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. § 70. 134 – чю бетде 309 – чу ишни этерге. 64 – чю дерс Дерсни темасы: Ат. Этим. Дерсни мураты: 1. Къайтарыу дерс эмда билимни бир мизамгъа джыйыу. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: сохтала юй ишни борчун ачыкълай, джазгъанларын окъуйдула. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Тауушла къаллай къауумлагъа бёлюнедиле? Бёлюм деб неге айтылады? Басым деб а? Къарачай тилде кёбюсюне сёзню къалайына тюшеди басым? Сёзню къурамына къаллай кесекле киредиле? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Тюз джазыудан къангада сёзлени джазадыла. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: марал, джубуран, кийим, ауур. IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. Окъуу китабда 312 – чи ишни сорууларына джууаб этиу; Тауушланы, бёлюмню, басымны, сёзню къурамыны юсюнден окъулгъанны къайтарыб айтыргъа 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 312 – чи, 316 – чы, 318 – чи ишлени окъуб, сорууларына джууаб этерге. 314 – чю, 315 – чи ишлени тындырыу. 316 – чи ишни къангада джазыу. V. Энчи иш: 313 – чю ишни этиу. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау: 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Тилни кесеклери деб неге айтадыла? Къаллай кесеклерин билесиз? Ат деб къаллай сёзлеге айтылады? Къаллай морфология ышанларын билесиз? Айтымда къаллай къуллукъ этеди? Этим деб а? Къаллай морфология ышанларын билесиз? Айтымда къаллай къуллукъ этеди? 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. § 71. 137 – чи бетде 317 – чи ишни этерге. 65 – чи дерс Дерсни темасы: Санау. Сёзлеу. Дерсни мураты: 1. Къайтарыу дерс эмда билимни бир мизамгъа джыйыу. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: сохтала юй ишни борчун ачыкълай, джазгъанларын окъуйдула. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Тауушла къаллай къауумлагъа бёлюнедиле? Бёлюм деб неге айтылады? Басым деб а? Къарачай тилде кёбюсюне сёзню къалайына тюшеди басым? Сёзню къурамына къаллай кесекле киредиле? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Тюз джазыудан къангада сёзлени джазадыла. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: марал, джубуран, кийим, ауур. IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. Окъуу китабда 318 – чи ишни сорууларына джууаб этерге; Атны, этимни юсюнден юсюнден окъулгъанны къайтарыб айтыргъа 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 312 – чи, 316 – чы, 318 – чи ишлени окъуб, сорууларына джууаб этерге. 319 – чу, 321 – чи ишлени тындырыу. V. Энчи иш: 314 – чю ишни этиу. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау: 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Тилни кесеклери деб неге айтадыла? Къаллай кесеклерин билесиз? Ат деб къаллай сёзлеге айтылады? Къаллай морфология ышанларын билесиз? Айтымда къаллай къуллукъ этеди? Этим деб а? Къаллай морфология ышанларын билесиз? Айтымда къаллай къуллукъ этеди? Сыфат – ? Къаллай морфология ышанларын билесиз? Айтымда къаллай къуллукъ этеди? Санау – ? Къаллай морфология ышанларын билесиз? Айтымда къаллай къуллукъ этеди? Сёзлеу деб а –? Къаллай морфология ышанларын билесиз? Айтымда къаллай къуллукъ этеди? 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. § 72. 126 – чы бетде 320 – чы ишни этерге. 141 – чи бетде 325 – чи ишде суратны юсюнден сочинениягъа хазырланыб келирге. 66 – чы дерс Дерсни темасы: Суратлау текст: сурат бла ишлеу. Дерсни мураты: 1. Джангы тема бла шагъырей этерге. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Халатсыз, билимли джаза билген ажымсыз керек болгъанын ангыларгъа. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: 2. Соруулагъа джууаб этиу: Табигъат къалай суратланнганды? Къаллай джерди? Не затла бардыла суратда? Сабийле къайда, къалай солуйдула? Ким не этеди? Табигъатда солугъан заманда табигъатха заран салыргъа боламыды? Нек? Сиз солусагъыз ызыгъыздан багушну джыямысыз? 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: суратны къалай суратларгъа керек болгъанын тинтиу. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: сюрюу, джууунургъа, къобан . IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. Окъуу китабда теманы джоругъу бла танышдырыу: Суратха къараб, айтымла къураргъа. Айтымладан текст джарашдырыргъа. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. 3. Китаб бла ишлеу: Текстни устаз сохтала бла бирге сюзеди. V. Энчи иш: Сохтала къурагъан текстни кёллерине келгенча джазадыла. VI. Энчи ишни тинтиу: джазгъан ишлерин сохтала кеслери тинтедиле VII. Дерсни тамамлау. 1. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: Джылны ичинде окъулгъанны къайтарыргъа 67 – чи дерс Дерсни темасы: Бош, къош йтым. Дерсни мураты: 1. Къайтарыу дерс эмда билимни бир мизамгъа джыйыу. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле:1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: сохтала юй ишни борчун ачыкълай, джазгъанларын окъуйдула. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Тилни кесеклери деб неге айтадыла? Къаллай кесеклерин билесиз? Ат деб къаллай сёзлеге айтылады? Этим деб а? Сыфат – ? Санау – ? Сёзлеу деб а. 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: Тюз джазыудан къангада сёзлени джазадыла. 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: келбет, таукел, сауут, джигер. IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. Окъуу китабда 322 – чи, 324 – чю ишлени сорууларына джууаб этерге; Айтымны юсюнден окъулгъанны къайтарыб айтыргъа. 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: 323 – чю, 324 – чю ишлени тындырыу. V. Энчи иш: 326 – чы ишни этиу. VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау: 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: Айтым деб неге айтадыла? Бош айтым деб къаллай айтымгъа айтадыла? Къош айтым деб а? Айланыу деб неге айтылады? Тыйгъыч белгиле къалай салынадыла айланыу болгъан айтымда? Туура сёз деб неге айтылады? Къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла. 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Дерсде окъугъан джорукъну билиб келирге. 2. § 71, § 72. 126 – чы бетде, 317 – чи ишни этерге. 68 – чи дерс Дерсни темасы: Оюмлау дерс. Дерсни мураты: 1. Къайтарыу дерс эмда билимни бир мизамгъа джыйыу. 2. Ариу, билимли, халатсыз джазаргъа юретирге. 3. Адамлыкъны, ишленмекликни шартларын сингдирирге. 4. Къарачай тилге сюймекликлерин терен этерге. Дерсде окъуу керекле: 1. Окъуу китаб, дефтер, къалам, дневник. 2. Керекли таблицала компьютерде. 3. Компьютерде темагъа керекли къошакъ керек (материал). Дерсни барыуу. I. Сабийлени эслерин дерсге буруу. 1. Саламлашыу. 2. Дерсге хазырланыу. 3. Къангагъа кюнню, дерсни темасын, сёзлени, харифлени тюз джазыудан юлгюле джазыу. II. Юйге берилгенни тинтиу: 1. Юй ишни тинтиу: сохтала юй ишни борчун ачыкълай, джазгъанларын окъуйдула. 2. Соруулагъа джууаб этиу: 3. Къошакъ керек (материал) бла ишлеу: 4. Къангада, дефтерледе джаздырыу. III. Сёзлюк иш: IV. Джангы дерсни ангылатыу: 1. Окъуу китабда теманы джоругъу бла танышдырыу: 2. Дерсни темасын ангылагъанларын, неда нени ангыламагъанларын сюзюу. Солуу такъыйкъа: («Дуркъу – дуркъу», «Джюу, джюу, ала» д. б.) 3. Китаб бла ишлеу: V. Энчи иш: VI. Энчи ишни тинтиу: Бир - бири ишин тинтедиле. VII. Дерсни тамамлау: 1. Джангы теманы бегитиу. 2. Соруулагъа джууаб этиу: 3. Ишге багъа бериу, салыу. VIII. Юй иш: 1. Джайгъа окъуу иш бериу. КЪОШАКЪ КЕРЕК (МАТЕРИАЛ) №1 ГРАММАТИКА АЙЫРЫУНУ ПЛАНЛАРЫ Грамматика ишледе грамматика айырыу кенг орун алады. Ала толмагъан, толу этилиую программа материалны окъулгъанына кёре болады. 1. Тауушла бла харифлени айырыу планы План 1. Сёзде ненча таууш бла хариф барды? 2. Ачыкъмыды, тунакымыды? 3. Ачыкъ таууш болса, къатымыды, джумушакъмыды? 4. Тунакы болса, зынгырдауукъмуду, сангыраумуду? 5. Сёзде ненча бёлюм барды? Анча бёлюм нек болады? 6. Басым къайсы бёлюмге тюшеди? Айырыуну юлгюсю Кенг космосда учхан батыр адамла къарайдыла андан джерге къакъмай кёз. Кенг деген сёзде юч таууш бла юч хариф барды, биринчи таууш тунакыды, сынгырауду. Экинчи таууш ачыкъды, джумушакъды. Ючюнчю таууш тунакыды, зынгырдауукъду. Кенг деген сёзде бир бёлюм барды, не ючюн десенг, сёзде ненча ачыкъ таууш болса, анча бёлюм болады. Бир бёлюмден къуралгъаны себебли, басым тюшген бёлюмю джокъду. Космосда деген сёзде сегиз таууш бла анча да хариф барды. Биринчи таууш (к) тунакыды, сангырауду. Экинчи таууш (о) ачыкъды, къатыды. С тунакыды, сангырауду, м – тунакыды, зынгырдауукъду, о - ачыкъды, къатыды, с – тунакыды, сынгырауду, д – тунакыды, зынгырдауукъду, а – ачыкъды, къатыды. Бу сёзде юч ачыкъ таууш болгъаны себебли, юч бёлюм барды. Басым биринчи бёлюмге (кос) тюшеди. Бу юлгю бла къалгъан сёзлени да айырадыла. 2. Сёзню къурамын айырыу планы План 1. Тамыр. Джалгъаула: сёз тюрлендириучю, джангы сёз къураучула. Сёзню тамырын табар ючюн, не этерге керекди? (Бир тамырлы сёзле табаргъа керекди). Нек? (Бир тамырлы сёзлени барысында болгъан кесегине тамыр дейдиле). Сёз тюрлендириучю эм сёз къураучу джалгъаула къайсыладыла? Айырыуну юлгюсю Аууздан Биченчилеге деген сёзню тамырын табар ючюн, бир тамырлы сёзле табаргъа керекди: бичен, биченлик, биченчи. Бир тамырлы сёзлени барысында болгъан тюрленмеучю кесеги бичен болгъаны себебли, ол сёзню тамырыды. Къалгъан кесеклери джалгъауладыла: -чи-ле-ге. –Чи сёз къураучу джалгъауду, не ючюн десенг, бичен деген сёзден джангы сёз къурайды; (бичен не? деген соруугъа джууаб этеди, биченчи уа ким? деген соруугъа); -ле-ге джалгъаула сёз тюрлендириучю джалгъауладыла, бири кёблюк саннга, бири да бериучю болушха саладыла. Джазма халда  Биченчи ле ге : тамыр;^ сёз къураучу джалгъау  сёз тюрлендириучю джалгъауАтны айырыу планы 1. Тилни кесеги. Атны магъанасы. 2. Аны ышанлары: ал формасы, баш болуш, энчи неда тукъум атмыды? Тюз неда иелик атмыды? Болушу, саны. 3. Айтымда къуллугъу. (Башчы, хапарчы, сансыз член). Айырыуну юлгюсю Сен сюесе кенг тюзлени, Махтайса сабанларын. Мен да айырыб башха джерледен Сюеме Кавказ тауларын. (Б.Х.) Тюзлени – атды, затны кёргюзеди, нелени? деген соруугъа джууаб этеди, ал формасы – тюз, тукъум атды, тюз атды, сюесе нелени? – тюзлени, тамамлаучу болушдады, кёблюк сандады, айтымда сансыз членди – толтуруучуду. Джазма халда Тюзлени – атды, затны кёргюзеди, тюз, тукъум атды, нелени? – толт. ( _ _ _ _ _ _ _ толт.) 4. Сыфатны айырыу планы 1. Тилни кесеги, аны магъанасы. 2. Тюз неда къуралгъан сыфатмыды? 3. Айтымда къуллугъу. (Ачыкълаучу сансыз член болгъаны). Айырыуну юлгюсю Кенг (тюзлени) – сыфатды, затны ышанын кёргюзеди, къаллай? деген соруугъа джууаб этеди, тюз сыфатды: сёз къураучу джалгъауу джокъду, айтымда тюзлени деген сёзню айгъакълаб келеди – ачыкълаучуду. 5. Этимни айырыу планы 1. Тилни кесеги, анны магъанасы. 2. Ышанлары: ал формасы (этим тамыр), заманы, бети, саны. Айтымда къуллугъу (хапарчы болуб келгени). Айырыуну юлгюсю Ол тартады мийикге, Юреннгенин къоймайды: Ол тау башында туугъанды, Тау хауадан тоймайды. (Джугъутур) Тартады – этимди, затны не этгенин кёргюзеди, не этеди? деген соруугъа джууаб береди, ал формасы – тарт, бусагъат замандады (ол тартады), ючюнчю бетдеди, бирлик сандады, айтымда ол деген алмаш бла байланыб келеди, хапарчыды. 6. Санауну айырыу планы 1. Тилни кесеги, аны магъанасы. 2. Бош, къош, къурау санаумуду? 3. Санчы неда тизгинчи санаумуду? 4. Болушу, саны. 5. Айтымда къуллугъу. Айырыуну юлгюсю Ючюнчю классны сохталары школну арбазында онсегиз терек орнатхандыла. Ючюнчю – санауду, затны тизгинде орнун кёргюзеди ненчанчы? деген соруугъа джууаб этеди, бош санауду, тингизчиди, ал формасы – юч, ат бла келгени себебли болушлада тюрленмейди, бирлик сандады, айтымда классны деген сёз бла байланыб келеди, сансыз членди. Онсегиз – санауду, затны (тереклени) санын кергюзеди, ненча? деген соруугъа джууаб этеди, эки тамырдан къуралгъанды. Бир сёз болуб джазылгъаны себебли, къош санауду, ал формасы – онсегиз, айтымда терек деген сёз бла байланыб, бир сансыз членни (толтуруучуну) къураб келеди. 7. Алмашны айырыу планы 1. Тилни кесеги, аны магъанасы. 2. Ышанлары: ал формасы (баш болуш), бети, саны, болушу. 3. Айтымда къуллугъу (бетлеучю алмашланы). Айырыуну юлгюсю Туугъан Къарачай тауларым, мени тебретгенсиз сиз бешигими. (Б.Х.) Мени – бетлеучю алмашды, атны алмашдырыб келеди, ал формасы – мен, биринчи бетдеди, бирлик сандады, иелик болушдады, не ючюн десенг, кимни? деген соруугъа джууаб этеди, бешигими деген ат бла байланыб келеди, анга ие болады, айтымда сансыз член болуб келеди. Сиз – бетлеучю алмашды, атны алмашдырыб келеди, ал формасы – сен, экинчи бетни алмашыды, кёблюк сандады, баш болушдады, ким? деген соруугъа джууаб этеди, айтымда тебретгенсиз деген сёз бла байланыб келеди (сиз тебретгенсиз), башчыды. 8. Сёзлеуню айырыу планы 1. Тилни кесеги, аны магъанасы. 2. Ышанлары: соруулары (Къачан? Къайда? Къалай? деген соруулагъа джууаб берген сёзлеуле). 3. Айтымда къуллугъу (сансыз член болуб келген кёзюую). Айырыуну юлгюсю Мамурач акъырын аллына атлады. Акъырын – сёзлеудю, ишни къалай этилген ышанын кёргюзеди, къалай? деген соруугъа джууаб этеди, айтымда атлады деген сёз бла байланыб келеди, сансыз членди. 9. Байламны айырыу планы. (4-чю кл. джалгъаучу байламланы бир къауумун окъуйдула). 1. Тилни кесеги, аны магъанасы. Ышанлары (тюрленмеучю сёз). 2. Айтымда къуллугъу (айтымны члени болмагъан къуллукъчу сёз). Айырыуну юлгюсю Хыйса бла Исса джырлайдыла, Хасан да алагъа тынгылайды. Бла – байламды, не ючюн десенг, айтымны биртукъум башчыларын (Хыйса бла Исса) байлаб келеди, не болушда, не санда, не бетде тюрленмейди, айтымда къаллай болса да бир соруугъа джууаб этмегени себебли, айтымны члени болмайды, къуллукъчу сёздю. Да – байламды, не ючюн десенг, эки айтымны бир-бири бла байлаб, къош айтым къурайды. Тюрленмеучю сёздю; айтымны члени болмайды, къуллукъчу сёздю. 10. Бош айтымны айырыу планы 1. Хапарлаучу, соруучу, кёлтюртюучю айтым. 2. Джайылмагъан, джайылгъан айтым. 3. Айтымны баш членлери: башчы, хапарчы. 4. Айтымны сансыз членлери: толтуруучула, ачыкълаучула, болумла. 5. Айтымны биртукъум членлери (бар эселе). 6. Айланыу (ол бар эсе). Джазма халда айтымны членлерин белгилеген белгиле: _______башчы, ____ - хапарчы, - ачыкълаучу, _ _ _ _ _ - толтуруучу, _ . _ . _ . _ . _ - болум. Мермер ташла джылтырайла, джаналла, ёзенлеге сейир келбет салалла. 11. Къош айтымны айырыу планы ПЛАН 1. Бош айтыммыды огъесе къош айтыммыды? 2. Муратына кере къаллайды. 3. Къош айтымгъа кирген бош айтымла. 4. Къош айтымгъа кирген бош айтымла бир-бири бла къалай байланыб келедиле? (Байлам бла неда байламсыз.) Кюн булутха кирди; малла да ачыкъ талагъа чыкъдыла. Бу къош айтымды, хапарлаучуду, эки бош айтымдан къуралгъанды, ала бир-бирлерине да джалгъаучу байлам бла байланыб келедиле. КЪОШАКЪ КЕРЕК (МАТЕРИАЛ) № 2 ТЕХНОЛОГИЯ КАРТА, 4 класс (юлгюле)
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||