фонетика. ФОНЕТИКА. М. Сапарниязова, Х.одирова, Ш. Наралиева озирги збек тили фонетикаси
 Скачать 0.98 Mb.
|
|
5-§. Интонация (интонема), унинг просодик элементлари (узвлари) Интонация нутқнинг мусиқий суратини яратади. Интонация функцияларининг гетерогенлиги туфайли интонацияни аниқлашнинг ягона мезонини ажратиб кўрсатиш қийин. Интонация бирлиги интонема (тон фонемаси, интонацион тузилма (ИТ), интонация контури) ҳисобланади. У гапнинг ёки унинг бир қисмининг маъносини фарқлаш учун етарли бўлган интонация хусусиятлари (параметрлари) тўпламидир. Гапнинг коммуникатив турини узатиш, синтагмаларнинг семантик аҳамияти, мавзуга бўлиниш ва бўғин ҳам шулар жумласидандир. Интонема атамаси тилшуносликка 20-асрнинг 40-йилларида Реформатский томонидан киритилган. Aртёмов интонемани турли интонацион элементларнинг типик қолипи бўлган функсионал бирлик сифатида тавсифлайди. У интонема ва интонация инвариантини ажратади, биринчи атама остида тил тизимининг ижтимоий ишлаб чиқилган бирлиги тушунилади, иккинчисининг остида – сўзловчи нутқида маълум бир тилда мавжуд бўлган, тўғри истифода этилган акустик хусусиятларнинг нисбий тузилиши назарда тутилади. Интонема (ИТ) – интонация бирлиги, интонация модели, нутқнинг маъноси билан боғлиқ интонацион сифатларни умумлаштириш натижаси. Интонеманинг физик тузилиши интонация элементларидан ҳосил бўлади, бу элементлардан бири ёки бир нечтаси интонемага кириши мумкин. Интонеманинг физик характеристикаси – бир хил элементли кўплаб реал интонацион товушларнинг умумлаштирилиши. Тахминларга кўра, интонемалар тўплами она тилида сўзлашувчиларнинг хотирасида сақланади ва муайян сўзларнинг интонациясини яратиш ва идрок этиш учун стандарт бўлиб хизмат қилади. Тонларнинг таснифи. Тилшуносликда интонацияларнинг семантик таснифи мавжуд бўлиб, унга кўра тўрт гуруҳ ажратилади. 1. Интеллектуал инонемалар(актуал бўлиниш инонемаси, боғланиш даражаси инонемаси, муҳимлик даражаси инонемаси, савол инонемаси, гап инонемаси) синтактик маъно ва категорияларни фарқлашга, нутқ оқимини ажратишга хизмат қилади, тасдиққа саволни зидлантиради. Нутқда интеллектуал оҳанглар доимо мавжуд. Интеллектуал интонеманинг маънолари – бу нутқнинг ҳосил бўлиши билан боғлиқ бўлган тилда акс эттирилган ақлий фаолият моментлари, яъни интонация ёрдамида нутқнинг танланган иккита шаклидан бирини амалга ошириш керак: тасдиқлаш (маълумот узатиш) ёки савол (маълумот олиш истагининг ифодаси). Актуал бўлиниш интонемаси матнни абзацларга, параграфларни гапларга, гапларни синтагмаларга бўлиш учун хизмат қилади ва пауза билан тузилади. Боғли интонема мазмунан актуал бўлиниш бирликлари ўртасидаги муносабатни ифодалайди. У кўпинча кўтариладиган оҳанг ва кўпинча секин темпдан иборат. Актуал бўлиниш интонемаси ва боғли интонема кўпинча нутқ оқимида ўзаро таъсир қилади. Муҳимлик интонемаси нутқдаги энг муҳим таркибий қисмларни таъкидлаш учун ишлатилади. У секин суръат ва кучли интенсивлик, иккинчи даражали интонема учун диапазон баландлиги характерлидир. Муҳимлик интонемаси одатда синтагманинг бир ёки бир нечта сўзларига (мантиқий урғгаулари) қаратилган. 2. Эркин интонемалар инсон нутқий фаолияти соҳасига тегишли. Уларнинг ёрдами билан сўзловчи суҳбатдошнинг руҳиятига ёки ҳаракатларига таъсир қилади, қандайдир иродани ифодалайди, бирор нарсага ундайди. Л.С. Вигоцкийнинг фикрича, нутқ фаолияти "мураккаб ихтиёрий ҳаракат тартибида, яъни мулоҳаза юритиш, мотивлар кураши, танлов ва бошқалар билан давом этади. Эркин интонемаларнинг оҳанги ўртачадан юқори диапазонда ётади. Агар овозни бироз кўтармаса, оддий нутқ билан бирор нарсага ундаш мушкул. Эркин интонемаларнинг икки гуруҳи мавжуд: 1) дарак интонемалари: - факт ёки ҳукмнинг мавжудлигини билдирувчи, лекин сўзловчининг иродасини ёки ҳиссий ҳолатини интонацион равишда ифода этмайдиган ахборотдаги нутқнинг интонацияси; - исталган фактни ифодалаш, лекин уни амалга ошириш учун интонацион ифодага ҳаракат қилинмаган истак интонацияси; - маслаҳат интонацияси, агар ахборот бирон бир ҳаракатни таклиф қилиш учун мўлжалланган бўлса, лекин уни бажаришга мажбурлашни ўз зиммасига олмаса; 2) ундов интонемалари: - буйруқ – кучли интенсивлик, юқори диапазон. Буйруқ қатъий талаффуз қилинади, сўзлар аниқ ажратилади ва таъкидланади, оҳангда кенг кўтарилиш оралиғи мавжуд. Буйруқ интонемасини амалга ошириш вариантлари: рухсат бериш, қизиқиш истаги, ишонтириш, огоҳлантириш; - илтимослар. Бу интонема тўлқинсимон оҳанг билан ажралиб туради. Оҳанг баланд диапазонда бўлади. Сўзловчи, гўё суҳбатдошга мослашади. Оғзаки мулоқотда, агар бирор нарсага: ҳаракат, фикрга ундаш вазифасини қўйсак, биз ҳар қандай ибораларни эркин интонемалар билан талаффуз қилишимиз мумкин. Aгар бирор нарсани исбот қилсак, тушунтирсак, биз талаффуз қилган грамматик жиҳатдан мажбурий бўлмаган гапларнинг интонацияси эркин интонеманинг барча хусусиятларини олади. 3. Эмотив интонемалар. Сўзловчининг ҳиссий ҳолатини ифодалаш учун хизмат қилинг. Улар ҳис-туйғуларнинг ифодаланишини интонация воситалари билан ифодалайди: ғазаб, қўрқув, назокат, қайғу, нафрат, бефарқлик, норозилик, қувонч, уят, ажабланиш интонемалари. Эмотив интонемалар ҳис-туйғулар билан боғлиқ бўлган лингвистик белгиларнинг мустақиллигини олади ва бу белгиларни ифодалаш учун сўзловчининг тегишли ҳиссий ҳолатининг мавжудлиги шарт эмас. Ҳар бир эмоционал интонеманинг фарқловчи хусусиятларини билиш муҳимдир. Масалан: - жаҳл интонемаси интенсивликнинг кучайиши, темпнинг секинлашиши билан тавсифланади; - ғамгинлик интонемаси – оҳангнинг кичик ўзгариши. Гап тўхтамлар билан давом этади, синтагманинг бошланиши интенсив, кейин интенсивлик пасаяди; - бефарқлик интенемаси – қуруқ, совуқ тембр, интенсивликнинг пасайиши. Бефарқлик ҳолати интонация билан эмас, балки сўзловчининг диққати у айтаётган нарса билан боғлиқ хулқ-атвор билан ҳам аниқланади; - шодлик интонемаси – баланд диапазонда сакраш оҳанги, урғули бўғинлар давомийлигини ошириш, "ёрқин", "илиқ" тембр; - ажабланиш интонемаси – бўғиннинг ҳар бирида оҳангларнинг юқорига ва пастга қараб ўзгаришида мослашуви. 4. Тасвирий интонемалар. Улар экспрессив коннотацияларни ифодалайди, ҳодисалар ва нарсаларнинг физик хусусиятларини интонация воситалари билан истифода этишга хизмат қилади. Бу интонларнинг семантикаси идрок, сезиш, тасаввур каби психик жараёнлар билан боғлиқ. Тасвирий интонемалар орасида қуйидагилар ажралиб туради: - "катта" ("кучли", "қудратли", "оғир") маъноли интонемалар – овознинг паст диапазони, яъни паст частоталар, эмфатик чўзиқлик, секин темп билан тавсифланади; - "кичик" ("заиф", "кучсиз", "енгил") маъноли интенема – баланд овоз диапазони, эмфатик чўзиқлик билан тавсифланади; - “тезкор” (“шиддатли” ва ҳоказо) маъноли интонема – тезлаштирилган суръат билан тавсифланади; - "секин" ("давомли", "олис", “узоқ”) маъноли интонема – секин суръат, эмфатик чўзиқлик билан тавсифланади. Интонация ёрдамида бирор нарсани тасвирлаш мақсад қилинган бўлса, тасвирий интонемаларга мурожаат қилинади. Масалан: одам ёки ҳайвоннинг ҳолати ёки хатти-ҳаракати. Назорат учун савол ва топшириқлар Бўғиннинг асосини қандай товуш ташкил қилади? Ўзбек тилида бўғиннинг қандай турлари мавжуд? Бўғиннинг тил ва нутқдаги аҳамияти нималардан иборат? Очиқ бўғин деб нимага айтилади? Ёпиқ бўғин ҳақида гапириб беринг? Беркитилган ва беркитилмаган бўғинларнинг фарқи нимада? М.Миртожиев бўғин типларини қандай таснифлаган? А.Маҳмудов бўғинларни қандай таснифлайди? Устсегмент бирликларга нималар киради? Сўз урғуси нималарга кўра таснифланади? Фонетик табиатига кўра қандай урғулар ажратилади? Ўрнига кўра сўз урғуси неча хил бўлади? Ҳаракат қилиш белгисига кўра қандай урғуларни биласиз? Синтагмани аниқлаш мезони нечта? Интонация нима? Интонема турларини санаб беринг. 10-мавзу. ГРАФИКА Режа: Графика ҳақида маълумот Графемаларнинг ифода ва мазмун жиҳатларига кўра турлари Таянч тушунчалар: графемалар, оптик-график омиллар, фонографема, просодемографема, логографема, морфографема, монографлар, полиграфлар, диграфлар, триграфлар, аналитик графемалар, оддий графема, графемика, монофонемали графемалар, бифонемали графемалар, символлар, диакритик ҳарфлар, диакритик белгилар. 1-§. Графика ҳақида маълумот Графика муайян тилнинг фонетик-фонологик, лексик-семантик ва морфологик бирликларини ёзувда ифодалаш учун шакллантирилган оптик- график белгилар тизимидир. Бу тизим белгиларининг ҳар бири график тилшуносликда графемалар саналади. Ёзувнинг товуш тили билан алоқаси, одатда, ана шу графемалар воситасида амалга оширилади. Шунинг учун графема муайян тил ёзув тизимининг энг асосий структуравий ва функсионал бирлиги саналади. Графема ифода ва мазмун планларига эга бўлган билатерал (икки томонли) белгидир. Уни қуйидаги чизмалар шаклида тавсифлаш мумкин:
Юқорида келтирилган графемалардан биринчиси (Ж графемаси) алифбодаги ҳарфга, иккинчиси (? графемаси) тиниш белгисига, учинчиси (5 графемаси) эса рақамга асосланади, шунга кокра биринчи тип графемалар ҳарфий белгилар гуруҳини, иккинчи ва учинчи тип графемалар эса ноҳарфий белгилар гуруҳини ташкил этади. Муайян тил ёзувининг график тизими ана шундай белгилар мажмуйидан таркиб топади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, графема ёзув бирлиги. Фонема, интонема, акцентема ва лексемалар эса тил бирликларидир. Бинобарин, графема билан фонема, интонема ёки лексема ўртасидаги алоқа тўппа-тўғри (табиий ҳолда) бўлиши мумкин эмас, бунга товуш тилининг физик-акустик асосга, ёзувнинг эса оптик-график асосга таянганлиги йўл қўймайди. Шунинг учун графема билан фонема, интонема ва лексема ўртасидаги алоқа кодлаштириш орқали таъминланади: ҳар бир графеманинг мазмун плани олдиндан (график тизим шакллантирилган ва жорий қилинган пайтда) кодлаштириб қўйилади. Графемаларнинг ёзувдаги лингвистик-функсионал хусусиятларини реаллаштиришда уларнинг дифференсиал белгилари (шакли ёки тасвиридаги тафовутлар) муҳим рол ўйнайди: бу жиҳатдан графемалар товуш тилидаги фонемаларга ўхшайди, чунки фонемалар ҳам, маълумки, дифференсиал белгилар туфайли фонологик қийматга эга бўлади, фарқи шундаки, фонемаларнинг дифференсиал белгилари акустик-артикулацион омилларга таянади, графемаларнинг дифференсиал белгилари эса оптик-график омилларга асосланади. Масалан, гул ва кул сўзларининг маъноларини фарқлашда «г» ва «к» фонемаларидан биринчисининг жарангли, иккинчисининг эса жарангсиз бўлиши (акустик тавофути) товуш тили учун қанчалик аҳамиятли бўлса, шу товушлами ёзувда ифодаловчи ва графемаларининг шаклий тафовутлари (оптик-график тасвири) тилнинг ёзма формаси учун шунчалик аҳамиятлидир. 2-§. Графемаларнинг ифода ва мазмун жиҳатларига кўра турлари Графемалар ўзларининг тилдаги муқобилига (кодлаштирилган референтига) ва ёзувдаги вазифаларига кўра фонографема, просодемографема, логографема, морфографема каби типларга бўлинади. Фонографемалар. Фонографема товуш тилидаги фонемаларни ифодалайди: а фонографемаси «а» фонемасини, з фонографемаси «з» фонемасини ифодалагани каби. Фонографеманинг ифода плани (оптик-график тасвири) битта ҳарфга тенг бўлиши (масалан, к) ёки икки ҳарф қўшилмасидан таркиб топиши (масалан, нг) мумкин. Бундай пайтда улар монографи (бир ҳарфли фонографема) ва полиграф (кўп ҳарфли фонографема) номлари билан фарқланади. Полиграфлар ўз навбатида икки ҳарфли (диграфлар), уч ҳарфли (триграфлар) ва ҳатто тўрт ҳарфли шаклларда бўлиши мумкин. Ҳозирги лотин ўзбек ёзувида ng, sh, ch полиграфлари мавжуд. Полиграфлар тилшуносликда аналитик графемалар деб ҳам аталади. Фонографеманинг мазмун планида битта ёки бир неча фонема кодлаштирилган бўлиши мумкин. Чунончи, ўзбек ёзувидаги ў фонографемасининг мазмун планида битта «ў» фонемаси (ўзбек тилининг лабланган, ўрта кенг унлиси), қ фонографемасининг мазмун планида битта «қ» фонемаси (ўзбек тилининг чуқур тил орқа «қ» ундоши) кодлаштирилган. Булар графемикада монофонемали графемалар деб номланади; ўзбек ёзувидаги о ва ж фонографемаларида эса бошқачароқ ҳолат кузатилади: о фонографемасининг мазмун планида иккита фонема — ўзбек тилининг қуйи кенг «о» унлиси (ота сўзи бошидаги фонема) ва рус тилининг ўрта кенг, лабланган «о» унлиси (тонна сўзининг урғули бўғинидаги «о» фонемаси) кодлаштирилган; ж фонографемасининг мазмун планида ҳам иккита фонема — сирғалувчи ж (журнал сўзи бошидаги ундош) ва қоришиқ «ж» (дж) (жуда сўзи бошидаги ундош) кодлаштирилган. Бундай фонографемалар графемикада бифонемали графемалар деб юритилади. Фонографемаларнинг монограф, полиграф, монофонемали ва полифонемали характерда бўлиши уларнинг парадигматик тавсифига хосдир. Синтагматик тавсифда (ёзма нутқ оқимида) эса графемаларнинг яна бир қатор хусусиятлари борлиги кўзга ташланади. Хусусан, онг, минг сўзларидаги н ва г ҳарфлари бир товушни (саёз тил орқа «ղ» ни), менга, сенга сўз шаклларида эса шу икки ҳарф бир «ղ» ни эмас, икки товушни («н» ва «г»ни) ифодаламоқда. Шунга кўра, онг, минг сўзларидаги нг диграфи синтагматик планда аналитик графема (ёзма нутқ оқимида икки ҳарф бир товушни ифодалагани учун), менга, сенга сўз шаклларидаги н ва г ҳарфлари эса оддий графемалар (ёзма нутқ оқимида иккита бошқа-бошқа товушни ифодалагани учун) ҳисобланади; кирилл ўзбек ёзувидаги е монографида эса бошқачароқ ҳолат (график қоида) кузатилади: у сўз ёки бўғин бошида бир йўла икки фонемани — «й+э» ни ифодалайди, демак, синтетик характердаги графема саналади (мас., елкан сўзида), боши ёпиқ ёки тўла ёпиқ бўғин таркибида эса е монографи битта «е» унлисининг ўзини ифодалайди, демак, оддий графема характерида (бир товушга бир ҳарф муносабатида) бўлади (мас., мен сўзида). Бу ҳол турли фонетик-график позицияда қўлланган э ва е графемалари ўртасида синонимик муносабатни ҳам шакллантиради. Қиёс қилинг: экин (э-«е») — текин (э-«е»). Бу икки сўзда ифода плани (шакли) ҳар хил бўлган э ва е графемалари битта «э» унлисини ифодалаган. Бундай ҳолни парад ва наряд (а ва я = «а»), суд ва салют (у ва ю = «у»), флот ва слёт (о ва ё = «о») сўзлари таркибидаги графемалар синонимиясида ҳам кўрамиз. Булар рус графикасига асосланган ўзбек ёзуви фонографемаларининг структуравий ва функсионал, парадигматик ва синтагматик хусусиятлари анча мураккаблигидан далолат беради. Юқоридаги маълумотлардан шундай хулоса қилиш мумкин: 1. Янги (лотинча) ўзбек ёзувида ҳам, кирилл ўзбек ёзувида бўлганидек, монографлар кўпчиликни ташкил қилади, уларнинг аксарияти ёзма нутқ оқимида оддий графема сифатида қатнашиб, ҳарф ва товуш алоқасида симметрияни – «бир товушга бир ҳарф» муносабатини таъминлайди. Қиёс қилинг: мактаб (фонемалар – 6 та, графемалар – 6 та, ҳарфлар – 6 та) – мактаб (фонемалар — 6 та, графемалар — 6 та, ҳарфлар — 6 та) каби. Бу ҳол ҳар иккала тизим воситасида ёзиш ва ўқиш кўникмаларининг шакллантирилишини осонлаштиради, шунга кўра ёзув амалиётининг педагогик аспектида ижобий баҳоланиши мумкин. 2. ш, ч, нг, ц каби диграфларнинг (аналитик графемаларнинг) мавжудлиги ёзма нутқ оқимида фонетик-график асимметриянинг юзага келишига сабаб бўлади. Қиёс қилинг: xushchaqchaq (фонемалар — 9 та, графемалар — 9 та, ҳарфлар — 12 та), shoshilinch (фонемалар — 8 та, графемалар — 8 та, ҳарфлар — 11 та) каби. Бундай асимметрия ёзиш ва ўқиш кўникмаларининг шакллантирилишини бироз қийинлаштиради, шунга кўра ёзув амалиётининг педагогик аспектида салбий ҳолат тарзида баҳоланиши мумкин. Просодемографемалар (просодемограммалар). Графемаларнинг бу гуруҳи товуш тилининг ритмик-интонацион воситаларини (урғу, оҳанг, мелодика, пауза кабиларни) ёзувда ифодалаш учун хизмат қилади. Хусусан, урғу белгиси сўзнинг урғули бўғинини ёзувда кўрсатиш зарур бўлган пайтларда ишлатилади; у урғули бўғиндаги унли товушни ифодалаган ҳарф устига қия чизиқ тарзида қўйилади: атлас («матонинг бир тури»), атлас («географик атлас») каби. Тиниш белгилари эса гап ва нутқнинг мазмун мундарижасини шакллантиришда муҳим рол ўйнайдиган фонетик-фонологик воситаларни (кўтарилувчи оҳанг, пасаювчи оҳанг, тўлқинли оҳанг, санаш оҳанги, пауза каби суперсегмент бирликларни) ёзувда ифодалаш учун қўлланади. Бундай белгилар қуйидаги вазифаларни бажариш учун ишлатилади: а) ижтимоий алоқани (фикр алмашуви жараёнини) ёзувда тўғри ифодалаш учун; б) мақсад, мазмун ёки маънони, уларнинг ўзига хос «ранг» ва «тус»ларини ёзувда аниқ ифодалаш учун; д) гапнинг таркибини ҳамда шу таркиб элементлари (компонентлари) ўртасидаги грамматик-семантик муносабатларни ифодалаш учун; е) ёзма нутқнинг ихчам ва равонлигини таъминлаш учун; ф) ёзма нутқдаги мураккаб фикрий муносабатларни ифодалаш учун. Ўзбек тилшунослигида тиниш белгиларининг қуйидаги 10 та тури графиканинг марказий системасига киритилади:
Изоҳ: тиниш белгиларининг юқорида шарҳланган хусусиятлари ва шу асосда яратилган классификациялар уларнинг график белги (просодемографема) сифатидаги характеристикаси ҳисобланади, аммо тиниш белгиларининг қўлланишини меъёрлайдиган қоидалар тизими эса графикада махсус кўрилмайди, чунки «қоидалар» «Графика»нинг эмас, «Пунктуация»нинг предмети саналади. Юқорида санаб кўрсатилган тиниш белгиларининг мисра баландлигига нисбатан жойлаштири 1 иши ҳам бир хил эмас: нуқта (.), вергул (,), кўп нуқта (...) мисранинг пастки чизиғи бўйича қўйиб борилади; қолган белгилар, масалан, қавс (), нуқтали вергул (;), ундов белгиси (!), сўроқ белгиси (?), икки нуқта (:), қўш тирноқ (« ») мисранинг устки чизиғидан остки чизиғигача бўлган масофа ҳажмида ёзилади. Қўш тирноқнинг асосан қўл ёзмада қўлланадиган тури („ “) сўз ёки гап бошида мисранинг остки чизиғи бўйлаб, шу сўз ёки гап охирида эса мисранинг устки чизиғи бўйлаб жойлаштирилади. |