фонетика. ФОНЕТИКА. М. Сапарниязова, Х.одирова, Ш. Наралиева озирги збек тили фонетикаси
 Скачать 0.98 Mb.
|
|
Фонетиканинг вазифаси товушларнинг ҳосил бўлиш (артикуляция) ва акустик хусусиятларини, нутқ оқимидаги ўзгаришларини ўрганишдан иборат. Фонетика турли мақсадларда ва турли усуллар билан ўрганилиши мумкин. Бунга қараб умумий фонетика, тасвирий фонетика, қиёсий фонетика, тарихий фонетика, экспериментал фонетика фарқланади. Фонетика олдига қуйидаги вазифалар қўйилади: маълум бир тил тараққиётининг маълум давридаги товуш таркибини ўрнатиш; уни статик ҳолатда ўрганиш ёки бу тил тарихининг бир қатор даврларидаги товуш томонининг эволюцияси ва ривожланишини ўрганиш; нутқ товушларидаги кетма-кет ўзгаришларни аниқлаш ва бу ўзгаришларнинг сабабларини аниқлаш; у ёки бу тилнинг фонетик ҳодисаларини бошқа қариндош тиллар фонетик ҳодисалари билан қиёслаб ўрганиш; икки ёки ундан ортиқ тилларнинг товуш тузилмаларини уларда умумий ва ўзига хосликни топиш учун ўрганиш. Бўлинишнинг охирги нуқтаси бўлган, бошқа майда бўлакларга бўлиш мумкин бўлмаган нутқ бўлаги (акустик-артикуляцион бирлик) товуш ҳисобланади ва у билан боғлиқ ҳодисалар тилшуносликнинг фонетика бўлимида ўрганилади. Сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги ана шундай ахборот узатиш ва ахборотни қабул қилиш фаолияти нутқий фаолият саналади. Нутқий фаолият ёзма равишда ҳам амалга оширилиши мумкин. Бунда ҳам нутқий жараён қатнашчилари икки гуруҳга бўлинади. Хат йўлловчи шартли равишда сўзловчи, уни қабул қилувчи (ўқувчи) эса тингловчи ҳисобланади. Нутқий фаолият муайян жамиятнинг алоқа воситаси ҳисобланувчи тил ёрдамида юзага чиқади. Ана шуни эътиборга олган ҳолда машҳур Швейсария олими Фердинанд де Соссюр нутқий фаолиятнинг тил ва нутқ зидланиши асосида амалга ошишини таъкидлайди ва тилшуносликда тил ва нутқ тушунчаларини фарқлайди. Нутқ фаоллашган, бевосита юзага чиққан тил саналади. Ҳали воқеланмаган имконият тарзидаги, маълум жамият аъзолари учун баробар хизмат қилувчи ижтимоий-руҳий алоқа воситаси — тил, шу тилнинг муайян шахс нутқий фаолиятида бевосита намоён бўлиши, воқеланиши — нутқдир. Тил ва нутқ умумийлик — хусусийлик, имконият — воқелик, моҳият — ҳодиса зидланишини ўзида намоён этиб, бир-бирига зидланади ва бундай зидланиш ҳар бир тил сатҳларига хос бирликларнинг номланишида ҳам ўз ифодасини топади. Тилнинг фонологик (фонетик) сатҳининг бирлиги фонема бўлса, фонеманинг реал талаффуз қилинган, қулоқ билан эшитилган кўриниши фон (аллофон) ёки товуш ҳисобланади. 2-§. Фонетик бирликларнинг турлари Тилнинг барча фонетик бирликлари – иборалар (фраза), тактлар, фонетик сўзлар, бўғинлар, товушлар миқдорий муносабатлар билан ўзаро боғланган. Фраза энг катта фонетик бирлик бўлиб, маъно жиҳатдан тўлиқ бўлган, махсус интонация билан бирлаштирилган ва бошқа шунга ўхшаш бирликлардан пауза билан ажратилган бирликдир. Ибора ҳар доим ҳам гап билан мос келавермайди (гап бир неча иборадан, ибора эса бир неча гапдан иборат бўлиши мумкин). Aммо ибора жумла билан мос тушса ҳам, худди шу ҳодиса ҳар хил нуқтаи назардан кўриб чиқилади. Фонетикада интонация, пауза ва бошқаларга эътибор берилади. Интонация (оҳанг) – товуш баландлиги, нутқ ритми (кучли ва кучсиз, узун ва қисқа бўғинлар нисбати), нутқ тезлиги (тезлаштириш ва)даги кетма-кет ўзгаришларда намоён бўладиган, унинг семантик ва ҳиссий-иродавий томонларини акс эттирувчи товушли нутқни ташкил қилиш воситаларининг тўплами, нутқнинг боришидаги секинлашуви), товуш кучи (нутқ интенсивлиги), фразема ичидаги паузалар, гапнинг умумий тембри. Интонация ёрдамида нутқ синтагмаларга бўлинади. Синтагма икки ёки ундан ортиқ фонетик сўз бирикмасидан иборат. Масалан: Эртага, кечқурун кўришгунча. Эртага кечқурун, кўришгунча. Бу гапларда синтагмалар пауза билан ажратилади. Таъкидлаш жоизки, “синтагма” атамаси олимлар томонидан турлича тушунилади. Aкадемик В.В.Виноградов, хусусан, синтагмани нутқий тактикадан гап таркибидан ажратилган интонацион шаклланган семантик-синтактик нутқ бирлиги сифатида ажратади. Нутқ такти – бу битта урғу билан бирлаштирилган, паузалар билан чекланган ва тўлиқсизлик интонацияси билан тавсифланган иборанинг бир қисми (охиргисидан ташқари). Масалан: Баҳайбат самолёт / пахтазор устидан / қанотини пастлаб / учиб ўтди. Фонетик сўз – нутқ тактнининг бир қисми (агар ибора тактларга бўлинган бўлса) ёки битта урғу билан бирлаштирилган ибора. Ушбу атаманинг лексик ва грамматик тушунчасида фонетик сўз сўз билан мос келиши мумкин. Бир иборада қанча урғу бўлса, шунча фонетик сўз бор, яъни. кўпинча муҳим сўзлар алоҳида сатрларда таъкидланади. Баъзи сўзлар урғуланмаганлиги сабабли, лексик сўзларга қараганда кўпинча фонетик сўзлар камроқ бўлади. Қоида тариқасида, нутқнинг хизмат қисмлари урғусиз, аммо муҳим сўзлар ҳам урғусиз ҳолатда бўлиши мумкин: Урғуга эга бўлмаган ва бошқаларга сўзга битишмайдиган сўзлар клитиклар дейилади. Урғули сўзга нисбатан қайси ўринни эгаллашига қараб, проклитика ва энклитика фарқланади. Проклитикалар – ўзлари қўшилган урғули олдида турадиган урғусиз сўзлар; Энклитика – улар қўшилган зарбдан кейин турадиган урғусиз сўзлар. Расмий сўзлар одатда проклитика ва энклитика ролини ўйнайди, бироқ муҳим сўз олд қўшимча ёки заррача қабул қилганда ҳам энклитик бўлиши мумкин. 1.Сегмент бирликлар – тил товушлари. Улар нутқ оқимида (сўз ёки морфема таркибида) бирин-кетин уланиб келади. Масалан, с + и + н + ф > синф, с + и+н +ф +д + о + ш > синф+“-дош” каби. Бундай бирликларни нутқ оқимидан ажратиб олиш мумкин: катта сўзи к, а, т, т, а товушларига, кичик сўзи эса к, и, ч, и, к товушларига ажралгани каби. Булардаги ҳар бир товуш (ажратилган қисм) микросегмент саналади (юнонча: mikros- “кичик” + лотинча: segmentum- “кесик”, “бўлак”). Аслида нутқ оқимининг талаффуздаги бўлинишлари катта бўлакдан (макросегментдан) кичик бўлакларга (микросегментларга) қараб тақсимланиб боради: фраза (макросегмент), такт, фонетик сўз, бўғин ва товуш (микросегментлар) каби. Демак, нутқ товуши ана шу бўлинишнинг энг сўнггиси (бошқа бўлакларга ажралмайдигани) дир. 2.Устсегмент (суперсегмент) бирликлар – урғу ва оҳанг (интонация). Устсегмент бирликларнинг сегмент бирликлардан (товушлардан) фарқи шундаки, улар тил бирликларининг (лексема, морфема, гапнинг) моддий қобиғидан ажралган ҳолда мавжуд эмас, балки шу бирликка устама ҳодиса сифатида боғланган бўлади: сўз урғуси лексемага, тинч оҳанг дарак гапга, сўроқ оҳанги эса сўроқ гапга яхлит алоқадор бўлгани каби. Уларни сўз ёки гапдан ажратиб, алоҳида талаффуз этиб бўлмайди (товушни эса сўздан ёки бўғиндан ажратиб олиш ва алоҳида талаффуз қилиш мумкин). 3-§. Фонетиканинг тадқиқот мақсадига кўра турлари. Тил тараққиёти ва ривожи маълум қонуниятлар асосида юзага келади. Тил мураккаб ва кўп қиррали ижтимоий ҳодиса бўлиб, ундаги бирликлар барча жиҳатдан узвий боғланган. Ушбу бирликларга алоқадор қонуниятлар ҳам ўзаро боғлиқ ҳисобланади. Тилдаги тарихий фонетик ўзгаришлар маълум тарихий фонетик қонуниятлар асосида рўй беради. Фонетик – фонологик ўзгаришлар тилнинг ички қонуниятлари билан боғлиқ ҳодисадир. Тилдаги тарихий-фонетик ўзгаришларни ўрганувчи қиёсий-тарихий тилшунослик соҳаси қиёсий-тарихий фонетикадир. Қардош тиллардаги (славян, герман, роман тиллари, туркий тиллар) тарихий фонетик ўзгаришлар натижасида сўзлардаги этимологик ва генеологик, яъни келиб чиқиш жиҳатдан ўхшашлик ва фарқли томонларини қиёсий фонетика аниқлаб беради. Қардош ва қардош бўлмаган тиллардаги тарихий-фонетик ўзгаришларни таҳлил қилиш натижасида типологик, қиёсий-типологик фонетика, фонология соҳалари шаклланди. Тил тараққиётидаги фонетик ўзгаришларни таҳлил этувчи фонетик-фонологик қонуниятлар қуйидагилар. Фонетика, аввало, умумий, хусусий ва қиёсий фонетикага ажралади: Умумий фонетика. Фонетиканинг бу тури барча тилларнинг товуш томони учун умумий бўлган қонуниятлар ва ҳодисалар билан таништиради. Масалан, барча тилларда фонетик бирликларнинг физик-акустик табиати, анатомик-физиологик (биологик) асоси ва лингвистик-функционал жиҳатлари бор; барча тилларда нутқ товушлари фонемаларга бирлашади, барча тилларда фонемалар фонологик оппозициялар (зидланишлар) ва корреляцияларни юзага келтиради, шулар орқали фонологик системалар шаклланади. Тилнинг структуравий ва системавий хусусиятига хос бўлган бундай назарий масалаларни кўриш умумий фонетика предмети саналади. Умумий фонетика турли типдаги тилларнинг нутқ товушларининг хилма-хиллигини ўрганувчи бўлим. У турли системалар тилларида инсон нутқ аппаратининг товуш ҳосил қилиш имкониятларини, нутқ органлари ёрдамида товушларни ҳосил қилиш усуллари ва улардан нутқда фойдаланиш имкониятларини ўрганиш каби масалалар билан шуғулланади. У алоҳида ва қариндош тилларнинг фонетик системасини батафсил ва чуқур ўрганиш ҳамда натижаларни умумлаштириш асосида ҳосил қилинади. Демак, тилларнинг фонетик хусусиятлари қанчалик чуқур ва изчил ўрганилса, умумий фонетика учун манба шунчалик бой бўлади. Хусусий фонетика. Фонетиканинг бу тури конкрет бир тилнинг фонетик тизими ҳақида маълумот беради: ўзбек тили фонетикаси, рус тили фонетикаси, инглиз тили фонетикаси каби. Хусусий фонетика айрим олинган бир тилнинг фонетик тизимини ўрганишда умумий фонетика хулосаларига (умумназарий қарашларга), шунингдек, фонетиканинг бошқа турларида тўпланган тажрибаларга таянади. Хусусий фонетик қонуниятлар муайян тил учун хос бўлган қонуниятларни ифодалайди. Масалан, туркий тилларга мансуб ўзбек тилининг кейинги тараққиётидаги ички ўзгаришлар ҳамда ёндош тиллар таъсирида юзага келган ҳодисалар шу тилнинг ўзига хос ривожланиш омиллари билан боғлиқдир. Шу нуқтаи назардан хусусий фонетика тавсифий ва экспериментал, синхрон ва диахрон каби шаклларга эга. Хусусий фонетика муайян бир тилнинг фонетик базасини, фонетик қонуниятларини умумий фонетика қонуниятларига бўйсунади ва унинг қонуниятлари асосида фаолият олиб боради. Хусусий фонетика муайян бир тилнинг амалий фонетикаси ҳисобланади. У турли фаразлар, гипотезалар, постулатлардан холи бўлади. Муайян тилнинг артикуляцион базаси, унинг артикуляцион имконияти, акустик рефрезентацион усули асосида иш кўради. Мазкур тилнинг фонетик ифода базаси билан боғлиқ барча жараёнлар хусусий фонетикада ўрганилади. Тарихий фонетика маълум бир тилнинг товуш системасини тарихий ривожланишда ўрганади, яъни тил тараққиётининг турли даврларида товуш системасидаги тарихий ўзгаришларни, уларнинг ўзгариш сабабларини текширади. Жонли сўзлашув нутқи, қариндош тиллар тадқиқи натижасида олинган натижалар, тил тараққиётининг турли даврларига мансуб ёзма ёдгорликлар тарихий фонетика учун манба бўлади. Товушларнинг тадрижий тараққиёти шу тилда гаплашувчи халқнинг тарихи билан боғлиқ равишда ўрганилади, тарихий сабаблари аниқланади. Масалан, ўзбек тилида ҳозир в фонемасининг иккита – лаб-лаб, лаб-тиш варианти бор. Тарихий фонетика в фонемасидаги шу белгиларнинг келиб чиқиш сабабларини қуйидагича изоҳлайди: лаб-лаб варианти (в) ўзбек тили учун бирламчи ва қадимий фонема ҳисобланади. Соф ўзбекча ва асл туркча сўзларда бу товушнинг лаб-лаб варианти ишлатилади. Масалан, ов, сув, яёв, қовун, ҳайдов, яйлов каби. Ўзбек тилининг кейинги пайтда бошқа тиллар билан муносабати кучайиши натижасида бу фонеманинг лаб-тиш варианти юзага келади. Бу вариант бошқа тиллардан, хусусан, араб, форс ва рус тилларидан ўзлашган ваъда, видо, винт, вагон, вақт, вилоят каби сўзларда учрайди. Турли даврларда яратилган ёзма ёдгорликлар, турли группа ва шеваларга хос бўлган оғзаки нутқ материаллари тарихий фонетика учун асосий манба сифатида хизмат қилади. Тарихий фонетика умумий фонетикага, қиёсий фонетикага ва ҳозирги тилнинг фонетикасига оид материаллардан ҳам фойдаланилади. Тарихий (диахрон) фонетика муайян бир тилнинг тарихий тараққиётида юзага келган тарихий-фонологик ўзгаришларни, уларнинг сабабларини текширади; тилнинг товуш системасини тарихий ривожланишда ўрганади. Халқ жонли сўзлашув тили, тил тараққиётининг турли даврларига мансуб ёзма ёдгорликлар тарихий фонетика учун манба бўлади. Қиёсий фонетика. Фонетиканинг бу тури қардош тилларнинг (масалан, ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман ва бошқа туркий тилларнинг) ёхуд бир қанча диалект ва шеваларнинг фонетик тизимидаги умумий ва хусусий жиҳатларни қиёсий аспектда текширади. Қиёсий фонетика қариндош тилларнинг товуш системаси муносабатларини ўрганади. Масалан, туркий тилларнинг қиёсий фонетикаси, славян тилларининг қиёсий фонетикаси каби. Бунда бир қанча қариндош тилларнинг ёки бир қанча диалект ва шеваларнинг материаллари – унли ва ундошлар, фонетик ўзгаришлар ва шу кабилар бирбирига қиёслаш асосида ўрганилади. Масалан, сингармонизм қонуни ҳозирги ўзбек адабий тилида бузилган, лекин бошқа туркий тилларда, шунингдек, айрим ўзбек диалектларида тўла сақланган. Бу материални қиёсий ўрганиш асосида аввал ўзбек адабий тилида ҳам сингармонизм ҳодисасининг тўла равишда бўлганлиги тўғрисидаги хулосага келиш мумкин. Қиёсий фонетика бир томондан, бир оилага мансуб икки тилнинг қиёсий фонетикасини (масалан, рус ва немис тиллари қиёсий фонетикаси), иккинчи томондан, икки оилага мансуб икки тилнинг қиёсий фонетикасини (масалан, ўзбек ва рус тиллари қиёсий фонетикаси) ўрганиши мумкин. Қиёсий фонетика бир томондан, умумий ва тавсифий фонетика материалларига, иккинчи томондан, тарихий фонетика материалларига асосланади. Қиёсий фонетика ёзув ёдгорликлари ва шева материалларидан ҳам унумли фойдаланади. Тавсифий фонетика. Бунда айрим олинган бир тилнинг фонетик тизими, ундаги фонетик ҳодисалар ва фактлар статик ҳолатда (шу тилнинг олдинги тарихий тараққиёти билан боғланмай) ўрганилади. Хусусан, "Ҳозирги ўзбек адабий тили фонетикаси" ҳам аслида тавсифий фонетикадир, чунки унда ўзбек тилининг фонетик тизими, бу тизимда мавжуд бўлган фонетик фактлар (унли ва ундош товушларнинг миқдор ва сифат белгилари, таснифи, урғу, бўғин ва ҳоказолар) ҳозирги ўзбек тилида қандай бўлса, шундайлигича (тарихий жараён ва фактларга боғланмай) ўрганилади. Тавсифий фонетика ёки фонология маълум бир тил тараққиётининг маълум бир даври оралиғидаги товуш системасини ўрганиш билан шуғулланади. Илмий-тавсифий фонетика товушлар динамикаси билан ҳам шуғулланади, у тилнинг фонетик системасини ҳосил қилишда тил тарихини четлаб ўтмайди. Тавсифий фонетика товушларни қуйидаги аспектларда ўрганади: физиологик (нутқ товушларининг нутқ органлари ёрдамида ҳосил бўлиши – товушлар физиолгияси); акустик (ўз сифатлари билан эшитиш таассуротларига таъсир етиш – нутқ товушларининг акустикаси); лингвистик (сўзларнинг семантик дифференциациясида товушларнинг ўрни). Aлоқа воситаси сифатида учинчи аспект асосий ҳисобланиб, фонетикани лингвистика таркибига қўшади. Товушларнинг комбинатор, позицион вариантлари ва уларнинг ўзгаришлари ҳам шу соҳанинг асосий ўрганиш объектларидандир. Экспериментал фонетика. Фонетиканинг бу турида нутқ товушларининг физик-акустик ва артикуляцион жиҳатлари махсус асбоблар (пневмограф, оссилограф, фонограф, спектрограф ва бошқалар) ёрдамида тадқиқ қилинади, шу асосда товушларнинг сифат ва миқдор белгилари (баландлиги, кучи, тембри, спектри, чўзиқлик даражаси), уларнинг артикуляцияси (ҳосил бўлиш ўрни, усули) аниқланади. Текширишнинг ушбу усули нутқ товушларининг алоҳида белги-хусусиятларини аниқ белгилашга имконият яратади. Масалан, бу усул воситасида унли товушларнинг чўзиқлик ёки қисқалик, ундошлардаги портлаш ёки сирғалиш ҳодисасини жуда аниқ белгилашга, нутқ товушларининг таснифига асос бўлади. Экспериментал фонетика нутқ товушларининг физиологик ва акустик хусусиятларини турли хил асбоб-ускуналар ёрдамида ўрганади. Текширишнинг ушбу усули нутқ товушларининг алоҳида белги-хусусиятларини аниқ белгилашга имконият яратади. Масалан, бу усул воситасида унли товушларнинг чўзиқлик ёки қисқалик, ундошлардаги портлаш ёки сирғалиш ҳодисасини жуда аниқ белгилашга, нутқ товушларининг таснифига асос бўлади. Фонетика баҳсининг бундай тармоқланиши нутқ товушларини ҳозирги ўзбек тили меъёрлари нуқтаи назаридан тасвирлаш, тарихий екскурсия ниятида айрим нутқ товушларининг тараққиёт процессига ҳам назар ташлаш, адабий талаффузнинг шаклланиши ва такомилини кўрсатиш мақсадида адабий тил фонемаларини ўрни билан марказий йетакчи шеваларнинг нутқ товушларига йўл-йўлакай қиёслаб ўтишни тақозо етади. Фонетиканинг мустақил бўлган бу бўлимлари ўзаро мустаҳкам боғланган. Улар бир-бирининг материалларига таяниб иш кўради. 4-§. Фонетиканинг бошқа соҳалар билан алоқаси Бошқа тил фанлари орасида фонетика алоҳида ўрин тутади. Лексикология, морфология ва синтаксис турли лингвистик категориялар ва уларни ифодалаш воситаларини ўрганиб, моҳиятан фақат тилнинг инсоннинг ижтимоий табиати билан тўлиқ белгиланадиган идеал, семантик томони билан шуғулланади. Тилнинг жисмоний томони уларни қизиқтирмайди. Бу тушунарли, чунки берилган сўз ёки грамматик категориянинг маъноси, уларнинг маъноларининг ривожланиши сўз ёки грамматик шаклни ташкил этувчи товуш мажмуасининг физик хусусиятларидан бутунлай мустақилдир. Фонетика эса функсионал жиҳатдан аҳамиятли бўлса-да, мустақил семантик маънодан маҳрум бўлган тил воситаларини ўрганади. Шунинг учун, у нафақат ижтимоий, балки инсоннинг жисмоний табиатини ҳам акс эттирувчи ҳодисалар билан боғлиқ. Фонетика тилнинг товушлар системаси ва шу товушлар билан боғлиқ бўлган ҳар қандай ҳодисаларни ўрганар экан, у тилнинг барча сатҳлари билан, айниқса, лексика ва грамматика билан боғланади. Фонетика товушларнинг алмашиниши ва ўзгариши, адабий талаффуз меъёрлари, тўғри талаффуз қилиш қоидалари, бўғин ва урғу, унинг турлари каби муаммоларни ҳам ўрганади. Демак, фонетика ҳақида зарурий маълумотга эга бўлмай туриб, тўғри талаффуз қилиш билан алоқадор бўлган орфоэпия, тўғри ёзиш билан алоқадор орфография, шунингдек, грамматика (морфология ва синтаксис) қоидалари устида ҳам муваффақиятли иш олиб бориш мумкин эмас. Шу билан бирга, фонтикани ўрганиш орфография (тўғри ёзиш), орфоэпия (тўғри талаффуз қилиш) меъёрларини яхши ўзлаштириб олишга, адабий талаффуз билан шевалар талаффузи ўртасидаги фарқни аниқлашга катта ёрдам беради. Демак, фонетика тилшуносликнинг орфография, орфоэпия, лексикология, грамматика, диалектология каби бўлимлари билан бевосита алоқадордир. Фонетика физика (акустика қисми) ва физиология фанлари билан ҳам яқин муносабатдадир. Фонетиканинг ўзига хос объекти туфайли нафақат тилшунослар, балки масаланинг фақат физик-физиологик томонлари билан қизиқадиган ва яқин вақтгача, қоида тариқасида, тилшуносликдан бутунлай ажралган ҳолда ишлаган физик ва физиологлар ҳам шуғулланадилар. Фонетика товушларнинг эшитилиш томонини ўрганишда акустика, талаффуз қилиниши, айтилиши, ҳосил қилиниш томонларини ўрганишда физиологияга таяниб иш кўради. Фонетика ушбу фаннинг маълумотларидан фойдаланади, бундан ташқари, у асосан уларга асосланади. Aммо бу уни чегаравий интизомга айлантирмайди. Фонетика физик ва физиологик ҳодисалар нуқтаи назаридан нолингвистик, ҳатто ноижтимоий фанлар билан боғлиқ бўлса-да, лингвистик фан бўлиб қолаверади. Бундан ташқари, у адабиётшунослик (ҳижолар, ўлчов метрика ва таъсирли ўқиш каби) ва ижтимоий фанлар билан доимий алоқада бўлади. |