Главная страница

Мусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари


Скачать 457.14 Kb.
НазваниеМусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари
Дата26.05.2022
Размер457.14 Kb.
Формат файлаdocx
Имя файлаmusaev_k_udrat_tarzhima_nazariyasi_asoslari.docx
ТипДокументы
#550124
страница10 из 25
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   25
36 ц' М- Горький, На дне. Изд-во «Наука», М., !970; стр. 126.


37 и г тОГ°Л1>' ^СВИЗОР- Узбекистан Давлат нашриёти, Тошкент, 1952, 24 бет.


И. С. Тургенев. Овчининг хотиралари. Гафур Гулом номидаги бадиий адабиёт нашриети, ТощкеНт, 1967. 99 бет.

А- ..М- Горький, Тубанликда. Гафур Гулом номидаги бадиий адабиёт нашриети, Тошкент, 1970, 379 бег.





нажлар нутки тасвирини билдирмайди. Масалан, русча «паш- порт» сузи хозирги пайтда адабий нуткда кулланиладиган «пас­порт» сузининг нотугри шакли булиб, у купрок саводсиз кексалар лафзида учрайди. Бинобарин, бадиий асар таркибида хам асосан персо нажлар ну тки тасвирини яратиш учун хизмат ди л ад и. Бирок мазкур сузнинг А. С. Пушкин замонасида адабий тил мсъёридан четда булмасдан, персонажлар нуткида «паспорт» сузи билан бир каторда услубий бетараф кулланилганлиги туфайли, у А. С. Пуш­кин персонажи нуткида учраган экан, унинг саводсиз кариялар нуткига хос «бошпурт» сузи оркали эмас, балки услубий бетараф «паспорт» сузи воситасида угирилиши вазифавий уйгунликни юзага келтирган:

Где его пашпорт? Подай его сюда - КД, 8 // Кани унинг пас­порта? Менга бер - КК, 217,

Нутк маданияти даражаси юкори булмаган айрим оддий шахслар орасида «инглиз»ни «анг ис», «француз»ни «фаранг» ёки «паранг», «немис»ни «гирмон» тарзида аташ холлари ахён- ахенда учраб туради. Шу хил савияга эга узга халклар фарзандла- рининг хам мукобил нуксонлар билан сузлашишлари табиий хол булиб, бундам сузлар асар персонажлари нуткида учраганда, тар- жимада уларни мувофик анъанавий вариантлари воситасида тал- кин этиш персонажлар нутдининг тулаконли охангини вужудга келтиради.

Ф. Купернинг «Сунгги Могикан» роман и персонажи нутки­да «English» урнида кулланилган «Yengeese» сузи рус тилига ада­бий шаклда «англичанин» тарзида эмас, балки аслият рухига мос- лаб «инглиз» деб угирилган булса, узбекча таржимада хам «инг- лиз» сузидан фойдаланиш бузук нуткиинг адабий шаклда талкин эти лиши га олиб келган. Чунки таржимадаги «инглиз» русча «анг- личанин»нииг меъёрий эквивалента булиб, русча «инглиз»нинг, бинобарин, инглизча «Yengeese»HHHr хам, узбек тилидаги муво- ,< фик бузук нусхаси «англис»дир:

But the Yengeese have long arms, and legs that never tire - IM, 322 /7 Но у инглизов длинные руки, ноги которые никогда не устают - ПМ, 780 // Пекин инглизларнинг дасги узу и, оёклари хам чарчок нималигини билмайди - СМ, 291.

Нуткий бузукликлар хам тилда купинча меъёрий хусусият касб этади. Айрим тил вакилларининг бузиб талаффуз этиши на- тижасида хосил булган муайян шаклдаги номеъёрий воситалар аста-секин баркарорлик касб этиб, жамиятнинг маълум тоифаси





томонидан бемалол кулланавериши мумкин. Улар воситасида уша тоифадаги шахслар нутки тасвири яратилади. Нуткий анъ- анага айлалмаган узгача бузукдикни эса тип сохиблари фикр баён килишнинг меъёрий воситаси сифатида кабул кила олмайди. Бун- дай сохта ифода воситаси меъёрланган бузуклик меъёрининг бу- зилишига олиб келади. Бинобарин, бадиий асарда сохта бузуклик персонаж нутки тасвирини ярата олмайди. Масалан, айрим кекса ёки са воде из киши лар «Москва», «Оренбург» шахарларини «Мас­ков», «Уринбурун» тарзида талаффуз этадилар. Калам ахллари уз асарларида бу тоифа шахслар нутки тасвирини яратишда албатта мазкур сузларнинг келтирилган шаклларидан фойдаланадилар. Тожик адиби С. Улугзода «Ёшлигимиз тонги» киссасида уз пер­сонажи Шарофат нуткини ушбу сузларнинг тожикча меъёрланган шакллари - «Масков», «Уринбуруг» ёрдамида тасвирлаган. Узбек таржимони персонаж нутки хусусиятини тугри англаган булса- да, мазкур хусусиятни уз тилида адекват ярата олмаган. У Шаро­фат ва унга ухшаш шахслар нуткига хос анъанавий бузук суз шаклини мукобил шаклдаги восита - «Уринбурун» оркали тал- кин этмасдан, таржимада узгача шаклга эга ноанъанавий восита - «Уринбург»ни танланган:

Поччотон мегуянд, ки ин хел ботинка аз М аскову Уринбуруг меомадаст, - гуфт Шарофат - СЖМ, 64-65 // Поччангизнинг айтишларича, бу хил ботинкани Уринбург ва Масковдан олиб келар эмишлар, - дер эди Шарофат - ЁТ, 65.

Тожикча «Уринбуруг» ва узбекча «Уринбурун» тегишли рус шахарларини билдиришларидан ташкари «жуда узок масофа» тушунчасини хам англатадиган сузлар булиб, бундай маънонинг пайдо булиши Чор Русиясининг У рта Осиё хал клари фарзандла- рини Оренбург томонга мунтазам равишда сургун килиб хдмда мардикор сифатида жунатиб турганлиги билан богликдир.

Баъзан шундай холатлар хам учраб турадики, аслиятда нут­ки тасвирига эга булмаган персонажлар таржимада айрим сузлар- ни бузиб, муайян лахжа еки жайдари нутк вакиллари сингари та­лаффуз этадилар. Бу хол атайлаб тасвирланган персонаж нутки хусусиятини таржимада кайта ярата билмасликдан фарк килмай- диган амалин камчилик булиб, матнга муаллиф назарда тутмаган «хислат»нинг киритилиши таржимоннинг бехуда харакати нати- жаси сифатида номувофикликни юзага келтиради. А. Толстой- нинг «Сарсонлик-саргардонликда» асарида нутки атайлаб тасвир- ланмаган коровулнинг услубий бетараф «телеграмма» сузини





таржимада «дилигром» тарзида талаффуз этиши ана шундай, муддаога зид нуксондир:

... тут ему на улице подают телеграмму: отречение государя императора. Прочел, голубчик, эту телеграмму да как зальется при всем народе слезами - ХМ, I, 263 // Шу пайтда унинг ку­лига дилигром тутказишибди, дилигромдан император хазрат- ларининг тахтдан воз кечганлари битилган экан. Бечора уша дилигромни укибди-ю, бутун халк олдида йиглаб юборибди-

• да-СС, 1,306.

Таржима учуй нуткий вазиятни хисобга олишнинг ахамия- ти катта. Зеро, хар бир шахе тил далилларидан вазият такозоси билан фойдаланади. Шунга кура, айрим лисоний воситалар пер- сонажларнинг ёши ва жинсига караб ихтисослашган тарзда кул- ланилади. Бу хол гохо эркак ва аёлларнинг муайян тушунчани турлича бадиий-тасвирий воситалар ёрдамида баён этишларида хам кузга ташланади. Масалан, тожик аёли ёш болага, Ф. Ниё- зийнинг «Вафо» романида кайд эти.лганидек, ширинсуханлик би­лан «чони хола», «чони амма» каби сузлар ёрдамида муомала килса, эркак киши шундай вазиятда «шери tofo(iij)», «шери амак» деб мурожаат килади. Нуткнинг бу тарзда ихтисослашиши барча халклар вакилларига хос булиб, таржимонлар персонажлар нуткининг ушбу хусусиятини кайта яратишлари зарур. Шунга ку­ра, мазкур асар таржимасида Холбибининг Адолатга айтган «чо­ни хола», «садка» каби сузлари узбек тилига аёллар нуткига хос «холангиз чурй», «жоним тасаддук» каби шаклиялар ёрдамида адекват угирилган.

Аммо Бибизайнабнинг уз жияни Зебига мурожаати тарки- бидаги «чони амма» бирикмасининг купрок эркаклар нуткига хос «жонидан» сузи иштирокида «аммаси жонидан» тарзида уги- рилганлиги персонаж нуткининг ихтисосий хусусиятини йукка чикарган:

Имруз дар хоб монда, ба чойжушони хам дер кардам... хозир, чони амма, олавашро баландтар мемонам, лар як нафас мечу- шад - В, 11, 65 // Бугун ухлаб колиб, чой кайнатишга хам ке- чикдим... хозир, аммаси жонидан, оловини баландрок куяман, бир нафасда кайнайди - В, 11, 39.

Таржимада фойдаланилган «аммаси жонидан» бирикмаси таркибидаги иккинчи компонент одатда купрок «тогоси», «бобо- си», «амакиси» каби сузларга бирикиб, эркаклар нутки тасвирини яратиб келадики, мазкур уринда Бибизайнаб «амманг айлансин»,





«амманг кокиндик» каби воситаларнинг биридан фойдаланганда, аёл киши нуткига хос тасвир яралган буларди.

Таржимада вазифавий уйгунликни вужудга келтириш шарт- ларидан бири болалар нутки хусусиятини кайта яратишдан ибо- ратдир. Аслиятда атайлаб тасвирланган бундай нутк таржимада мукобил тасвирий воситалар ёрдамида талкин этилиши даркор.

Узининг соддалиги, киска-киска жумлалардан ташки л топ- ганлиги, умумхалк тили лугат бойлиги хамда грамматик шакл- лардан узига хос тарзда фойдаланилганлиги билан ажралиб тура- диган болалар нутки самимиятга бой ва хис-хаяжонли оханг би­лан сугорилган булади. Болалар айрим лисоний воситаларни та- лаффуз этишда кийналишса, дархол уларнинг урнини коплай ола- диган сузлар кидириб топадилар, яъни фикрларини соддарок тил бирликлари воситасида ифода этиш йули билан вазиятдан чикиб кета оладилар. Улар тил воситаларини узларига хос тарзда бузиб ишлатар эканлар, уларнинг мажозий кулланишларидан кочиб, лу- гавий маъноларига купрок ургу берадилар, хдли яхши узлашти- риб олмаган сузларини узларича бузиб талаффуз этадилар, она тили бойлиги асосида узларича турли-туман таклидий-ундов суз­лар ясайдилар.

Б. Полевойнинг «Чин инсон хакида кисса»сида болалар Алексей Мересьевга солдатлар нсмисларни кишлоадан кандай килиб кувлаб юборганини зур эхтирос билан сузлаб берар экан­лар, уларнинг хаяжонли холати нуткдарида уз тасвирини топган:

... их тут наши так тряханули, так чесанули, так бабахнули! Бой тут был страсть! Набито их ужасть, ну. ужасть сколько - ПНЧ, 52 // бизникилар уларни шунакаям саваладики, шуна- каям урдики, шунакаям кирдики! Шу ерда шунакаям киёмат жанг булдики! Уларнинг утакаси ёрилди, эх-хе, утакаси шуна­каям ёрилдики, каёкка кочишини билмай колди - ЧИК, 58.

Парчадаги услубий такрор приёмини хосил килиб келает- ган «так» сузи, унга навбати билан бирикиб, услубий усиш приё­мини яратиб хамда таклид хусусиятини узларида мужассам этиб келаётган «тряханули», «чесанули», «бабахнули» каби контекс- туал синонимлар, такрор кулланиш натижасида яна бир услубий усиш приёмини яратган холда, маънони кучайтириб келаётган «ужасть» сузи матннинг юкори образлилигини, таъсирчанлигини вужудга келтириб, бола нуткининг узига хослигини очик-ойдин намойиш килиб турибдики, буларнинг барчаси уз нозикликлари билан таржимада тула аксини топган.





Муаллифлар гох,о болалар нутки тасвирини уларнинг жис- моний ожизликлари туфайли айрим сузларни нотугри талаффуз этишларига ургу бериш оркали яратадилар. Болалар гохо тиллари келишмай, дудукланиб, соковланиб катор товушларни бузиб, ма- салан, рус болалар и «р», «л» товушларини чучук холда, шунинг- дек, «с» товуши урнида «ш», «з» урнида «ж» товушларини талаф­фуз этадилар. Узбек болалари «р», «с» товушлари урнида «й», «ш» товушларини ишлатадилар. Гохо болалар айрим товушларни умуман талаффуз килмай ташлаб кетадилар. Улар нутдидаги бун- дай камчиликларни - аслиятда нотугри талаффуз этилган товуш­ларни, агар буни матний холат талаб килмаса, айнан садлашга ха- ракат килмасдан, таржима тилида шундай нуткий камчиликларга эга булган болалар йул куядиган нуксонлардан фойдаланиш хи- собига тиклаш вазифавий уйгунликни юзага келтиради. А. М. Горькийнинг «Малайликда» асари таржимасида айнан шундай йул тутилган:

Смотри, я помо’юсь богу, так он сде’ает тебе очень п’охо - Л, 407 // Шошмай туй, дуго килиб худодан суясам, жазонгни бея- ди. Худо хаммадан зуй - ■ Мал, 397.

Персонаж талаффузига хос нуксонлар шундай жисмоний камчиликка эга булган узбек боласи нуткида учраб турадиган бу- зук талаффуз срдамида намунали тикланган.

Лисоний воситаларни нотугри талаффуз килиш катта ёшда- ги кишилар нуткига хам хос булиб, мукобил нуксонлар ёрдамида асар персонажлари нутки тасвири яратилиши холлари учраб ту- ради. Бадиий асар персонажлари баъзан жисмоний ожизликлари, айрим холларда бирор кишига такдид килиш ёки уни мазахлаш максадида атайлаб, гохо уз лахжалари таъсирида катор товушлар­ни узига хос тарзда узгача талаффуз этадилар. Айрим холларда узларига ортикда бино куииб. киска унлиларни одатдан ташкари ч^зиб юборадилар. Бундай нуткий тасвирнинг таржимада уз ак- сини топиши персонажлар нутки тасвирининг адскват талкин этилишини таъминлайди.

М. Шолоховнинг «Тинч Дон» асари персонажи Емельян Константинович «ч» товушини тугри талаффуз килолмайди:

Емельян Константинович целовал жену в щеку, говорил, нет­вердо выговаривая букву «ч»:

  • Полицка, заварила цаек?

  • Заварила, Емельян Константинович.

  • Налей покрепце-ТД, I, 112.





Емельян Константинович хотинининг чаккасидан упар ва «ч» харфини гугри айтолмай:

  • Полицка, цой дамладингми? деб суради.

  • Дамладим, Емельян Константинович.

  • Ацнитрок килиб чой куйиб бер - ТДн, I, 139.

Таржимада адекватликка аслиятдагидек «ч» товушини «ц» билан алмаштиришнинг имконияти булганлиги туфайли эришил- ган ва шу тарика нафакат персонажнинг адабий тил меъёридан узоклашгани хайд этилган, балки унинг нуткида мавжуд лахжа- вий унсурлар хам вазифавий кайта яратилган. Аммо куйидаги лавха таржимасида русча бузук талаффузни моддий жихатдан аник саклашнинг иложи булмаган. Аммо таржиманинг максади вазифавий уйгунликни вужудга келтиришдан иборат булганлиги туфайли зарурий услубий таъсирчанлик аслиймонанд тикланган:

Он моршил ребячески-округлое лицо, говорил мягко, сглажи­вая шипящие, вместо «ц» произнося «с»: «селый полк», «ме- сяс» выходило у него - ТД, Ш, 130 И Бу гудакбашара пулемст- чи йигит кулча юзини бужмайтириб, юмшок килиб гапирар, «б» харфи урпида «п» ишлатар: «путун полк», «оптоп» дер эди - ТДн, III, 159.

Бу ерда ёзувчининг максади персонажнинг айнан «ц» тову­шини «с» тарзида талаффуз этишини кайд килиш булмасдан, унинг айрим товушларга тили келмагани натижасида баъзи суз- ларни нотугри талаффуз этишини курсатишдан иборат эди. Муал- лиф персонажнинг нуткий ожизлигини «целый», «месяц» сузла- рининг бузук шакли воситасида кайд килган экан, таржимон хам мазкур нуткий чекинишни шу сузлар таржимаси - «путун», «оп­топ» мисолида кайта яратган. Таржимадаги сузларнинг мазкур шакллари шу хил тоифа узбеклар нуткида гохо учраб туриши ту­файли табиий жарангдорлик юзага келган.

И. С. Тургеневнинг «Овчининг хотиралари» асарвда хикоя килинишича, жаноб Чернобой шошмасдан, «о» харфини салмок билан талаффуз килар эди:

Ну, как тебе угодно. Ты меня, батюшка, извини: ведь я по ста­рине. (Господин Чернобой говорил нс спеша и на 6) - 30, 178.

Бу ерда кизик холатга дуч келамиз. Чернобой нуткида «о» хар’фига эга сузнинг мавжудлиги туфайли каве ичида унинг маз­кур харфни алохида эътибор билан талаффуз этгани хакида фикр юритилиши манти кка тугри кслса, ифоданинг узбекча гаржима- сида эса «о» харфига эга суз йук. Бинобарин, каве ичида персо­наж нуткида «о» харфининг иштироки хакида гапириш мантик-





сизликка олиб келган булар эди. Шунинг учуй хдм таржимон «сузларни чузиброк талаффуз килар эди» дейиш билан масалани ижобий хал этган. Зеро, муайян унли товушни (харфни) салмок, алохида эътибор билан талаффуз этиш уни чузиб, аник талаффуз эти ш дир:

Майли ихтиёринг. Инны, сен мени кечир: мен эскичасига иш тутаман. (Жаноб Чернобой шошмай гапирар ва сузларни чу­зиброк талаффуз килар эди) - ОХ, 219.

А. М. Горкийнинг «Артамоновлар иши» асари таржимаси- да эса мукобил холат узининг хакикий ифодасини топа олмаган:

Копил, копил, да чорта купил, сказал Тихон, особенно кругло и густо произнося о - ДА, 644 И Тихон а товушини айникса ургули килиб: - ту плаб-ту пл аб шайтонни сотиб олди, - деди - АИ, 456.

Тихон алохида эътибор билан талаффуз этган сузлардаги ургули «о» унлиси урнини таржимон тавсия килган «а» эмас, бал­ки таржимада «у» унлиси эгаллаши зарур эди. Бундай холда «туп- лаб-туплаб» бирлиги компонент л арининг биринчи бугинлари ас- лиятдаги «копил, копил» сузлари биринчи бугинлари сингари алохида эътибор билан ургули килиб берилган буларди. Биноба- рин, хам аслиятда, хам таржимада мазкур сузларнинг талаффуз коидаларига хилоф колда, ургуларнинг иккинчи бугинлардан би­ринчи бугинларга кучириб талаффуз этилиши китобхон куз олди- да жонланарди. Таржимон тавсиясига кура, персонаж эътиборини «а» унлисида деб фараз килинадиган булса, у пайтда сузларнинг талаффуз коидаси бузилмаган, бинобарин, муаллиф максади хам таржимада сояда колиб кетган.

Дудукданиб гапирадиган персонажлар нутки тасвирининг таржимада тугри талкин этилиши хам муаллиф мадсадининг руёб- га чикишида мух м ахамият касб этади. Дудукланиш хар бир тил жамоаси нуткида узига хос шаклга эга булиб, персонаж нутки тас-
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   25


написать администратору сайта