Главная страница

Мусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари


Скачать 457.14 Kb.
НазваниеМусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари
Дата26.05.2022
Размер457.14 Kb.
Формат файлаdocx
Имя файлаmusaev_k_udrat_tarzhima_nazariyasi_asoslari.docx
ТипДокументы
#550124
страница7 из 25
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   25

It gave me chance to sleep, I didn’t sleep last night - WU, 131 // Зато я успел выспаться. Прошлую ночь совсем не спал -- ВМУ, 122 // \ечкиси йук. кайтанга ухлаб олдим, кеча мижжа кокмаган эдим - KJ*» 136.

Бу гапларни М. Горькийнинг «Она» романидан келтирил- ган «Он был одет в кафтан, сплошь покрытый заплатами» жумла-





си хакида х,ам айтиш мумкин. Жумланинг сузма-суз «У бошдан- оёк ямок копланган чакмон кийган эди» тарзидаги моддий-аник таржимаси тип меъёри нуктаи назаридан жиддий эътирозга сабаб булмас эди. Аммо фикрни тил маданияти доирасида соф узбекона бадиий тарзда баён этиш масъулияти таржимонни «У кирк ямок чакмон кийган эди» тургун бирикмали ифодадан фойдаланишга ундаганки, натижада прагматик адекватлик бутун бошли жумлага таржима бирлиги сифатида ёндашилиши асосида юзага келган:

Широкоплечий и высокий, он был одет в кафтан, сплошь пок­рытый заплатами - М, 216 // Ягрини кепг, новча буйли бу му­жик кирк ямок чакмон кийган эди - О, 266.

Шундай килиб, барча унсурлари тугри маънода кулланил- ган суз бирикмалари, хатто жумлаларни таржима килишда хам моддий-аниклик йулидан бориш хамма вакд хам зарурий таъсир- чанликка олиб келавермайди. Прагматик адекватликка эришиш аслият матнини ташкил этувчи барча тил ходисалари таржимаси- га ижодий ёндашган холда, таржима тилида мавжуд синонимик вариантларнинг кайси бири ушбу магний холагга купрок; мос ке- лишини муайян килиш зарурати тугилади. Зеро, муайян фикр ас­лият тилида бир ифода воситаси ёрдамида баён этилса, таржима тилида моддий жихатдан узгача ифода воситаси оркали макбул- рок акс эттирилади.

Она тили бойлиги билан яхши куроллантан таржимонлар одатда лугавий эквивалентликдан кура вазифавий уйгунликка купрок эътибор берганлари холда, бадиий матннинг эстетик хусу- сиятини кайта яратадилар. Шундай хол айникса диалогик нутк таржимаси мисолида янада якколрок кузга ташланади. Бу хусу- сан маданият даражаси ва билим савияси билан бир-бирларидан ажралиб турадиган персонажлар нутки таржимасида купрок на- моён булади.

Ганга тушиб кетиб, олдига куйилган овкатни унутиб куйган Пётрга (А. М. Горький. «Она») Степан, «Ты бы поел» (М, 222) деган экан, ифодани таржимон бемалол аслиятга мослаб «Овкат- лансангчи» тарзида угириши мумкин эди, чунки айни воситадан мукобил вазиятларда фойдаланиш холлари хам учраб туради. Би­рок бу уринда узбекнинг одатда, таржимада берилганидек, «Дас- турхонга карасангчи» (О, 281) бирикмасидан фойдаланишни маъ- кул куришини англаган санъаткор мавжуд имкониятдан уринли фойдалаиган. Фикрни соф узбекча баён этиб, матнга огзаки нутк хусусияти бахш этган.





Шундай килиб, таржимон нафакат муайян услубий вазифа ифодаси учун кулланилган образли ёки хиссий-таъсирчан лисо- ний воситани, балки одатда амалий жихатдан дийинчилик туг- дирмайди, деб тасаввур килинадиган у ёки бу эркин маънодаги суз ёки суз бирикмасини угиришда хам хар доим уша восита маз- мунини таржима тилида кандай суз ёки суз бирикмаси аникрок ва туларок ифода этиши мумкинлиги хакида бош котириши, мавжуд вариантлардан кайси бирининг аслият рухига купрок мос келиши хакида уйлаши, узига доим назарда тутилган фикрни кай тарзда янада равонрок баси этиш мумкин, деган саволни бериши зарур.

Мехмонни таомга таклиф этаётган рус кишиси «Прошу, к столу!» дсса ва бу мурожаатнинг узбек тилига «Столга мархамат килинг!» тарзида моддий жихатдан аник угирилиши кулокка гай- ритабиий эшитилмаса-да, уз тили бойлиги ва анъанасидан унум- ли фойдалана оладиган узбек, таом| инг стол устига, хатто клен- ката торгалган булишига карамасдан, мехмонга «Мархамат, дас- турхонга!» деб мурожаат килади.

Узбек тилида «Буниси холва» фразеологик бирлиги мавжуд булиб, у асосан бирор ташвишнинг, азоб-укубатнинг келажакда мукаррар содир буладиган ташвиш ва укубатлар олдида заррача хам эмаслигини образли ифода этади. Шу фикр инглиз ва рус тилларида эркин маънодаги сузлар ердамида баён этилган экан, узбек тилида хам у ни шу тарика ифода этиш имконияти мавжуд, матн мазмунига путур етмайди. Аммо мукобил нуткий вазиятлар- да узбек тилида одатда, куйидаги мисол таржимасидагидек, эсла- тилган фразеологизмдан фойдаланиш табиий узбекона жаранг- дорликни юзага келтиради:

Does that sting? Good, that’s nothing to how it will feel later. The pain hasn’t started yet - FA, 45 // Что жжёт? Ну. это пустяки в сравнении с тем, что будет после. Боль ещё не началась - ПО, 319 // Нима, куйдиряптими? Буниси холва. Хамма хунарини ксиин курсатади - АК, 69.

Айрим холларда эса услубий вазифаси алохида буртиб тур- майдиган тугри маънодаги лексик восита бадиий матн таркибида фаоллашиб, кушимча маъно белгиси касб этади. Устакча вазифа хосил килган бундай восита табиийки таржимада лугавий экви- валенти оркали эмас, балки алохида танланган образли ёки хис- хаяжонни акс эттирадиган бирлик ёрдамнда талкин этилади. Бу монанд восита бадиий-таъсирчан кушма суз ёки фразеологик бирлик булиши мумкин. У аслиятдаги бирликка лугавий эмас, балки матний эквивалентгина була олади. Масалан, «пожелать»





сузи «тиламок», «истамок», «хохдамок», «орзу килмок» каби лугавий маъноларга зга булгани холда, бу с уз «Не пожелай жены ближнего твоего» (ЖМ, 214) жумласи таркибида учраганда, уни, лугавий маъноларининг бирортасига х,ам мурожаат килмасдан, таржимада талкин этилганидек, «куз олаитирмок» бирикмаси во- ситасида угириш назарда тутилган фикрнинг адекват ифодасига олиб келади: «Уз кишипгнинг хотинига куз олайтирма» (ДМ, 199).

Шундай килиб, лисоний воситалар хамма вакт уз ларига хос матний холатларида куя лани л а вер мае дан, катор нутрий вазият- ларда узларининг кулланилиш доиралариии кенгайтира бориб, кушимча маъно ва маъно белгилари касб этадиларки, бу янги им- кониятлар аста-секин тил лугат таркибининг кенгайишига олиб келади. Мас ал ан, одатда «енгил о в кат», «газак», «тамадди» маъ- ноларини англатадиган русча «закуска» сузи Чапаев (Дм. Фурма­нов. «Чапаев») нуткида салбий маъно белгили хиссий-таъсирчан охднг касб этиб„ кахрамоннинг душманларга нисбатан салбий му- носабатини тасвирлайди. Мазкур сузнинг лугавий эквиваленти бундай вазифани утай олмаслигини тушунган узбек таржимони уни хдйвонлар озукаси хисобланмиш «ем» сузи воситасида уги- ради ва шу тарика аслиймонанд салбий хиссий-таъсирчан ифода косил килади. Зеро, таржимада озодлик ва адолат душманлари емхур махлукларга киёс килинади:

Мы приготовили казакам хорошую закуску и завтра угостим - ' Ч, 67 // Казакларга яхши ем тайёрладик, эртага боплаб сийлай- миз - Ч, 67.

Баъзан эркин маънодаги лексик бирликларнинг огзаки нутк; жараёнида намоён буладиган маъно белгиларини таржимада адек­ват талкин этиш учун айни бирликлар маънолари сифатида лугат- да берилмаган барцарор суз бирикмаларига мурожаат килишга тугри келади. Бундай баркарор лисоний воситаларнинг муайян услубий макса д ифодаси учун зарур булган об разлил иги ёки хис- хаяжонни ифода этиш хусусияти одатда сийкаланган булиб, улар аксарият холларда фикрнинг жонли басни учунгина ишлатилади. Масалан, инглизча «to sacrifice» феълининг лугавий эквиваленти булмиш «пожертвовать» сузи икки жилдлик «Русча-узбекча лу- гат»да «хайр-эхеон килмок», «курбон килмок», «фидо килмок», русча «верить» сузи эса «ишонмок», «эътикод килмок», «имон келтирмок» каби маъноларга эга булганлари холда, таржимонлар куйида келтирилган мисолларда мазкур лугавий эквивалентлар- нинг бирортасига хам мурожаат килмасдан, матн талабидан ке-





либ чикиб, яъни фикрнинг аслиятдагидек жонли, диалогик нуткка хос тарзда баён этилиши лозимлигини хисобга олиб, «умрини ха- зон килмок», «кузи етмок» баркарор суз бирикмаларини танла- ганлар;

  1. I sacrificed everything for something that never came - WU, 46 // Я всем пожертвовала ради того, что так и не сбылось - ВМУ, 42 // Руебга чикмаган ана шу нарсани дсб бутун ум- римпи хазон килдим - КГ , 47.

  2. В это я не верю - Вр, 46 // Бундай булишига кузим етмайди - Душ, 47.

Кузатиш шу нарсани курсатмокдаки, икки тилли лугатлар- да лексик воситаларнинг огзаки нуткка хос фразеологик эквива- лентлари уз аксини топмаган. Масалан, русча «следить», «наблю­дать» сузларининг лугатда берилган маънолари «кузатмок», «ка- раб турмок» булиб, тил ^охиблари жонли еузлашувда уларнинг урн ига купрок лугатда акс этмаган «куз-кулок булиб турмок» фразеологик эквивалентидан фойдаланишни афзал курадилар. Еки, инглизча «to think» ва унинг русча лугавий эквиваленти «ду­мать» сузлари узбек тилида «уйламок», «фикр кил мок» каби мо- нандликларга эга булганлари холда, уларнинг огзаки нуткка хос «бош котирмок» фразеологик эквиаленти берилмаган. Вако ланки, фразеологик эквивалентларда харакат белгиси одатда кучлирок булиб, жонли сузлашувга хос оханг уларда якколрок кузга ташла- ниб туради.

Бинобарин, таржима жараёнида санъаткорлар одатда ас- лиятда ноанъанавий кулланилган сузларни лугавий маънолари асосида таржима килмасдан, уларнинг матний мазмунларини эс- латилган фразеологик бирликлар воситасида каита яратадилар ва шу йул билан диалогик нуткка хос ифодани вужудга кслтира- дилар:

  1. Мне что? Я молчу... Но как ты ещё молод, а мне сказано «следи!» то за недосмотр мне попадет в рыло... - ФГ, 237 // Менга нима? Индамай куя коламан... Пекин сен хал и ёшеан, менга куз-кулок бул, дсб топширилгаи, лекип иидамасам тумшугимга тушуради... - ФГ, 62.

  2. Minnie was thinking of the rcsourse which Carrie's board would add - SC, 54 // А минни думала о тех дополнительных сред­ствах, которые даст им заработок сестры СК,29 // Минни булса синглисининг моянасидан тушадиган маблаг хакида бош котирарди - Ь’КК, 31.





Тилларнинг мустадил тараккиёт жараенини бошларидан ке- ч ириш лари ту фай ли бир хил тизимга оид тиллар таркибларидаги хар жихатдан ухшаш лисоний воситалар хам айрим матний хо- латларда бир-бирларини алмаштиришга ожизлик килиб колади- лар. Бу, жумладан, тилларнинг мустакил тарихий тараккиет йул- ларини босиб утишлари, шу боне муайян тушунчани, фикрни ифода этишда уларгагина хос имкониятлардан келиб чикилиши билан ботликдир. Тиллар ифода имкониятлари эса, жумладан, кенг ва торлиги билан бир-бирларидан фарк килади.

Кузатиш шуни курсатмокдаки, купчилик туркча сузларга узбек тилидаги лутавий эквивалентларидан гашкари яна катор си- нонимик суз ва суз бирикмалари мос келадики, бу, албатта, узбек тили ифода имкониятининг кенглигидан далолат беради. Жумла­дан, туркча «cesaret etemedek» бирикмаси узбек тилида узининг лутавий эквивалента булмиш «жасорат этмаслик» бирикмасидан ташкари яна «юраги дов бермаслик», «юраги бетламаслик» каби катор эквивалентларига хам эгаки, айни имконий вариантлар туркча бирикма маъносини, унинг турли-туман матний долатлар- да касб этадиган маъно белгиларига караб, акс эттиради. Туркча бирикманинг турли матний холатлардаги бунд ай вазифаларини яхши англаб олган Мирзакалон Исмоилий она тили имкониятла- ридан унумли фонд алана билган:

  1. Bir sey soylemck istedigi, fakat cesaret etemedigi anglaijiliyordu - C, 105 // Бир марса дсгиси келса хам, юраги дов бермаётга- ни сезилиб турарди - Чол, 126.

  2. Kimseye bir §еу sormasa cesaret etemiyor, §a$kin etrafima baki- miyordum - C- 100 // Бировдан бир ними сурашга юрагим бетламай, теварагимга жовдир-жовдир карадим

Чол, 120.

Атов маъносига эга сузлар бадиий матн таркибида, хусусан отзаки нуткда фаоллашиб, катор холларда бадиий-таъсирчанлик хусусияти касб этади. Бундам кушимча мазмуний хоссани бир- ликларнинг анъанавий лутавий эквивалентлари ёрдамида талкин этиш имкон доирасига ситмайди. Бинобарин, айникса персонаж- лар нутки хусусиятини талкин этишда таржимон аслиятнинг \ар- фидан узоклашиб, вазифавий уйгунлик сари интилиши керак. Бу хол мукобил таъсирчанликнинг яратилишига олиб келади. Тар­жимон узига таржима тили сохиби персонаж холатида, вазиятида, кайфиятида булганида муайян фикрни кдндай тил воситалари ёр­дамида ифода этиши мумкин эди, деган саволни бериши даркор.





Шундагина у прагматик адскват ифода воситаси танлаш имко- ниятига зга булади.

Шундай килиб, лисоний воситанинг муайян магний холат- да касб этган кушимча маъно белгисини аслиймонанд акс этти- риш масъулияти унинг лугавий эквивалентига эмас, балки образ- ли-таъсирчан хусусияти кузга яккол ташланиб турадиган фразео- логик эквивалентига мурожаат килишга даъват этади. Масалан, «Чин инсон хакида кисса» (Б.Полевой) романида Алексей Ме- ресьев оёгига протез ясаб келган чол уз усталигига койил колиб зур хиссист билан «Хороша обувка!» (ПНЧ, 157) дсган булса, бирикманинг узбекчага «Кунинг ургилсин этикча булибди-да, узиям!» (ЧИК, 197) деб талкин этилиши хам, йулдаги бахтсиз хо- дисани куриб довдираб колган аскарга катта лейтенант кучли хаяжон билан «Ну чего стоите? Помогите!» (ПНЧ, 257) деган булса, ифоданинг узбекчага «Нимага бакрайиб турибсиз? Кумак- лашинг!» (ЧИХ, 335) тарзида угирилиши хам, яъни ифодалар тар- кибида алохида эхтирос билан талаффуз этилган «хорошо» ва «стоять» сузларининг огзаки нуткка хос таъсирчан оханглари мазмунлари билан хамохангликда «кулинг ургилсин» ва «бакра­йиб турмок» фразеологик бирликлари ёрдамида адекватликни юзага келтирган. Аслиятда нуткий вазиятлар ёрдамида хам ижо- бий, хам салбий хусусиятнинг фаоллашиб, хиссий-таъсирчан ху- сусият касб этиши ифодаларнинг таржимада образ л и воситаларга прагматик адекватлигини келтириб чикарган.

Бирок аслиятда моддий-мантикий маъиода кулланилган алохида лексик бирликни таржимада мукобил эквивалентига му­рожаат килмасдан, бадиий-эстстик киймати баланд фразеологик бирлик ёрдамида талкин килиш, икки тил воситалари бир хил ха- ракат, холат ски жараёнии ифода этсаларда, максадга мувофик эмас. Фразеологик иборалар уз шартли эквивалентлари булмиш услубий бетараф лсксик бирликлардан хиссий-таъсирчанлик ва образлилик хусусиягларига эга экаиликлари ва шу ту фай ли ба- диий нутк таркибида турли-туман услубий вазифалар ифодаси учун истеъфода этилишлари билан ажралиб туради. Ушбу хол таржимоннинг аслият таркибида моддий-мантикий маънода кул- ланилган восита маъносини уз матнида алохида лисоний восита- лар ердамида фаоллаштиришини талаб килмайди.

Моддий-мантикий маънодаги лсксик бирликнинг таржима­да фразеологик ибора урнини босиш пайтлари хам, юкорида кайд этилганидек, гохо учраб туради. Бундай холда тугри маъноли лексик бирлик огзаки бадиий нутк таркибида алохида оханг ёрда-





мида фаоллашади ва унга мукобил келадиган фразеология бир- лик эса куп кулланиши ёки этимология суниш жараёиига учраши натижасида образи нурсизланиб, фикрнинг жонли, огзаки нуткка хос тарздаги баёни учун хизмат киладиган булиб ко л ад и. Бундай жонланиш ва суниш жараёнлари икки тил воситаларини мазмун ва вазифа жихдтларидан якинлаштиради, натижада таржиманинг адекватлигига путур етмайди.

Жонли сузлашув хусусиятигагина хос булиб, бирор услу- бий вазифани адо этмайдиган лексик бирликларни таржимада образлилиги очик-ойдин кузга ташланиб турадиган фразеологии бирликлар билан алмаштириш эса ифоданинг хожатсиз кушимча услубий вазифа касб этишига олиб кслади. Масалан, ёмгирг/инг каттик ёгишини инглиз, рус ва узбек тилларида огзаки нуткка хос бадиий-таъсирчан (алохида суз) хамда образли (фразеологизм) восигалар ёрдамида ифода этиш имкониятлари мавжуд булган бир пайтда, аслиятда акс этган меъёрнинг таржимада бузилиши муаллиф тасвирининг ноадекват талкинига олиб келади. П. Абра- хамснинг «Кабрдаги гулчамбар» романида эслатилган фикр тас- вири учун «to beat» феъли танланган. Рус ва узбек тилларида унга «лить» ва «куймок» сузлари контекстуал мос келган: асосларида- ги метафорик кучим сийдаланиб, фикрнинг огзаки нуткка хос тарздаги жонли басни учун мукобил матний холатларда куллани- ладиган мазкур сузлар ифоданинг уйгунлигини вужудга келтирган:

The rain beat down steadily — WU, 261 // Дождь лил не переста­вая - ВМУ, 242 // Ёмгир тинмай куймокда эди - КГ, 269.

Эрнест Х,емингуэйнинг «Алвидо, курол!» асаридан келти- рилган мисол таржимасида эса огзаки нуткка хос ифода восита- сннинг образлилиги кузга яккол ташланиб турган фразеологик бирлик билан алмаштирилиши эслатилган меъернинг бузилишига олиб келган:

It was still raining hard - FA, 139 // Дождь все еще лил - ПО, 418// Ёмгир хамон челаклаб куярди - ЛК- 206.

Узбекча таржимада келтирилганидек, ёмгирнинг «челаклаб куйиши», жумладан, русча «лить» сузига эмас, балки «Лить, как из ведра», инглизча «It is raining cats and dogs» фразеологизмла- рига мосдир. Масалага шу нуктаи назардан ёндашилганда куйи- даги мисол таржимаси ибратомуз амалга оширилган:

Дождь лил, как из ведра. Море глухо роптало, волны бились о берег бешено и гневно - Чел, 40 // Ёмгир челаклаб куйгандек





куярди. Денгиз бу гик овоз бил ан у вилл ар, тулкинлар кутириб ва газабланиб узини киргокка урарди - Чел, 86.

Аслиятдаги лисоний воситалар маъно ва услубий вазифала- рини аниклаш бил ан бирга таржимон уз тилида уларга хар томон- лама мое келадиган тил воситалари кндирар экан, муайян сино­нимия каторига уюшадиган тил бирликларини бир-бирларига киёслаш асосида таржимада синонимия катори аъзоларидан кай бирини ишлатиш аслиятдаги бирликнинг хусусиятига мос кели- шини аниклайди. Бунга у танланган лисоний воситанинг тил ду­гах таркибининг кайси катламига мансуб эканлигини муайян ки- лиш оркали эришади.

Шундай килиб, таржима жараёнида мавжуд идеографик еки услубий синонимлар орасидан аслиятга энг мос келадиган эк­вивалент воситани танлаб ишлатиш адекватликни таъмин этса, маънодош сузлар орасидан хдр кандаи нуткий вазиятда хам маз- муний хукмрон воситани танлаб куллаш аксарият холларда ас- лият мазмунини соддалаштириб, уни ранг-баранг кушимча маъно белгиларидан махрум цилиб куяди.

Б. Полевой («Чин и нс он хакида кисса») уч урушни боши- дан кечирган кекса солдат нутки тасвирини яратиш максадида «отгрохать» ва «хватить» сузларини «жанг^та катнашмок» маъно- сида ишлатган экан, бу сузлар ушбу матнйй вазиятда «участво­вать», «сражаться», «воевать» каби кагор сузларнинг услубий си­ноним лари сифатида кулланилган булиб, мазкур сузлардан улар купрок оддий, чаласавод кишилар лафзида учраши билан фарк килади. Узбек тилида хам «жанг кил мок», «урушда катнашмок», «жанг да (урушда) булмок», «урушмок» каби катор синонимии бирликлар маънолари гохо оддий кишилар лафзида «сукишмок», «урушни дундирмок» каби лисоний воситалар ёрдамида ифода этиладики, асар таржимасида. синонимии воситалар ораеидаги ус­лубий тафовутнинг куйидаги мисол таржимасида хисобга олин- маганлиги персонаж нутки хусусиятини - огзаки-жайдари нуткка хос таъсирчанпигини йукка чикариб, уни услубий жихатдан бета- раф килиб куйган:

И верно, три войны - империалистическую отгрохал, граж­данскую всю как есть прошёл, да и этой хватил - ННЧ, 129 // Дарвоке, уч урушни курдим, империал истлар урушида бул- дим, гражданлар урушипи хам бошидан охиригача кечирдим, мана бунисида хам катнашдим - ЧИК, 161.

Машиналаримиз устига бомба ёгдириб утиб кетаётган пе- мис само лёт ларига караб, шофёр «Ишь, зажигательными жалу­





ют» (ПНЧ, 255) деб захарханда килар экан, у услубий жихдтдан бетараф «бросать» сузи урнига айни матний холатда киноя маъно белгиси касб этиб, фикрнинг образли ифодасини вужудга келти- рувчи «жаловать» сузидан фойдаланади. Бу сузнинг услубий бе­тараф контекстуал синоними булмиш «ташламок» сузи оркдли угирилиши муаллиф томонидан атайлаб яратилган услубий таъ- сирчанликни сундириб куйган: «Кдранг-а, ёндирувчи бомба таш- лаётир» - ЧИК, 332. Ва\оланки, «жаловать» сузининг лугавий эк­вивалента булмиш «сийламок» ушбу матний холатда мазкур ва- зифани утай оладики, бирлик маъносини шархлаш нули билан талкин этмасдан, мавжуд имкоииятдан фонда л ан иш маъкул эди.

Маъно белгилари жихатидан бир-бирларидан фарк киладк- ган идеографик синонимлар гурухи орасидан аслиймонандини танлаб ишлатиш таржиманинг адекватлигини таъмин этса, айрим таржимонлар фаолиятида кузатилишидек, хар кандай холатда хам синонимии хукмрон (доминант) суздангина фойдаланавериш аслиятда мужассамлашган кушимча вазифанинг сунишига, тар- жима тилининг эса камбагаллашиб колишига олиб келади. Маса- лан, куйидаги мисолда «убираться» сузи «узоклашмок» маъноси­ни анча курс ва катьий охангда ифода этадики, таржимон шу маънони англатадиган катор синонимлар орасидан «жунаб кол- мок» бирикмасини танлаш нули билан жахли чиккан профессор нуткига хос охангни каита яратган:

Кому не нравиться мои распоряжения, может немедленно уби­раться - ПНЧ, 91 //' Менинг буйрутамни ёктирмайдиган киши булса, бу ердан дарров жунаб колиши мумкин - ЧИК, 111.

Михайло бобо (Б. Полевой. «Чин инсон хакида кисса») нут- кила кулланилган «нагрянуть» феълининг мукобил охангга эга эквиваленти ёрдамида угирилмасдан синонимии хукмрон суз «кслмок» воситасида талкин этилиши эса, таржимани бобо нут­кига хос охангдан - партизанларнинг бехосдан ёпирилиб келиб колганлигига берилган ургудан махрум этган:

А тут, значит, было это в январе, нагрянули к нам партизаны - ПНЧ, 60 // Бир кун, дейман, январь ойида кишлогимизга бир гада партизанлар келишди - ЧИК, 68.

Хулоса килиб айтганда, икки тип лисоний воситаларининг бир-бирларига барча маъно ва вазифалари жихатидан узаро мое эквивалентлар булиш холлари камдан-кам учрайди. Бинобарин, куп чили к лисоний воситаларни нг таржима тилидаги лугавий эк- вивалентларига нисбатан нуткда купрок ски камрок ишлатилиш-





лари икки тил эквивалентларининг барча матний вазиятларда бир- бирларини алмаштираверишларига мул куймайди. Бундам пайтда муаммо матний мувофик вариант кидириб топиш хисобига хал этилади.

Аслиятда эркин маънодаги сузлар бирикуви ёрдамида баён этилган фикр гохо синонимик катор ташкил этадиган икки хил имконий вариантлар оркали угирилиши мумкинки, улардан бири аслиятдаги ифодага моддий жихатдан ухшаса, иккинчиси ундан лексик таркиб жихатидан фарк килади. Таржимада кейинги ва- риантдан фойдаланиш максадга мувофик, зеро, у таржима тили учун анъанавий хисобланади.

Таржима жараёнида тил бирликларининг синонимик хола- тини хисобга олиш хам лисоний воситаларни ту гр и танлашда му- хим ахамият касб этади. Маъно белгилари хамда услубий вази- фалари жихатларидан фарк киладиган идеографик хамда услубий синонимлар орасидан аслиймонандини топиб ишлатиш таржима- нинг адекватлигини юзага кслтирса, барча матний холатларда си­нонимик хукмрон суздан фойдаланавериш куп холларда аслиятда акс этган маъно белгиси ва услубий вазифаларнинг суниб, таржи­ма тилининг камбагаллашиб, нурсизланиб колишига олиб келади.





  1. боб


Миллий хусусият ва таржима


1. Хос сузларнинг таржимада
бери лиши


Халкдар турмуш тушунчаларини англатадиган лисоний во- ситалар хос сузлар, дейилади. Муайян бир халк, мил лат ва элатга хос тушунча, нарса ва ходисаларни акс эттирадиган лисоний во- ситалар бадиий асарнинг миллий хусусиятини белгилайдиган асосий воситалардан хисобланади. Демак, хар дандай бадиий-гоя- вий баркамол асар узида бирдай хам байналмилалликни, хам миллийликни мужассам этиши билан ажралиб туради. Байналми- лаллик асарнинг мазмуни ва гоясида, миллийлик эса унинг шак- лида намоён булади. Бадиий асарнинг шакли кагор жихатлари билан бирга унинг тилини, хусусан лугат таркибини уз ичига ола- ди: асарнинг миллий хусусияти асосан лексик ва фразеологик бирликлар ёрдамида яратилади.

Байкал ми лал лик билан бир като^да миллийлик хусусияти­ни хам узида мужассам этган тилнинг лугат таркиби узи мансуб булган тил жамоасининг моддий-ижтимоий хаётини, чунончи, миллий урф-одат ва анъаналарини, географик тасаввурини, маъ- навияти ва дунёкарашини, диний эътикодини, ахлокий меъёрла- рини, тафаккур йуналишини моддий акс эттиради.

Тиллар орасидаги тафовут эса одатда бир халк моддий хаё- тида мавжуд муайян тушунчалар, вокеа-ходисалар, урф-одатлар- нинг иккинчи халк турмуш тарзида учрамаслиги, шу туфайли улар номларининг хам айни халк тилида табиий равишда йуклиги билан изохланади. Бундан ташкари, лугавий эквивалентлик муно- сабатида булган айрим икки тил жуфтликлари бир-бирларидан бнрор хусусиятлари билан узига хос равишда фарк килишлари мумкин. Бу хол тил бирликларининг миллий хусусиятини белги-





лаш бараварида уларнинг таржимада узаро алмашинувларига тус- кинлик килади.

Аслиятнинг узига хослиги асосан унинг таркибидаги лисо- ний воситаларнинг миллим хусусияти билан белгиланар экан, ас- льятнинг бадиий-гоявий заминини аслиймонанд тиклаш асарнинг миллим буёгини кайта яратиш билан богликдир. Шунинг учун хам таржимада миллим хусусиятни тиклаш масаласи кейинги пайтларда таржимонларнинг хам, таржимашуносларнинг хам эъти- борини узига борган сари кунрок тортиб келмокда. Чунки таржи- мавий нуксонларнинг купчилиги миллим хусусиятни акс эттира- диган тил воситалари улушига тугри келмокда. Зеро, таржима амалиётида ханузгача йул куйиб келинаётган хато ва камчилик- ларнинг купчилиги таржимада миллим хусусиятни тиклаш билан боглик булиб, бу масала ханузгача назарий жихатдан хам, амалий хусусдан хам коникарли даражада хал килинган эмас.

Илмий адабиётда халклар турмуш тушунчаларини ифода этадиган лексик бирликларни кайси пайтларда таржима амалиё- тининг кандай синалган усуллари воситасида талкин этиш лозим- лиги хакида ягона фикр учрамайди. Таржиманинг ижодий жара- ёнлиги туфайли, бундай фикрнинг учраши хам гохо амри махол. Бирок баси этилган илмий-тан кидий фикр-мулохазалар таржи- моннинг муайян холатда кандай йул тутиши лс^имлиги хакидаги тасаввурини бойитади, унинг амалда йул куй и лиши мумкин бул- ган турли-туман тасодифий тугунларни ечишига кумаклашади, унда амалий мушкулотларни мохирона енгиш малакаси хосил ки­лади.

Бундай, киши лар турмуш тушунчаларини англатадиган хос сузларни таржимада адекват талкин этиш асл нусха миллим хусу­сияти пи китобхоига тула-тукис етказиб бсришдек мураккаб муам- монинг энг масъулиятли ва ута мушкул масалаларидан хисобла- нади. Зеро, бундай холда таржимон олдида уз халки учун нота- ниш, бинобарин, номлари хам тилида мавжуд булмаган тушунча, нарса ва ходисаларни таржима тили сохиблармга туда апглатиш вазифаси кундаланг булиб туради.

Халклар турмуш тушунчаларини англатадиган сузлар шуб- хасиз бадиий ёдгорликнинг миллим буёгини, унинг узига хосли- гини ташкил этади. Асарнинг миллий фазилатини бслгнлайдиган яна шундай омиллар хам учраб турадики, улар халкнинг миллий- маданий рухияти билан боглик булади. Бундай хусусиятларнинг таржимада эътибордан сокит килиниши прагматик адекватлик- нинг яралмай колишига олиб келади. Маса л ан, узбек ва тожик-





ларда якин утмишгача ёш отанинг биринчи фарзандини у3 ота- онаси олдида кулига олиб суюши, эркалатиши нокамтарлик, одобсизлик, уят кисобланарди, ёки Самарканд ва Бухоро ша\ар- ларининг гожикзабон зеки шахар кисмларида хали-ханузгача му- мин-мусулмонлиги кучли айрим хонадонларга бирор эхтиёж учун - ажралишиб кетган эрхотинларни кайта никохлаб куйиш, хасталарга дам солиб (укиб) куйиш, назми холатда ётган хаста- ■ ларнинг бошида куръон оятларидан (купрок хазрати «Ёсин» сура- сини) кироат килиб утириш, жанжаллашиб колган ёшларни яраш- тириб куйиш учун ичкари ховлига таклиф этилган мулла, махал­ла оксоколи ёки бошка бирор обру-эътиборли, укимишли шахе исломий одоб ва ахлок анъанасига риоя килган холда, эшикни та- киллатиб, «Мардонами?» (маъноси: хотин-халажлар очик-сочик юришмаяптими, эркаклар бе мал о л киравериши мумкинми) деган савол билан мурожаат килади. Ичкаридан у «Х,а, мардона, марка- мат килсинлар» жавобини эшитгач, эшикни очган киши таклифи- га кура ичкарига киради.

Кейинги йил ларда Узбеки стон тслевидениеси оркали Мек­сика, Бразилия киносериаллари намойиш этилмовдаки, бу фильм- ларда хаети тасвирланаётган халклар урф-одатлари, рухияти каби катор жихатлар томошабин эъгиборини узига тортмай колмаяп- ти. Жумладан, уйига эшикдан кириб келган кишига «Сиз бу ер да нима килиб юрибсиз?», «Сиз нима учун бу ерга келдингиз?» (фильмларни Россия телеканали оркали хам курамиз: уларда «Что вы здесь делаете?», «Зачем вы сюда пришли?» дейилади. Русча таржималарнииг аслига тутрилигига шубха килмаймиз) деб мурожаат килишади. Бун дай муомала фильм сохиблари учун ода- тий булгани учун хеч кандай эътирозга сабаб булмайди. Аммо уз­бек одатда эшигига юзлангап хар кандай кишига аввало «Кс- линг!» деб, уни бунга эхтиёж булмаган такдирда хам ичкарига таклиф этади. Бу халкимизнинг мехмондустлиги билан боглик миллий анъанадир. Келган кишини бирор сабабга кура ичкарига киритиш нияти булмаган тавдирда хам барибир аввал «Кслинг!» дейилади-ю, сунгра «Хуш, хизмат!» деб унга мурожаат килинади. Бундам пайтда «келинг» сузи мулокотга самимийлик бахш этиб, келган киши ни н г дилини юмшатади, уни хижолатчиликдан чика- ради. Бинобарин, бундай анъанавий тус олган узбекона расм-ру- сумларни таржимада бекам и-куст акс эттириш хорижий китобхон тасаввурини халкимизнинг узига хос хает тарзи билан бойитади. Абдулла Каххорнинг «Синчалак» киссасида тандирга ут ёкаётган Кифоятхоннинг ховлита кириб келган Саидами узбекона одобга





кура «келинг!» деб каршилаши в а бу лутфнинг русча таржимада уз аксини топмай колгани муаллиф томонидан атайлаб акс этти- рилган миллим хусусиятни йукка чикдрган.

Халклар турмуш тушунчаларини ифода этадиган лисоний всситалар таржимаси буйича ханузгача бизда хам, хорижий мам- лакатларда хам таржима амалиёти равнаки учун оз.ми ж у и.мн хиз- мат килиши мумкин булган жиддий тадкикртлар яратилмаганли­ги туфайли мазкур мавзуга оид катор масалалар узининг илмий- амалий ечимини кутмокда.

Рус таржимашуноси профессор А. В. Федоров30 ва Булгор олимлари Сергей Влахов ва Сидер Флоринларнинг31 ушбу мавзуга багишлаб езган асарлари масалани атрофлича ёритишдан кура илмий жамоатчилик эътиборини мазкур муаммога каратиш бора-сида эътиборомуздир.

Таржимонни халклар турмуш тушунчаларини англатадиган хос сузлар маъно ва шаклларидан кура купрок уларнинг муайян контскстларда утаб келадиган вазифаларини кайта яратиш маса- ласи машгул килмоги даркор. Бу санъаткорни асл нусхадаги хос сузларни беасос таржима матнига кучириш ёки мумкин булмаган такдирда хам уларни таржима тилидаги хос сузлар билан алмаш- тириб куйиш хавфидан саклаб колади. Таржима амалиетига вази- фавий уйгунлик нуктаи назаридан ёндашиш аслиятдаги бундай ифода воситаларининг дажм, вазн, микдор, хисл^т, хусусият ва вазифа анидлигини к,айта яратади, шу билан бирга таржиманинг кенг китобхон оммасига яхши тушунарли булишига эришиш им- кониятини беради.

Хос сузларни она тилига угиришда аввало уларнинг муайян контекстларда утаб келаётган ахборий ва услубий вазифаларини аниклаш, сунгра таржима тилида уларга хар жихатдан мос, айни пайтда шу тил меъёри ва маданияти даражасидаги лисоний воси- талар танлаш зарурати тугилади.

Миллим тушунчаларни ифода этадиган хос сузларпинг ай- римлари аслият мансуб булган тилдан ташкари яна катор халклар лафзларида учраши, жумладан таржима тили лугат захирасининг хам таркибий кисми хисобланиши мумкин. Бундай сузлар худуд, турмуш-шароит жихатларидан бир-бирларига якин, доимий му- носабат ва мулокотда булиб турадиган халклар лафзида купрок


30 А. В. Федоров. Основы общей теории перевода. Издательство «Высшая шко­ла», 1968, стр.181-188.


•” Сергей Влахов и Сидер Флорин. Непереводимое в переводе. Сб. «Мастерство перевода», 1970.





учрайди. Бу таржимонни амалий кийинчиликлардан халос этади. Кавказ ва кавказ-орти халклари, рус-украин-белоруслар, узбек, козок, киргиз, туркман ва тожиклар учун умумий булган купгина миллий хусусиятли сузлар шулар жумласидандир.

Муайян халк турмуш тушунчаларини англатадиган купчи- лик хос сузларнинг маънолари ва утайдиган вазифалари мамла- катларнинг узаро маданий, маърифий, иктисодий, сиёсий алока- лари натижасида катор халклар вакилларига, шу жумладан тар- жима тили сохибларига хам тан.иш булиб коладики, таржимонлар бундам сузларга уз тилларида мукобил лисоний воситалар киди- риб юрмасдан, уларни транслитерация нули билан талкин этаве- радилар.

Транслитерация услидан фойдаланишнинг асосий сабаби - аслиятда кулланилган миллий хусусиятли лисоний воситалар- нинг таржима тилида мавжуд булмаганлиги туфайли аслиятнинг миллий хусусиятини таржима тили сохибларига хос хусусият би­лан алмаштириб куйиш ёки таржимани умуман бундай хусусият- дан махрум этиш каби холатларга йул куймасликдан иборатдир.

Шундай килиб, транслитерация халклар турмуш тушунча­ларини акс эттирадиган хос сузларни таржимада талкин этиш- нинг энг самарали усулларидан булиб, унинг ёрдамида аслият­нинг миллий хусусияти сидик холда талкин этилади.

Таржима тилида гохо аслиятдаги лисоний воситалар маъ- ноларига маълум даражада якинрок мазмунли бирликлар учраса- да, улар узларининг шартли мукобилларидан ё хислат-хусусият ёки шакл-хажм-микдор жихатларидан фаркланадиларки, бу тафо- вут улариинг таржимада узаро алмашинувига йул куймайди. Ма- салан, аслият мансуб булган халдка хос пул хамда масофа-узун- лик бирликлари, рузгор ашслари, кийим-кечак, сгулик-ичкилик каби купгина тушунчаларни англатадиган сузларни транслитера­ция йули билан талкин гэтиш асарда акс этган узига хос мухит ва шароитнинг китобхон куз олдида очик-ойдип жоилапишиии таъ- минлайди. Америка Кушма Штатлари «долларяинипг, инглиз «фунт стерлинг»ининг, немис «марка»сию хинд «рупия»сининг, афгон «афгоний»сининг транслитерация килинмасдан, узбек «сум»и билан алмаштириб куйилиши, АКШ «бренди»си, инглиз «виски»си, немис «шнапсе»сининг рус «водкамси оркали талкин этилиши инглиз бошига «шляпа» урнига узбек «дуппи»сини, эг- нига «пальто» ёки «плашч» урнига «тун» ёки «яктак» кийгизиб куйиш билан баравар. Бинобарин, булгор олимлари Сергей Вла­хов ва Сидер Флоринлариинг А. П. Чеховнинг «Ванька» хикояси





таржимонини «водка»ни бултор ичимлиги «ракия» би л ан алмаш- тирмаганликда айблашларига кушилиб булмайди.

Асосли транслитерация китобхон тасаввурини бойитади, унинг тили лутат захирасини кенгайтиради. Масалан, русча «тан­цевать» сузи узининг биргина маъноси билан узбекча «ракета тушмок» бирикмасига мое эквивалент була олар эди, Унинг бош- ка бир маъноси - эркак ва аёлнинг белу кул ушлашиб даврада ай- ланиши, бу усулда ракета тушиш узбекларга хос булмагани ту- файли, узбек тилида уз эквивалентна эта эмас. Мазкур сузни транслитерация усулида талкин этиш эса узбек тили лутат бойли- гини кенгайтиради. Хозирги умумхалк тили лутат таркибидан урин олган «танса килмок» бирикмаси азалдан узбекча «ракета тушмок» бирикмаси билан синонимик катор хосил килгани хол- да, омма тасаввурини бойитди.

Карта уйинининг «дураки» ёки «подкидной» тури узбек жамоатчилигига маълум эмас эди. Мазкур уйинни урганиш билан халкимиз унинг номларини хам узича - транслитерация нули би­лан кабул килдики, эндиликда мазкур сузлар ушбу нуткий ва- зиятда фикр баён килишнинг зарурий во сита лари сифатида хиз- мат киладилар:

Да почесть что одна. Иногда разве вечером вздумает в дураки играть, ну играем - ГГ, 184 // Ха омадимиз шу экан-да. ХаР за- момда кечкурунлари дураки уйнашга хафсалЙ щлиб колади, уйнаймиз, шу - ЖГ, 194.

Шундай килиб, таржимя амалиётининг транслитерация усули миллий тиллар бойишига кенг йул очгани холда, уларнинг фикр баен килиш имкониятини оширади, адекват, шу билан бир- га аслият миллий буёгини китобхон куз олдида айнан жонланти- радиган ифодалар вужудга келтиради.

Хозирги кунда узбек тили жахоннинг бой ва кудратли тил- ларидан бирига айланган экан, уни бу даражага етказган омиллар- дан бири лутат таркибидаги купчилик узга халклар турмуш ту- шунчаларини англатадиган лисоний воситаларнинг транслитера­ция усули билан кабул килиниб, тилнинг хар кандай нозик фикр- ни хам ифода эта олиш лаёкатини ошириб юборганлигидадир.

Аммо баъзан транслитерация усули айрим таржимонлар то- монидан суиистеъмол килинади. Улар миллий буеедан холи бу- либ, таржима тилида узларининг маъно ва вазифалари жихатла- ридан уйгун эквивалентларига эга булган лисоний воситаларни хам мазкур усул ёрдамида талкин этадиларки, бу хол китобхон-





нинг баён килинган фикрни англашини мушкуллаштиради. Маса- лан, узбек тилидан русчага угирилган катор асарлар таржимасида «раис», «хаммом», «ака», «ука», «ер», «эшак» каби купчилик миллийликдан холи сузларнинг миллий хусусиятли хисобланиб, бетаржима колдирилиши таржимонларнинг миллий хусусиятни узгача тасаввур этишларидан дарак бсради.

Узбек тилидан русчага угирилган асарлар ёки дубляж ки­линган фильм лар персонажларининг гохо узаро «здраствуйтс», «доброе утро», «добрый день», «добрый вечер» тарзида эмас, балки «салам», «ассалам алейкум» деб саломлашишларининг гу- вохи буламиз. Вахоланки, узбекча «салом», «ассалому алайкум» шаклиялари хар кандай миллийликдан холи булганлари холла, маъно ва вазифа жихатларидан мазкур русча ифода воситаларига монанд нуткий шаклиялар хисобланадилар.

Уз-узи дан маълумки, му ай ян хал к турмуш тарзини ифода этадиган сузларгина бундай тушунчаларга эга булмаган халклар тилларига бетаржима - аслиятдаги шаклида утказилади, шу тари- ка таржимада муаллиф матнининг миллий бусги адекват талкин этилади. Мас алан, «тахмон», «хуржун», «палов», «кетмон», «па- ранжи», «супа» каби узбеклар турмуш тарзигагина хос ифода во- ситаларини бундай тушунчаларни англатадиган лисоний бирлик- ларга эга булмаган инглиз ва рус халклари тилларига килинган угирмаларида бетаржима айнан келтириш аслиятнинг миллий ху- сусиятини саклаб колиш билан бирга, таржима тиллари лугат таркиби кенгайиши учуй замин яратиш имкониятини беради.

[Парк газалиёти мафтуни булмиш буюк олмон шоири Гёте уз тилига нафацат «газал» сузини транслитерация воситасида олиб кирди, балки шу жанрда узи хам ижод килди ва бошка ва- тандошлариии хам бунга даъват этди.

Вазифавий уйгунлик хакида ran кетар экан, шуни кайд ки­ли ш лозимки, асарларида Шарк хастини тасвирлаётган айрим уз- га,миллат ёзувчилари хам уз тилларида мавжуд катор лисоний BocMVanap урнига, эхтисж сезилмаса-да, уларникг лугавий эквива- лентлари булмиш шаркона суз ва суз бирикмаларини куллайди­лар. Бу сузлар, хамма вакт хам муаллифлар истагига буйсуниб, шаркона буёкни яратавермайди, чунки улар купинча хеч кандай кушимча мазмун ёки миллий буёк касб этмасдан, узлари мапсуб булган тилларнинг ахборий вазифали, шу билап бирга бошка тил- да уз лугавий эквивалентларига эга булган воситалари хисобла- нади, М. Шевердин каламита мансуб «Етти балои азим» романи- иинг биринчи китобини варакдар эканмиз, хайрат аломатини





ифода этиб, рус тилида «Боже мой!» лутавий эквивалентам зга булган «тавба!» сузини, «здраствуйте, товарищи» шаклида келти- рилмасдан, «салом, рафики» тарзида берилган бирикмани учра- тамизки, бу ифода воситалари асар тили софлигига, маданиятига сузсиз путур етказади.

В. Шекспирнинг «Хамлет» трагедиясида купчилик персо- нажлар Хамлетта «ту lord» деб мурожаат килган эканлар, бу урин да узбсклар албатта «шахзодам» су зидан фойдаланишни маъдул курадилар. Аммо узбек таржимони рус санъаткори таъси- рида сузни транслитерация нули билан «милорд» шаклида талкин этадики, мазкур суз кенг китобхон оммасига тушунарли эмас. «Милорд» сузи инглиззабон халклар билан куп асрлардан буен муносабат ва мулокотда булиб келган русларга бирмунча тушу­нарли булганлиги учуй М. Шайхзода таржимасига асос булган русча таржимага эътироз билдирмаслик мумкин. Аммо кайд этиш лозимки, асарнинг бошка бир русча таржимасида (М. Л. Лозинс­кий каламита мансуб) «милорд» эмас, балки «мой принц» бирик- маси маъкул курилади.

Аслият тили мухитини яратиш максадида таржима тилида мукобил эквивалентлари булмаган лисоний воситаларни хамма вакт хам транслитерация нули билан беравериб булмайди. Тар­жима тили лутат таркибидан урин олматан воситалар аксарият холларда китобхонга аслиятда баён этилган фикр дакида тугри тасаввур беришга ожизлик килади. Транслитерация усули айник- са микдорий тушунчаларни узига хос тарзда ифода этадиган инг- лизча «а dozen» (ун икки), «а score» (йитирма) сузлари талкинида узини окламайди. Масалан, «а dozen» сузи турли коитскстларда узининг моддий-маитикий маъносига нисбатан купрок хиссий муболата яратиш хамда «куп» маыюсини чама орка л и ифо далаш вазифаларини утаб келадики, унинг лугавий эквивалента булмиш узбекча «ун икки» сони аник микдорнигина англатади. Узбекча сон инглизча «а dozen» сингари бадиий нутк таркибида узининг моддий-мантикий маъносидан мавхумлашиб, турли-туман уеду- бий восита ва приёмлар таркибида мажозий ишлатилиш хусусия- тига эта эмас. Бундай номувофиклик инглизча сузни узбек тилига факат транслитерация нули билангина талкин этиш лозимлигини билдирмайди. Узбек тилида мантикий маъносидан тсгишли кон- текстларда узокдашиб, мазкур суз маъно ва вазифасини адекват акс эттирадиган «ун», «ун чотли», «ун-ун беш» сонлари мавжуд- ки, таржима жараёнида улардан унумли фойдаланиш имконияти





булса-да, гохо таржимонлар сузни транслитерация нули билан бе- риб, шакл ва мазмун мутаносиблигига путур етказадилар.

В. Шекспирнинг «Отелло» трагедиясидан келтирилган ку- й ид аги диалог таркибида «а dozen» сузи миссий му бо лага яратиш учун кулланилган экан, унинг русча таржимаси лугавий эквива- ленти ёрдамида адскват жаранглаган. Чунки рус тилида бундай тушунчани англатадиган мукобил лисоний восита - «дюжина» мавжуд. Аммо узбекча матндаги русча таржимадан кучирилган «дюжина» сузини нуткимиз маданияти адекват восита сифатида кабул кила олмаган:

Dezdemona. I don’t think there is any such woman.

E m i 1 i a. Yes. a dozen -- Oth, 111,


Дездемона. Едва ль найдется хоть одна такая.

Э м и л ия. Их добрая дюжина - ВШ, 505.

Дездемона. Шундай хотин борлигига хсч ишонмайман.

Эмилия. Буидайлардан дюжиналаб топилади - УШ, 309,


£ Бу ерда Эмилия эрига хиёнат киладиган хотинларни иста-

ганча топиш мумкинлигини муболагали баё’т этган экан, бундай вазифани узбек тилида «унлаб» сони ифода лта оладики, таржи- мон мавжуд имкониятдан фонд ал анмаган.

«Суна» романида Галли Жеманинг талант ва истеъдодини орттириб:


She is a bom conspirator, worth any dozen of us - G, 106.


тарзида бахолаган экан, рус таржимони «а 4огеп»ни «дюжина» сузи оркали талкин этиб, прагматик адекватликка эришган булса:

Она прирожденная заговорщица, стоящая доброй дюжйны та­ких, как мы - Ов. 77.

узбек таржимони Мирзакалон Исмоилий асарнинг учала таржи- масида хам адекват ифода ярата олмаган. Асарнинг 1934 ва 1936 йилларда амалга оширилган таржималарида «дюжина» сузининг транслитерация килиниши китобхоннинг муаллиф мадсадини анг- лашини кийинлаштирган булса, 1956 йилдаги таржимада мазкур сузнинг аник микдорни англатадиган сон ёрдамида угирилиши муаллиф назарда тутган муболагали ифодани услубий бетараф баёнга айлантириб куйган:

  1. Жемма сиёсий фаолият учунгина тугилган, у биздакаларнинг бир дюжинамизга тугри келади - С, 1934, 100.





  1. У тугма инкилобчи, биздакаларнинг ун иккитасига бас кела­ди - С, 1956, 93.

Аслиятдаги «а dozen» ва унинг русча таржимасидаги «дю­жина» сузи узининг аник-ми кдорий «ун икки» маъносида ишла- тилмасдан, фикрнинг муболагали баёни учун хизмат килаётган- лиги туфайли узбекча таржимада «ун» сонидан фойдаланиш ас- лиймонанд ифодани юзага келтирган буларди. Бу борада козок санъаткорининг тажрибаси ибратлидир:

Ол жасырын жумыс журпзу ушш туган адам, бул жожнде dip 031 б13Д1'н онымызга татыйды - Бег, 93.

Айрим нуткий вазиятларда «а dozen» ва «дюжина» сонлари «куп» маъносининг чама оркали ифодаси учун ишлатилади. Бун­дам холларда хам транслитерация усулига мурожаат килинмайди, балки уларга узбек тилида «унтача» чама хамда чама маъно белги- сини ифодаловчи «ун-ун беш» жуфт сони вазифавий мос келади.

Шу нарса ажабланарки, «дюжина» сузи узининг моддий- мантикий маъносида аник микдорни англатиб келганида хам уз­бек таржимонлари уни купинча микдорий аник угирмасдан, транслитерация килиш нули билан китобхонларини ифода маз- мунини тугри ва тула англаш имкониятидан махрум эта ди л ар.

Масалага ижодий ёндашиш мушкулотни ижобий хал ки­лиш имкониятини берган буларди. Инглизча «а dozen» хам, русча «дюжина» хам инглиз ва рус тилларида модди14-мантикий маъно­сида бирор саналадиган предметнинг «тула туплам»ини англата- ди. Тула туплам эса ун иккитага тугри келади. Бинобарин, «half а dozen» да «пол дюжины» ярим туплам, яъни олтитадир. Масалан, ярим туплам стул, бир тупламдан ликопча, котик кар ид килина- ди. Гохо узбек жонли сузлашувида талаффузи русча «дюжина»ни эслатадиган «дуржи» сузи хам учраб турадики, у хам «туплам» маъносини ифодалайди. Хуллас, таржимонлар кандай лисоний воситаларга мурожаат килсалар хам, адекватликни таъминлашеа бас эди. Бирок улар танлаган «дюжина» узбек тили лугат тарки- бига бегоналиги, «ун икки» эса туплам маъносини англатадиган анъанавий сон эмаслиги туфайли адекватликни юзага келтира олмаганлар:

1. Софья Ивановна знала, что такие плотки стоят не меньше 15 рублей дюжина - Вос, 67 // Софья Ивановна бундай дастру- молнинг дюжинаси ун беш сумдан кам турмаслигини билар- ди - Тир, 71.





2. Купила два дивана, стол к дивану, полдюжины кресел, по случаю - ЧД, 181 // Тусри келиб колган эди, икки диван, ди- ванга стол, ярим дюжина кресло сотиб олди - НКК, 181.

Бу хил фикрларни яна катор уз ига хос тушунчаларни англа- тадиган инглизча сузларнинг узбекчага таржимаси хакида хам ай- тиш мумкин, Таржима амалиётида катор узунлик-масофа тушун- чаларини англатадиган инглизча сузлар узбекчага мавжуд вази- фавий мукобил лисоний воситалар ёрдамида угирилмасдан, куп- рок транслитерация нули билан бериладики, натижада уларнинг маънолари китобхонга аник етиб бормайди, Масалан, «league» (русча: льё) сузи «турт ярим км.»га тенг масофани англатар экан, куйидаги мисол таржимасида транслитерация усулига мурожаат кил мае дан, у ифодалаган тахминий масофани «турт-беш чаки- рим» бирикмаси ёрдамида вазифавий уйгунликка эришиш йули- дан бориб, таржима килиш мумкин эди. Зеро, бу ерда таржима- нинг вазифаси муаллиф назарда тутган фикрни англатишдангина иборат булиши кутилганди:

In the forest, not more than a league from here - JA, 112 // В лесу, не более чем в одном льё отсюда - ЖА, 100 // Бундан бир лье- ча наряда, урмонда - ЖА, 89.

Рус тилида узига хос тарзда узунлик-масофа тушунчасини англатиб, 2 метру 13 см.ни билдирадиган «сажень» сузи узбекча­га асосан уч хил - вазифавий уйгун лисоний воситалар танлаш, транслитерация хамда узбекча «саржин» сузи билан алмаштириш йуллари билан талкин этилади. Вазифавий уйгун лисоний бир- ликлар танлаш йули одатда ижобий натижаларга олиб келса, бошка йуллар адекват ифодалар яратишга ожизлик килади.

А. П. Чеховнинг «Олтинчи ракам ли палата» ном ли хикоя- сида камокхонанинг узокдиги «в сто саженях» деб тахмин килин- ган экан, унинг «уч юз кадам» тарзида угирилиши масофа хакида тугри тасаввур хосил килиш билан бирга фикрнинг узбек тили маданияти доирасидаги табиий охангдорлигини юзага келтирган:

Недалеко от больничного забора, в ста саженях, не больше, стоял высокий белый дом, обнесунпый каменною стеной - П№6, 177 // Касалхона деворидан йирок эмас, куп булса, уч юз кадамча нарида тошдевор билан айлантирилган баланд ок иморат турипти - ОНП, 251.

Аммо мазкур бирликнинг транслитерация килиниши назар­да тутилган узунлик-масофа хакида аник тасаввур бермаганлиги-





дан ташкари, матн таркибида узбек тили лугат таркиби учун ёт булган воситанинг пайдо булишига хам олиб келган:

Саженях в пяти, на другой стороне островка, лежал ногами в воду Жадов - ХМ, I, 172 И Беш саженча нарида, оролнинг на- риги чеккасида оёкларини сувга осилтириб Жадов етганди - СС, [, 199.

Бу ерда «саженях в пяти» бирикмасини «ун-ун беш кадам» ёки «метр» тарзида угириб, аслиятда тасвирланган тахминий ма- софа х,акида аник тасаввур косил килиш мумкин эди.

Таржима амалиётида «сажень» сузини узбекча «саржин» сузи билан алмаштириш холлари хам тез-тез учраб турадики, бу хам таржимонга тулаконли ифодалар яратиш имкониятини бер- майди. Мазкур сузларнинг тарихан бир-бирларига алокаси бор- дай туюлса-да, рус ва узбек тилларининг хозирги замон тараккиё- ти даражасида улар хар хил тушунчалар ифодаси учун хизмат ки- ладилар: «сажень», эслатиб утилганидск, узунлик-масофа тушун- часини акс эттирса, «саржин» хар томони бир арра буйи килиб калаштириб териладиган ёгоч утинни билдиради. Бинобарин, «Тинч Дон» (М. Шолохов) романида чолнинг новчалиги «бир са­жень» деб таърифланган экан, унинг «саржин» оркали берилган- лиги айни сузни узи учун гайритабиий булган мухитга тушириб куйган, натижада зарурий мазмун яралмай колган:

Старик был саженного роста, плечист и худ - ТД, I, 165 // Чолнинг буйи бир саржин, кифтлари кенг, сзи котмадан кел­ган эди - ТД, I, 205.

Рус огзаки нуткига хос булиб, 1,06 км. масофани англатади- ган «верста» сузи маъносининг китобхонларга етказилиши маса- ласи узбек санъаткорлари томонидан деярлик хамма вакт ижобий хал этилмокда. Таржимада «верста» тахминан шунча масофани билдирадиган узбекча «чакирим» сузи билан алмаштириладики, бу хол нафакат суз маъносини, балки унинг огзаки нутк услубига хос хусусиятини хам яратади:

Никак, ведь мы без малого

Верст тридцать отошли - КРЖХ, 18.

Роса уттиз чакирим

Иул утибмиз, кам эмас - РКЯЯ, 6.

Маълумки, турли халклар истеъмолидаги харфлар номла- нишига караб бир-бирларидан фарк килади. Бу уларнинг миллий хусусиятини белгилайди. Жумладан, утган аернинг 30-йиллари-



*

гача рус ва узбеклар фойдаланган харфларнинг купчилиги ухшаш ёки бир хил товушларни ифода этган булсалар-да, улар алифбода турлича аталганларки, бу уларни узгача талаффуз этиш ёки бири- ни иккинчиси билан алмаштириш миллим хусусиятнинг бузили- шига олиб келган. Масалан, «а» товушини берадиган харфни рус- лар «аз», узбеклар «алиф» деганларки, тарихий шароит, утмиш вокеа-ходисалари тасвирига багишланган асарларда кулланилган бу харфларни таржимада бериш масаласи катор амалий мушку- лотларга сабаб булмокда. Айрим таржимонлар «аз»ни «алиф»га алмаштиришни маъкул курсалар, бошка бир гурухлари хозирги харф номи билан талкин этадилар, учинчи гурухлари эса харфни транслитерация килишни тугри деб хисоблайдилар.

«Аз»нинг «алиф» билан алмаштирилиши окибатида русча харф номининг узбекона буёк касб этиши уз-узидан маълум бул- са, унинг транслитерация усулида берилиши хам китобхонни ка- ноатлантирмайди:

Ну-ка, ты,., поди сюда! Садись. Видишь фигуру? Это - аз. Говори: Аз! Буки! Веди! - Д, 280 // Кани, бери келчи! Кани, утир. Мана бу харфни курдингми? Бу аз. Такрорла: Аз! Буки! Веди! - Б. 73.

Таржимадаги рус харфлари номлари булмиш «аз», «буки», «веди» сузлари кенг узбек жамоатчилигига тушунарли булмаса, куйидаги мисол таржимасида «аз»нинг «а» тарзда берилганлиги вазифавий адекватликни юзага келтирган: мазкур харф, аслиятда- гидек, китобхон куз олдида алифбонинг биринчи харфини жон- лантиради:

Андрей спросил: Это что?

-Аз-М, 145.



Андрей суради: Бу нима?

-А О, 95.

Одамлар истеъмол киладиган таомлар номларини талкин этиш хам санъаткордан катта масъулият талаб кил ад и. Хар бир халкнинг бобомерос миллим таомлари бошка ха л кл арники дан на- факат тайёрланиш усули, балки мазаси хамда куриниши билан хам фарк киладики, таржима жараёнида аслиятда тилга олинган таом номини таржима тили сохиблари истеъмол киладиган таом билан алмаштириб куйиш хам, уни бирор тасвирий воситасиз транслитерация килиш хам китобхонга аслият сохиби таоми ха- кида аник тасаввур беришга ожизлик килади. Аксарият холл ар да





муайян персонажнинг кандай таом истеъмол килаётганлиги унинг турмуш шароити, у тушиб колган гайритабиий мухит хаки- да тасаввур берадики, бу мухим омилнинг имконий йуллар топиб таржимада кайта яратилиши зарурлиги уз-узидан маълум. Айрим ухшаш томонларини, масалан, гуручдан тайёрланганини хисобга олиб, узбек «палов»ини рус «гуруч бутка»си ёки рус «окрошка»- сини узбек «чалоб»и билан алмаштириш ёинки уни А. П. Чехов- нинг «Чорбогчилар» хикояси таржимасидагидек «яхна шурва» билан алмаштириш аслиятда тилга олинган таомга узбекона мил- лий хусусият багишлашидан ташкари яна баъзан муаллиф назар- да тутган максадни хам сохталаштириб куйиши мумкин. Зеро, «палов» билан азиз мехмон сийланади, «гуруч бутка» эса мехмон кутишда дастурхонга тортиладиган фахрий таом эмас. Тушуниб булмас транслитерация эса матнни китобхондан узоклаштиради.

Н. А. Некрасовнинг «Русияда ким яхши яшайди» поэмаси- дан келтирилган куйидаги сатрлар китобхонни рус миллий таом- ■ лари билан таништирса:

Попова каша - с маслицем, Попов пирог - с начинкою, Поповы щи - с снетком. - КРЖХ, 36.

унинг таржимаси соф узбек турмуш шароити тасвирини жонлан- тиради. Аслиятнинг бу хилда узбеклаштирилиши окибатида ки- тобхон персонажи истеъмол киладиган таомлар хакида хакконий тасаввурга эга була олмайди:

Шовласи ёгликкина, Сомсалари киймалик, Шурвалари мазалик. - РКЯЯ, 18.

Э. Хемингуэйнинг «Алвидо, курол!» романи персонажи- нинг «шур бодом» 5Ф>нига «шур данак» ейиши дархол киши эъти- борини узига тортади. Гап шундаки, «шур бодом» Италия услу- бида тайёрланган таом булса, «шур данак» купрок Самарканд ва Бухоро шахарларида тайёрланадиган донгдор таомдир. Бу хол ' «шур бодом»нинг таржимада «шур данак» билан алмаштиришига йул куймайди:

I sat on a high stool and ate salted almonds - FA, 174// Я сидел на высоком табурете и ел солёный миндаль - ПО, 458 // Ба­ланд курсида утириб, шур данак едим - АК 255.

Шу асар таржимасидан келтирилган куйидаги ифода эса китобхонга мутлако тушунарли эмас;





How about some sandwiches ? - AF, 175 // А что, сандвичи у вас есть? - ПО, 453 // Сизда сандвичлар борми? - АК^256.

Бу ерда транслитерация усулига мурожаат килмасдан, «санд- вич»ни аллакдчон лафзимизга рус тили оркали кириб келиб, уз­бек тили лугат таркибидан мустахкам урин олган «бутерброд» су- зи билан алмаштириш вазифавий уйгунликни юзага келтирган булар эди. Чунки «sandwich» ва «bread-and-butter» сузлари инглиз тилида маъно жихатидан бир-биридан фарк килсалар-да (sand- * wich - орасига ёки юзига пишлок, колбаса, кайнатилган гушт ёки икра куйилган нон бурдасини билдирса, bread-and-butter - сариг ёг суркалган нон парчасидир), узбек тилида «бутерброд»нинг маъно камрови кенгайиб, «сандвич» маъносини хам англатадиган булиб колди.

Бу сузлар кийим-кечак номлари таржимасига хам алокадор булиб, таржи монни куп рок уз га хал к фарзандига таржима тили сохиби либосини кийгизиб куйиш хавфи кутади. Барча узбеклар «чарм плашч»ни хам, «шуба»ни хам яхши билишлари ва уларни доим шу номлар билан аташларига карамасдан, «Сарсонлик-сар- гардонликда» (А. Толстой) романи таржимасида мазкур сузлар- нинг «тун» билан алмаштириб куйилиши персонажларнинг узбек либосида тасвирланишига олиб келган. Бундан ташкдри, таржи- мон бир-бирларига мос деб хисоблаган икки халк либоси ташки куриниши билан хам кескин фарк килади: «шуба» купрок узбек пустинига ухшаб кетса, халкимиз хсч качон «чарм тун» киймаган:

  1. Дашу трясло ознобом. Она легла на диван и прикрылась шубкой - ХМ, I, 151 // Дашани титрок босди. У тун ёпиниб диванга ётди - СС, L 173.

  2. Иван Ильич вытащил из автомобиля кожаные плащи - ХМ, I, 206 // Иван Ильич автомобилдаги чарм тунларини пастга туширди - СС, 1,239.

Хусусан уйкуга хозирланаётган Дездемонанинг (В. Шекс­пир. «Отелло») таржимада тунги либос сифатида Эмилиядан уз­бек эркаклари кундуз пайтда кийиб юрадиган либос - «тун» сура- ши ута мантиксиздир:

Give me my nightly wearing, and adieu - Oth, 108 // Дай мне одеться на ночь, и прощай - От, 504 // Менинг кечки тунимни беринг, сунгра сизга хайр - От, 306.

Х,ар бир халкнинг уз оханги, накоратлари, кал би га сингиб кетган ашулалари, куй ва ракслари буладики, уларнинг номлари- ни, бадиий матн таркибида учраганда, имкон борича таржима ти­





ли ашула, куй ва ракслари номлари билан алмаштириб куймаслик керак- Акс холда китобхон куз олдида аслият сохибларига мансуб санъат намуналари эмас, балки уз халкн куй ва ракслари намоён булади. «Суна» (Э. Войнич) романининг 1934 йилдаги таржима- сида аслиятда коми тилга олинган италянча «tarantella» ракси уз- бекча «дилхирож»га1 айланиб колган эди. Бундам талкин восита- сида таржимон ракснинг тез ва чаккон ижро этилиш хусусиятини жонлантирмокчи булган, шекилли. Аммо ифода узбекона либосга бурканиб, китобхонда зарурий тасаввур хосил кила олмаган. Уз хатосини англаган Мирзакалон Исмоилий асарнинг 1956 йилдаги таржимасида рус санъаткорига эргашиб, раке номини транслите­рация йули билан талкин этган-у, сахифа тагида унга изох берган. Масаланинг бу зайлда хал этилиши амалиЙ жихатдан максадга мувофик хисобланмаса-да, бу урин да шу йул ил гари гис и дан аф- заллиги билан эътнборга лойикдир.

«Тинч Дон» (М. Шолохов) романида халкнинг узбек ялла- сига ухшаш хусусиятли «яблочко» ашуласини тукиб, куйлаб юр- гани, «Сарсонлик-саргардорликда» (А. Толстой) трилогия сида эса мужикларнинг шу хусусиятли «соловья-пташечка» ашуласини ай- тиб юргани хакида хикоя килинадики, бу ашулалар номларининг таржимада узбек тилида куйланадиган «яллама ёрим», «омонёр» ашулалари номлари билан алмаштирилганлиги узбеклар куз олди­да уз миллий ашулаларининг жонланишига олиб келган:

  1. Словом не всякий решится сказать, а в песнях играют, с пес­ни короткий спрос. А сложила такую «яблочко» - ТД, Ш, 170 // Гапиргани кУркишади, бирок ашулага айб йук, дар- дини ашула килиб айтиб юришибди. Янги чиккан «яллама ёрим»ни эшитинг-ТД, III, 210.

  2. Орловские, тульские, рязанские мужики распевали «соловья-

пташечку» на улицах Салоник, Марселя, Парижа - ХМ, I, 187 // Орёл, Тула, Рязань мужиклари Салоники, Марсель, Па­риж кучаларида «омонёр» ашуласини баралла айтиб юрэр эдилар-СС, 1,216. *

Бу ерда таржима амалиётининг синалган калька усули асо- сида ашулалар номлари «олмача», «булбулча» тарзида угирил- ганда, уларга узбекча хусусият бахш этиш эхтимоли бартараф этилгани холда, русча ашулалар тематикаси, узига хослиги ха­кида хам тасаввур хосил килинган булар эди.


1 Каранг: Е. А. Войнич. «Суна». Тошкент - Самарканд, 1934, 92-бет.





Маълумки, одамлар номлари асосан транслитерация йули билан угирилади. Х,ар бир номнинг асл нусхадагидек талаффуз килиниши аксарият холларда унинг кдйси халкка мансублигини билд ир ад и. Аммо аслият тилида мавжуд баъзи харфларнинг тар­жима тилида узгача талаффуз этилиши мумкинки, бу хол транс­литерация нули билан талкин этилган номнинг талаффузда ас- лиятдаги номдан кескин фарк килиб крлишига олиб келиши мум- кин. Шу туфайли тажрибали санъаткорлар киши лар номларини хамма вахт хам кур-курона транслитерация килавермасдан, улар- нинг таржима тилида укилиш, талаффуз килиниш жихатларига хам эътибор берадиларки, натижада транслитерация билан транс­крипция узаро корилиб кетади.

Бадиий ижод вакиллари баъзан уз персонажларини шундай исмлар билан атайдиларки, бу ном лар уша персонажлар хусусия- тини узида мужассамлаштирганлари сабаблн «гапирувчи ном- лар» деб аталадилар. Бундай муайян услубий максадни ифода этадиган номларни талкин этиш масаласи амалий жихатдан хам, назарий жихатдан хам халигача дуруст хал килинган эмас. Чу- " кончи, тур ли тилларга килинган таржималарда Ойбекнинг «Кут- луг кон» романа персонажи номи Тантибойвачча хам, Абдулла Кдххорнинг «Тобутдан товуш» ньесаси кахрамони Заргаров хам, Садриддин Айнийнинг «Судхурнинг улими» киссаси кахрамони Кори Ишкамба хам. Н. В. Гоголнинг «Ревизор» ва «Улик жон- лар» асарлари персонажлари номлари Держиморда ва Собаксвич- лар хам, Салтыков-Шчедриннинг «Жаноб Головяёвлар» асари кахрамони Иудушка хам шахсларни аташдан ташкари яна персо­нажлар хулк-атворини тасвирлашдек кушимча вазифаларни хам ифода этадиларки, асарлар таржималарида мазкур номларнинг транслитерация килинганлиги муаллифлар истагининг русбга чи- кишига йул куймаган.

Кушимча вазифали номларни таржима амалиётининг у ёки бу усули ёрдамида талкин этиш лозим, дсган хукм чикариб бул- майди, Бу масала, бизпинг назаримизда. нуткий вазият талабидан келиб чикиб хал килиниши лозим. «Улик жонлар» асарининг бир жойида шундай куш маъноли-вазифали номлар хижжалаб
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   25


написать администратору сайта