Главная страница

Мусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари


Скачать 457.14 Kb.
НазваниеМусаев Кудрат Гаржима назарияси асослари
Дата26.05.2022
Размер457.14 Kb.
Формат файлаdocx
Имя файлаmusaev_k_udrat_tarzhima_nazariyasi_asoslari.docx
ТипДокументы
#550124
страница6 из 25
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25
даги бирлик сингари узининг моддий-мантикий маъносида були- ши хам, мажозий хусусиятга эга суз ёки тилда баркарорлик касб этган суз бирикмаси шаклида келиши хам мумкин. Ушбу хол хар кайси тил бирликларининг вокеликни узига хос тарзда ифода эти- шини курсатадики, бундай холларда икки тил бирликлари ораси- даги мувофиклик матний хусусият касб этади.

Таржимашуносликда моддий-мантикий маъно ифодаси учун фойдаланиладиган тил воситалари таржимаси хакида анчагина яхши фикр ва хулосалар майдонга келган булса-да, уларнинг куп- рок илмий-техникавий адабиётлар таржимаси далилларига асос- ланганлиги, бадиий асарлар таржималари мисолида бундай фикр ва мулохазаларнинг нисбатан кам лиги, номуфассаллиги бадиий асарлар таркибида моддий-мантикий маъно ифодаси учун кулла- ниладиган бирликлар таржимаси хакида к искана тухталиш зару- ратини тугдиради. Бу хакдаги фикрлар шунинг учун хам зарурки, илмий-техникавий адабиётлар таркибидаги лисоний воситалар асосан ахборот тарикасидаги хусусиятга эга булиб, таржима жа- раёнида улар купрок узларининг доимий эквивалентлари билан алмаштир идеал ар, бадиий асарлар таркибидаги лисоний восита­лар моддий-мантикий вазифалар ифодаси учун кул л ан идеал ар-да, купрок фикрнинг жонли, бадиий-тасвирий баёни учун хизмат кил- ганлари холда, хил м а-хил контекстларда ту рл и -туман маъно бел- гилари, контексту ал маънолар касб этадиларки, бу хол таржимон- лар олдига сузсиз назарий умумлаштирилиши лоз им булган катор амалий кийинчиликларни кундаланг килиб куяди. Мазкур маса- ланинг олимлар томонидан хали коникарли даражада каламга олинмаганлиги амалий мушкулотларни енгишнинг имконий йул- ларини аниклаш заруратини келтириб чикаради.

Суз бирикмаси, синтагма, жумла, абзац, боб ва бутун бош-ли асар катори алохида лисоний восита, хатто гохо ёрдамчи суз хам, гохо таржиманинг асосий бирлиги хисобланадики, асарнинг гоя- вий-бадиий кийматини, охангини тиклаш, ундаги персонажлар





нутки тасвирини аслиймонанд кайта яратиш хар бир унсурнинг тугри, муаллиф унга юклаган вазифага кура таржима килиншии билан чамбарчас боглик булиб, бу хол асар таржимасининг тула- конли жаранглаши уни ташкил этадиган бемустасно барча тарки- бий кисмларининг адекват талкин этилишига вобаста эканлиги- дан келиб чикади. Дсмак, таржиманинг беками-куст жаранглаши - да асосий маънони ташувчи лексик бирликларнинггина эмас, бал­ки предлоглар, богловчилар, артикллар каби тиллар срдамчи во- ситаларининг хам тугри идрок этилиши ва ижодий угирилиши мухим ахамият касб этади. Чунки асар таркибидаги хар бир ун- сур, катта-кичиклигидаи, асосий ёки ёрдамчилигидан катъий на- зар, муайян маъно ва услубий вазифанинг юзага келишида маъ- лум ахамият касб этадики, унинг етарли даражада бахоланмасдан таржимон эътиборидан четда колиши ёки янглиш тушунилиши нафакат шу бирлик маъно ва вазифасининг, балки бутун жумла мазмунининг, муаллиф назарда тутган фикрнинг нотугри талк,и- нига олиб келади. Маса л ан, инглизча «for» ва унинг русча луга- вий эквиваленти «ради» предлоглари барча лугатларда узбекчага «учуй» тарзида берилган булиб, аксарият матний холатларда уларнинг бири иккинчисини бемалол алмаштираверади. Аммо «for» (ради) предлоги М. Твеннинг «Жанна д’Арк» романида кул- ланилган «Well, Г11 do it for you» (JA, 188) жумласи таркибида «учуй» кумакчисига хос «фойдаси йулида» маъно белгисини акс эттирмасдан, «хурмати учуй» каби кушимча, лугатда акс этмаган маъно белгиси касб этадики, бу срда «учун»даи фойдаланишнинг адекватликни таъминлай олмаслигига кузи етган таржимон ас- лият маъносини аник ифодалай оладиган «юзи-хотири учуп» би- рикмасини танлайди:

Так и быть, сделаю это ради вас - ЖА, 151 И Хд майли, се- нинг юзи-хотиринг учун шундай кила май - ЖА, 140.

Мазкур мисол таржимасида санъаткор предлогнинг лугатда акс этмаган, аммо аслиятда матний мужассамлашган маъно бел­гисини аниклаб, уни узбек тили имконияти асосида тугри тикла- ган булса, куйидаги жумлалар таржимасида сузларнинг хатто лу­гатларда келтирилган маъноларидан хам матний холат талабига монандини танлаб ишлата билмаслик муаллиф фикрининг нотуг­ри талкинига олиб келган. «Тинч Дон» (М. Шолохов) романи тар­жимон и: «Дурак ты, Степа, что ж он за уголья, стал-быть, строил ба?» (ТД, I, 37) жумласи таркибидаги «за» предлоги мазмунини тушунмасдан, уни зарурий лугавий эквиваленти «бадалига» ёрда-





мида эмас, балки узга маъиоеи булмиш «учун» сузи воситасида угириб, персонаж фикрини му т ла ко булакча талкин этган. Аслият мазмунига кура Христоня отасининг хазина ахтариб Меркулов кургони жойлашган тепаликни каза бошлагани, максадига эриш- са, унинг эвазига серхашам бир черков курмокчи булгани, аммо хазина урнига тепаликдан кирк чслакча писта кумир чиккани \а- кида хикоя килар экан, нихоят, Степан ундан «Отанг черков сол- дими?» деб сураганда, Христоня, хсч канча киймати булмаган «Пистакумир бадалига хам черков солиб буладими?» деб жавоб килади. Жумла таржимасига кура эса, черков, хазинани сакдаш учун солиниши лозим булган, арзимаган пистакумирни саклаш учун бунинг хожати булмаган:

Тентак экансан, Степа, пистакумир учун хам черков солса бу­ладими? -- ТД, 1,44.

Тожикча «боз» сузи сунг кумакчи сифатида узбек тилига одатда «бери», «яна» тарзида угириладики, «Вафо» (Ф. Ниёзий) романи таржимони мазкур сузнинг матн таркибидаги вазифасини етарлича бахоламай, у ни керакли «бери» сунг кумакчи си восита­сида таржима килмасдан, «яна» сузи оркдли нотугри талкин эт­ган, натижада ране аслиятда бухгалтерга унинг бир ярим-икки йилдан буенгина колхозда ишлаётганини, бинобарин, куп нарса- ларни раисчалик тушунмаслигини писанда кдлган булса, таржи- мада раис бухгалтернинг колхозда яна бир ярим-икки йилгина ишлаши мумкинлигияи айтиб, уни олдида турган нохушликлар- дан огохлантиради:

Бурхонов, бисьёр шуда бошад, яку ним-ду сол боз шумо дар ин колхоз кор мекунед - В, II, 200 И Бурхонов, сиз яна бир ярим-икки йил бу колхозда ишлайсиз - В, II, 157-158.

Кузатиш шуни к^фсатадики, узбекча «ва» (хам) богловчиси узининг купгина тиллардаги лугавий эквивалентларига, шу жум- ладан, инглизча «and», русча «и» ва туркча «ve» богловчиларига нисбатан нуткда кам кулланилиши бил ан ажралиб туради. Шу- нинг учун хам таржима жараснида мазкур тиллар богловчилари- ни барча матний холатларда лугавий эквивалентлари билан ал- маштиравериб, гализ ифодалар яратмасдан, уларнинг вазифала- рини узбекчага айрим холларда хилма-хил восита ва усуллар ёр- дамида талкин этишга тугри келади. «Анна Каренина» (Л. Н. Толстой) романидан келтирилган куйидаги жумла таркибида турт марта учраган «и» богловчиси узбекча таржимада бирор марта хам лугавий эквиваленти билан алмаштирилмаган. Зеро, жумла





таржимасида «ва» богловчисининг аслиятдагидек такрорланиши услубий гализликка олиб келган булар эди:

Он проголодался и ел и пил с большим удовольствием и еще с большим удовольствием принимал участие в весёлых и прос­тых разговорах собеседников - АК,II, 276 // Кррни оч булгани учун Левин зур иштаха билан еб-ичар, хамсухбатларининг шух, содда гурунгларида зур бир мамнуният билан иштирок диларди - А К, II, 319.

Богловчилар баъзан одатдаги моддий-мантикий маънолари- да кулланилишдан ташкари, муайян услубий максадларяинг юза- га келишида хам иштирок этадиларки, бундай холларда узбекча таржималарда богловчиларнинг купрок моддий жихатдан аник угирилиши адекватликни юзага келтиради. Масалан, «His head and arms and shoulders ached» (ME, 146) жумласи таркибида муал- лиф «and» богловчисини икки марта куллаш нули билан нафакат персонажнинг огриёттан тана аъзоларини санаб чиккан, балки ус­лубий такрор приёмини хам юзага келтирганки, бу хол ифода- нинг бадиий таъсир кучини оширган. Богловчининг айни вазифа- сини тугри тушунган рус таржимони мукобил услубий таъсир- чанликни «болеть» сузининг такрорланиши оркали яратишга эришган булса, узбек таржимони тана аъзоларини англатадиган сузларни уюшик тарзда бирин-кетин санаб чидиш нули билан жумла ифода этган мазмунни тиклаган-у, «хам» богловчисининг такрорланиши воситасида вужудга келтириш мумкин булган ус­лубий максадни ярата олмаган:

У него болели бока, болела спина, болели плечи - МИ, 122 // Унинг бикинлари, бели, елкалари зиркираб огрирди - МИ, 141.

Тугри таржимаси: унинг бикинлари хам, бели хам, елкала­ри хам зиркираб огрирди.

Тил бирликларини тугри танлаш нули билан адскватликка эришиш масъулияти санъаткордан хар бир ифода, восита устида чукур, мантикий фикр юритишни талаб этса-да, айрим таржимон- лар фаолиятида бу талаб жиддий ахамият касб этмайди. Аслиятда кулланилган оддий, тушуниши кийин булмаган сузлар хам гохо таржимонларнинг эхтиётсизлиги окибатида узгача талкин этиб куйиладики, натижада сузлар узлари кулланиластган нуткий ва- зиятларга мантикан ёпишмай, номувофиклик юзага келади. Маса­лан, «Вафо» (Ф. Нисзий) романида хикоя килинишича, кизининг юриш-туришидан норози булган колхоз раиси Олим уни каттик назоратга олади:





  • Имруз дар кучо буди?

  • Дар мактаб, чавоб дод Адолат.

  • Чи кор кардй?

  • Хен, даре хондем - В, II, 174.

Болаларнинг мактабга одатда укиш-урганиш, сабок олиш учун катнаши сабабли, отаси мактабда нима иш билан шугуллан- ганини сураганда, Адолатнинг «даре хондем» деб берган жавоби мантикий жихдтдан хеч кандай эътирозга сабаб була олмайди. Таржимада эса персонажнинг мактабда «укиш», «сабок олиш» урнига «даре тайерлагани» мантикий ифоданинг мантиксиз тал- кинига олиб келган. Зеро, даре одатда уйда ёки кироатхонада тай- ёрланади:

  • Бугун каерда эдинг?

  • Мактабда, жавоб берди Адолат.

  • Нима иш килдинг?

  • Хеч нима, даре тайёрладим - В, II, 135.

Бирликлар хамма вакт узларининг одатда кулланиладиган нуткий вазиятларида келавермасдаи, гох,о узгача. матний хусусият Хам касб этадиларки, уларнинг айни маънолари мавжуд лугатлар- дан аксарият холларда урин олмаган ёки хали урин олиб улгурма- ган булади. «Дом» сузи икки жилдли «Русча-узбекча лугат»да бе- рилишига мувофик «уй», «оила», «рузгор» каби катор маъноларга эга. Аммо у «Чин ин с он хакида кисса» (Б. Полевой) ас ар и персо­нажи нуткида маъно кенгайиши ходисасига учраб лугатда акс эт- маган «манзил», «кароргох» маъноларини утайдики, сузнинг бу вазифасини тугри англаган таржимон персонаж фикрини аник акс эттирган:

Подстраивайтесь, подстраивайтесь ко мне. Домой - ПНЧ, 290 // Мснинг оркамдан тизилишинг, менинг оркамдан тизили- шинг. Манзилга кайтдик - ЧИХ, 377.

Одатда узларининг анъанавий мухитларида кулланилиб ке- ладиган сузлар хам турли-туман контекстларда кУшимча, лугат- ларда акс этмаган маъно белгилари касб этадилар. Масалан, «уви­деть» cÿ3H икки жилдли «Русча-узбекча лугат»да «курмок», «сез- мок» каби анъанавий маънолари ёрд амида берилган булиб, у Б. Полевой («Чин инсон хакида кисса») персонажи майёр Стручков нуткида «кизикиш билан кузатмок» каби кушимча маъно белгиси касб этадики, бу вазифани «KÿpMOK»ra нисбатан «томоша кил- мок» бирикмаси аникрок ифодалаган. Бундан ташкари, «курмок» - маълум даражада лахзали карашни акс эттирса, таржимада фой-





даланилган «томоша килмок» суз бирикмаси купрок харакатнинг бирмунча давомийлигини англатади. Шунинг учун хам у Алексей Мересьев бажараётган гимнастика машкларини «завк билан куза- тиб туриш» маъно белгисини тугри ифодалайди:

А теперь, граждане, вы увидите загадку природы - ПНЧ, 151 // Гражданлар, энди табиатнинг сирини томоша килинг - ЧИК, 189.

Маълумки, хар бир тип лугат таркиби уз ички имкониятла- ридан ташкари узга тиллар таъсирида хам бойиб, такомиллашиб боради. Узга тиллардан кириб келиб, тилнинг лугат таркибида мустахкам урнашиб олган сузлар зарурий лисоний воситалар си- фатида фикр алмашиш жараёни учун хизмат кила бошлайдилар, Аммо шу нарса эътиборталабки, купмаъноли лисоний бирликлар аксарият холларда узга тиллардан иккинчи тилга эхтиёж тугилган бир-икки маънолари бил ангина кириб келадилар. Шундай килиб, аслият тилида купмаъноли суз таржима тилида бир ёки икки маъ- ноли булиб колиши мумкин. Шу боне улар аслиятда таржима ти- лига узлашмаган маъноларида кулланилганда, таржима жараёни- да транслитерация йулига мурожаат килиш ифода маъносининг китобхонга етмай колишига олиб келиши мумкин. Масалан, инг- лизча «pioneer» сузи собик иттифок даврида узбекчага рус тили оркали Ёшлар Иттифоки ташкилоти аъзосига берилган ном сифа- тидагина «пионер» шаклида кириб келган эди. Мазкур суз «Кдбр- даги гулчамбар» (П. Абрахамс) романида узининг бошка - «каш- шоф», «биринчи» маъноларида кулланилган экан, унинг трансли- терацияси купчилик узбек китобхонларига тушунарли эмас:

You know the pioneers of our service really knew the people among whom they worked - WU, 41 // Пионеры колониальной службы понастоящсму знали людей, среди которых им прихо­дилось работать - ВМУ, 131 // Мустамлака хизматининг пио- нерлари узлари ишлаган жойидаги кишиларни жуда яхши би- лишарди - КГ, 146.

Бундай хол М. Горькийнинг «Клим Самгиннинг хаети» аса- рида кулланилган «партия» сузи таржимасида хам кузатилади. Ушбу суз узининг кенг таркалган бирламчи «ижтимоий синфнинг етакчи кисми булмиш сиёсий ташкилот» маъносида эмас, балки кенг узбек китобхон оммасига яхши тушунарли булмаган, яъни узбек тили лугат таркибидан мустахкам урин олмаган «куп овоз- ли мусика асарининг битта ашулачи айтадиган кисми» маъносида кулланилган экан, унинг транслитерациясини таржима тили меъ-





ёрий лисоний восита сифатида кабул килмаган. Ушбу уринда тар- жимон мукобил нуткий вазиятларда одатда истеъфода этиладиган «соз» сузидан фойдаланса, прагматик адекватлик юзага келгани холда, куйидагидек бадхазм ифоданинг олди олинган буларди:

Жизнь нужно построить по типу оркестра: пусть каждый чест­но играет свою партию - ЖКС, II, 10 // Хдётни оркестрга ух- шатиб куриш керак: хар ким виждонан уз паргиясини ижро этсин -- КС’Х, П, 9.

Персонаж нутки муаллиф баёнидан купрок узининг эллип- тик хусусиятга эга эканлиги билан ажралиб туради. Бундай пайт- да назарда тутилган айрим сузлар нуткдан тушириб колдирилса- да, матний холат, нуткий вазият уларнинг маънолари фикр баёни- да катнашаётганлигидан дарак бериб туради. Маъноларигина на­зарда тутилиб, узлари тушиб колишлари лозим булган сузлар- нинг нуткда иштирок эти ш л ар и эса, огзаки нуткка хос тежамли- лик тамойилини бузгани холда, нуткни услубий гализликка олиб кслади. «Чин инсон хдкида кисса» (Б. По левой) романида х,нкоя килинишича, Алексей Мересьевни «Виллис» машинасига утка- зиб, кароргохга олиб келган полковник харбийлар турадиган бир нечта сртулаларга юзланиб, «Которая ваша?» (ПНЧ, 282) дсб су- раган экан, унинг уз саволида ертулани кузда тутгани сухбатдо- ши Мересьевга бсизох тушунарли. Бинобарин, полковник нутки- да кулланилган эллиптик ифоданинг худди шундай хусусиятли «Кдйси бири сизники?» бирикмаси оркали угирилиши вазифавий монандликни юзага келтирган буларди. Чунки нуткий вазиятдан ran ертула хакида кетаётгани ойнадай равшан. Бинобарин, бирик- манинг бехожат тулдирилиб, «Кдйси бири сизнинг ертулангиз?» (ЧИК, 367) шаклида тафсилотли талкин этилиши аслиятда акс эт- ган тежамлилик тамойилига, огзаки нуткка хос хусусиятга путур етказган. Ёки, Мересьевнинг таек суяниб турганига кузи тушган полковник, масаланинг мохиятига тушуниб етмасдан, жахл билан «Двое суток!» (ПНЧ, 240) деб юборадики, бу ерда хам назарда ту­тилган суз (камок) хаммага тушунарли. Шунинг учун хам таржи- мадаги «Икки сутка кдмокка!» (ЧИК, 309) жумласи таркибидаги «камок» сузининг кулланилиши максадга мувофик булмаган.

Таржима амалиётида гохо, аксинча, аслиятда фикрнинг мсъ- ёрий ифодаси учун кулланилган жумлани хеч бир асос ва хожат- сиз тежамлилик тамоиили конуниятига буйсундириш холлари хам учраб турадики, бу аксарият назарда тутилган фикрнинг ки- тобхонларга муфассал етиб боришига халал беради. Масалан, В.



Шекспирнинг «Ун иккянчи кеча» комедяяси персонажи Виола акаси хакидаги хушхабари учун капитанга олтин (gold) инъом этар экан, у уз фикрини муфассал, нафакдт сухбатдоши, балки ки- тобхон ва тзмошабинлар хам тушу над иган килиб баён этган ва бу ифода рус таржимони томонидан адекват талкин этилган. Аммо узбек таржимони жумла таркибидаги «олтин» сузини тушириб колдириб, ифода мазмунини хиралаштириб куйган: Виоланииг капитанга нима инъом килгани, яъни хушхабарнинг Виола учун энг кимматбахо нарса - олтин хадя килиш даражасида кадрли экани хакидаги фикр таржимада ойдинлашмай колган. Холбуки, хадя килинган нарса муаллиф томонидан асарда алохида кайд этилган эди:

For saying so, there is gold TN, 537 // Bo r золото в награду за рассказ - ДН, 117// Хушхабаринг учун буни ол - УИК, 57.

Хулоса килиб айтганда, она тили бойлиги ва анъаналаридан унумли фойдаланган холда, аслиятда кулланилган лисоний бир- ликларга вазифавий мос воситалар танлаш урн ига аслият харфига епишиб олиб иш куриш куп холларда таржима тили меъёрининг бузилишига олиб келади.

Бадиий асар таркибини ташкил этадиган хар бир лисоний унсур, тилнинг асосий ёки ёрдамчи воситаси булишидан катъий назар, муайян мазмун ва услубий вазифа ифодаси учун куллани- ладики, таржимада улардан бирортасининг эътибордан сокит ки- линиши ёки улар учун таржима тилида мазмунан ва услубан мос, мантикий асосли воситанинг кидириб топилмаслиги адскватлик- нинг юзага келишига монелик килади.

Лисоний воситалар катор нутдий холатларда узларининг анъанавий-лугавий маъноларидан маъно кенгайиши ходисаси асосида узоклашиб, контскстуал маъно белгилари касб этадилар- ки, улар ни талкин этишда икки тил воситаларининг лугавий мо- нандлигидан кочиб, вазифавий уйгунлик йулидан бориш прагма­тик адскватликни таъминлайди.

Тил бирликларининг огзаки нутдда эллилтик хусусиятга эга эканлиги таржимада хам шундай хусусиятли воситаларнинг уларга мукобил бирликлар сифатида танланишини такозо этади. Ифодадаи тушиб колган, аммо назарда тутиладиган унсурлар- нинг таржимада тикланиши огзаки нутк курилиши тамойилининг бузилишига, демак, адекватликнинг хам яр ал май колишига олиб келади.





  1. Синонимии воситалар ва
    таржима


Аслиятда манти кий-эркин маънодаги сузлар ёрдамида баён этилган фикр таржима тилида х,ар хил лугавий маънога эта лисо- най воситалар - аслиятдаги воситага моддий жихатдан якин хам- да ундан лсксик таркиби фарк киладиган тил бирликлари ёрдами- да ифода этилади. Контекстуал синонимии катер ташкил этади- ган бундай вариантларнинг моддий жихатдан аслиятдаги бирлик- ка якини купрок узга тиллар таъсирида хосил килинган булади. Унинг нуткда, аникроги, таржимада учраши, сузларнинг узаро мантикий асосда бирикуви, фикрнинг меъёр доирасида ифода этилиши нуктаи назаридан, хсч кандай эътирозга сабаб булмай- ди. Ундан лексик таркиб жихатидан фарк киладиган бирикма эса асосан таржима тилининг азалдан «узиники» хисобланади. Тар­жимада айнан шу вариантга мурожаат килиш таржима тилининг табиийлигини юзага келтиради. Чунки бу йул нафакат фикрнинг тутри талкин этилишини, балки ифодаихнг соф узбекона жаранг- дорлигини хам таъмин этади. Масалан, рус кишиси фарзанд кур- маган одамга нисбатан «он был бездетен» бирикмасини ишлатса, узбек бу уринда жунгина килиб «у бефарзанд эди» дейиши мум- кин. Ифода хеч кандай эътирозга сабаб булмайди. Аммо она ти- лини барча нозикликлари билан хис килган узбек бундай нуткий1 вазиятда «У тирнокка зор эди» бирикмасидан фойдаланишни аф- зал кура ди.

Питер Абрахамснинг «Кдбрдаги гулчамбар» романи персо­нажи шикоятомуз охангда «I didn’t sleep last night» деган экан, унинг сузма-суз тал кипи булмиш русча «Прошлую ночь совсем не спал» ифодасини узбек тилига моддий жихатдан аник «Кеча мутлако ухламаган эдим» тарзида угириш хам табиий жарангла- ган бул ар эди. Аммо санъаткорнинг уз масъулиятига ижодий ён- дашиб, мазкур фикрнинг соф узбекча баёни хакида уйлаши жум- ланинг огзаки нуткка хос «Кеча мижжа кокмаган эдим» шакли- даги намунали талкинини юзага келтирган:

1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25


написать администратору сайта